Fraissen cumin

Il fraissen cumin u be fraissen (Fraxinus excelsior) è ina spezia da planta ch’è da chasa en l’Europa. Cun in’autezza da radund 40 meters tutga ella tar las pli autas plantas da feglia europeicas. La planta è savens da chattar en cuminanza cun il fau. Quel sviluppescha però ina gronda forza da concurrenza, uschia ch’il fraissen cumpara en grond dumber surtut en territoris ch’èn per il fau u memia bletschs (terrens umids) u memia sitgs (terren da chaltschina).

Illustraziun

Pervi da l’auta qualitad dal lain vegn il fraissen attribuì als lains da feglia prezius. Suenter il fau ed il ruver furma el il pli impurtant lain da diever entaifer las plantas da feglia da l’Europa Centrala. Lain da fraissen vegn surtut duvrà là nua ch’è dumandada ina fitg auta stabilitad ed elasticitad (p.ex. monis da guaffens, urdains da sport u parts da furmas da storscher).

Dapi la mesadad dals onns 1990 vegn il fraissen smanatschà d’ina muria ch’è l’emprim cumparida en la Pologna e ch’è entant sa derasada en vastas parts da l’Europa; quella vegn chaschunada d’in bulieu da la secziun ascomicota (Chalara fraxinea).

Descripziun

Parita

A sanestra: gruppa da fraissens cun la tipica curuna en furma da parasol. (Amez ed a dretga: tigls)

Il fraissen cuntanscha in’autezza da fin a 40 meters ed in diameter dal bist da dus meters. Suenter 100 onns ha el en media in’autezza da 30 meters ed in diameter a l’autezza dal pèz da 30 fin 40 centimeters. La vegliadetgna maximala munta a ca. 250 fin 300 onns. L’axa dal bist è per ordinari guliva e na sa bifurtgescha betg. En regiuns a l’ur dal territori da derasaziun restan las plantas però marcantamain sut las valurs inditgadas u cumparan schizunt be en furma da chaglia (p.ex. en la Norvegia). La creschientscha è normalmain liada, vul dir che la dimensiun dal chatsch d’in onn è gia definì cumplettamain en il brumbel da l’onn precedent. Be sut cundiziuns favuraivlas crescha la planta libramain e sa sviluppan las disposiziuns dal chatsch anc il medem onn, pia senza perioda da ruaus. Tar plantas pli giuvnas poi er dar chatschs da son Gion, vul dir in segund pruir da la feglia vers la fin da zercladur.

Sper chatschs lungs e curts sviluppa il fraissen anc uschenumnads chatschs linears. Quels èn pli lungs che chatschs curts, ma na furman naginas diromaziuns, sco quai che fan ils chatschs lungs. La roma è ordinada visavi il bist en furma rectangulara; las frastgas mussan verticalmain vers ensi. Romins che na survegnan betg avunda glisch moran e rumpan giu. Quai succeda per regla a partir d’ina vegliadetgna da trais fin tschintg onns.

Scorsa e lain

La scorsa da plantas giuvnas è verdenta fin grisch traglischanta e cuntegna be paucas poras da corc. La furmaziun da corc cumenza suenter ca. 15 fin 40 onns; i sa sviluppa ina scorsa da rait. La scorsa sezza è grossa e cuntegna bler sclerenchima; fibras da bast mancan percunter.

Il lain sez ha poras radundas; lain tempriv mussa savens avainas groppas da pliras retschas che sa differenzieschan cleramain dal lain tardiv. Tras quai èn ils rintgs annuals bain vesibels. Las avainas dal lain tardiv èn ordinadas a moda sparpagliada; ellas èn pitschnas ed apaina visiblas. Ils radis dal lain èn graschels. Il fraissen è ina planta da lain da cor; il center (cor) na sa differenziescha strusch da la largia part ch’al circumdescha (lain alv). Pir plantas da 70 fin 80 onns e pli veglias possedan in cor da colur brin clera; en cas ch’il lain vegn duvrà, vegn quest cor savens considerà sco sbagl da colur. Fraissens che creschan sin terrens sitgs e chaltschinus possedan rintgs pli graschels e pon sviluppar en la vegliadetgna in cor che regorda al lain da l’uliver. Ins discurra alura da fraissens d’uliva; il lain da questas plantas è – tut tenor il trend da moda – savens fitg tschertgà per la fabricaziun da mobiglias.

Ragischs

La ragisch principala crescha l’emprim engiu, mida però suenter paucs centimeters sin ina creschientscha orizontala; sinaquai sviluppa ella in tipic sistem da ragischs da sbassader cun fermas ragischs lateralas che passan datiers da la surfatscha. Da quellas e dal bist sa sviluppan fermas ragischs che creschan vertical engiu. Las ragischs finas cumparan en tscherts lieus a moda concentrada e mancan en auters lieus. Il sistem da las ragischs d’in fraissen da 90 onns sa derasa maximalmain ca. 350 cm davent da la basa dal mutagl e cuntanscha ina profunditad da ca. 140 cm.

Brumbels e feglia

Brumbel d’enviern

Feglia

Ils brumbels èn curts e cuverts cun chavels spess, nairs d’ina consistenza sco fieuter che sa sviluppan sco protecziun cunter schelira e svapuraziun. Ils brumbels finals èn cun ina lunghezza e ladezza da mintgamai in centimeter bundant pli gronds ch’ils brumbels laterals che vegnan be in mez centimeter lungs. Ils brumbels da la flur èn pli muts e pli radunds ch’ils auters. Tut ils brumbels èn furmads a fin vers la fin da fanadur. Tar ils chatschs principals èn ils brumbels d’in nuf savens spustads in visavi l’auter.

Ils fegls èn ordinads en moda opposta e stattan en crusch; be vi da chatschs cun ina creschientscha spezialmain ferma pon ins er constatar verschlas, vul dir trais fegls che cumenzan al medem nuf. Ils fegls cuntanschan, ensemen cun il moni da 5 fin 10 centimeters, ina lunghezza da 40 centimeters. Els èn per ordinari munids cun 9 fin 15 fegliets plimads (be darar cun pli paucs). Ils singuls fegliets plimads èn 4 fin 10 centimeters lungs e 1,2 fin 3,4 centimeters lads. Els han la furma da lantschettas, cun il fund en furma da cugn ed in piz lunghent, ed èn resgiads en moda manidla e gizza. La vart sura è niva e d’in verd intensiv. La vart sut è d’in verd che tendescha vers blau cler, il gnerv central e per part er ils gnervs laterals pon esser in pau pailus. Ils fegliets laterals han be in moni curt u sesan, il fegliet final ha in moni pli lung. Il fis dal fegl (pia il moni principal) ha ina fauda pailusa e munida cun poras da corc; fegls laterals mancan. Ils fegls crodan per ordinari anc verds da la planta, be en la part continentala orientala dal territori da derasaziun (cf. sutvart) vegnan ils fegls mintgatant mellens avant ch’els crodan per terra.

Flurs e fritgs

Il fraissen cuntanscha la virilitad, vul dir l’abilitad da furmar fritgs, cun 20 fin 30 onns (en posiziun solitaria) resp. cun 30 fin 35 onns (en gruppa cun autras plantas). La planta è ermafrodita, tut tenor individi po ina da las schlattainas esser reducida. Las flurs han in ovari verdent, ch’è sa furmà da dus carpels, e dus stamins. Ils satgets per la pulvra stattan sin curts fils da stamins ed èn a l’entschatta da colur purpura. Fegls da chalesch e fegls da la curuna n’èn betg avant maun. Sco suletta spezia entaifer la famiglia dals Oleaceae vegn il fraissen impollinà tras il vent. Sco portaflurs vegnan furmadas paniclas en posiziun laterala; quellas èn visiblas vi dals chatschs da l’onn precedent anc avant che la feglia verda cumpara. L’emprim stattan ellas sidretg, pli tard pendan ellas giuadora.

Tar ils fritgs che sa sviluppan sa tracti da nuschettas d’in sem ch’èn munidas cun alas e che pendan vi da pitschens monis. Quellas glischan brinent, han ina lunghezza da 19 fin 35 millimeters ed ina ladezza da 4 fin 6 millimeters. La nusch sezza ha ina lunghezza da 8 fin 15 millimeters ed ina ladezza da 2 fin 3 millimeters; a la basa è ella radunda e sisum smatgada ensemen en furma d’arvieut. L’ala ha la furma d’ina lieunga che tanscha fin vers la mesadad da la nusch. Ils fritgs madiran da l’october fin il november e crodan per terra durant l’entir enviern. I sa tracta da fritgs sgulants a struva; els cuntanschan ina distanza da radund 60 meters, en singuls cas er d’enfin 125 meters.

• 
  Scorsa
• 
  Tagl tras in bist
• 
  Flurs
• 
  Fritgs
• 
  Singuls fritgs

Schermigliaziun e creschientscha

Il fraissen cumin schermiglia sur terra. Ils sems èn retegnids en lur schermigliaziun; els ruaussan radund dus envierns avant che chatschar, pon però er restar fin sis onns en la terra e tuttina mantegnair lur abilitad scherminativa. In motiv ch’il sem schermiglia retardadamain è il fatg che l’embrio n’è anc betg sviluppà dal tuttafatg en quel mument ch’il fritg madira; da l’autra vart vegn la fasa da ruaus dal sem er promovida tras ils acids abscissics che quel cuntegna.

Ils dus cotiledons da la plantina èn graschels e cuntanschan ina lunghezza da 5 centimeters ed ina ladezza da 7 millimeters. Els sumeglian quels da l’ischi, sa differenzieschan però da lez tras lur structura da rait en furma da gnerva. Ils fegls primars n’èn betg sutdividids, ils proxims èn spartids en trais fegls. Sin surfatschas libras e sut bunas cundiziuns da glisch crescha il fraissen fitg spert (fin a 1,5 meters l’onn); la creschientscha maximala ha lieu en ina vegliadetgna tranter 2 e 15 onns. Sut bunas circumstanzas furma il fraissen rintgs annuals d’ina ladezza da fin a 9 millimeters. En ambients surcreschids spessamain cun plantas sa reducescha tendenzialmain la creschientscha per lartg e s’augmenta la creschientscha per lung.

Derasaziun e pretensiuns al lieu

Derasaziun

Il fraissen cumin sa lascha gia cumprovar en l’emisfera nord dal temp da crida ed en il terziar. Durant l’ultim temp da glatsch è ella vegnida chatschada enavos vers l’Europa dal Sid e dal Sidost; suenter il temp da glatsch, ca. vers. 7000 fin 6000 a.C., è ella però puspè returnada en l’Europa Centrala. Là ha ella pudì sa derasar vastamain en la gronda part dals guauds, avant ch’ella è vegnida chatschada in pau a l’ur tras il fau. Tras runcada cun agid dal fieu è il fraissen vegnì stgatschà anc pli fitg, durant l’antica ed il temp medieval surtut cun l’intent da gudagnar aradira. Sco planta da pavel e furnitura da lain l’han ins però mantegnì vinavant en saivs vivas e guauds pli pitschens. Tras l’utilisaziun intensiva e la vasta derasaziun dal tegnair chauras ha la sminuziun dals guauds cuntanschì en il 19avel tschientaner ses zenit. A partir da quel temp han ins puspè cumenzà a translocar fraissens da l’autezza als curs dals flums, quai surtut sco mesira cunter inundaziuns e per prevegnir a l’erosiun dal terren. Medemamain ha la depopulaziun da regiuns ruralas e l’abandun da terrens cultivads promovì l’ulteriura derasaziun dal fraissen.

Il fraissen è ina planta che cumpara en tut l’Europa Centrala e sur quest territori ora. Il cunfin nord dal territori da derasaziun passa da la Scozia al Trondheimfjord en la Norvegia, suonda en Svezia al sid da Norrland e cuntinuescha en la Finlanda tras Satakunta e Hämeenlinna fin al Lai da Ladoga. En il nordost da la Russia manca il fraissen, medemamain en las regiuns da steppa; il cunfin da derasaziun en l’ost vegn probablamain determinà da la setgira da las stads chaudas e sa chatta en la regiun da la Volga, da la Crim e dal Caucasus. En l’Europa dal Sid cumpiglia il territori da derasaziun il Balcan e l’Italia sco er la Peninsla Iberica fin a la lingia Galicia Centrala – Muntogna Cantabrica – Ebro.

En la Stiria, Carinzia ed Austria Bassa crescha il fraissen fin en in’autezza da ca. 1000 meters, en il Tirol fin a 1700 meters. En las muntognas da la Germania Centrala la chatt’ins fin a 800 meters ed en las Alps Bavaraisas fin a 1400 meters. En il Caucasus cuntanscha ella autezzas da fin a 1800 meters sur mar.

Per cuntanscher sia creschientscha maximala basegna il fraissen terrens minerals ch’èn profunds e frestgs fin umids; il conturn sto esser cler, plitost umid e betg memia chaud. Ins chatta la planta però er en regiuns sitgas sin terrens chaltschinus; quai ha gia fatg nascher l’idea da sutdivider la spezia en duas razzas, il ‹fraissen d’aua› ed il ‹fraissen da chaltschina›. L’existenza da diversas razzas n’ha però betg sa laschà cumprovar: ‹fraissens da chaltschina› sa sviluppan er bain en territoris umids e viceversa. Il fraissen transpira fitg bler aua, perquai è in bun provediment d’aua decisiv per la creschientscha. Per surviver bastan però er pitschnas quantitads dad aua, sut la cundiziun che las precipitaziuns dal matg e zercladur èn suffizientas. La planta evitescha terrens cun ina valur pH sut 4,2. En il decurs da la vita mida il fraissen sia pretensiun areguard las relaziuns da glisch. Sco planta giuvna è il fraissen fitg tolerant envers sumbriva; en il decurs dals onns basegna el adina dapli glisch e dovra la finala ina curuna dal tuttafatg libra per cuntanscher ina creschientscha cuntentaivla.

Ecologia

Socialisaziun

Scherm da ca. 1 mais

En la Scandinavia cumpara il fraissen en guauds da costa ensemen cun l’ogn nair sco er en guauds maschadads cun l’ulm da muntogna ed il ruver cumin. En il Balticum crescha ella en guauds maschadads ensemen cun il trembel, il badugn pendus ed il nitscholer u en regiuns umidas ensemen cun l’ogn nair. En Spagna al chatt’ins en cuminanza cun l’ischi champester ed il nitscholer.

En l’Europa Centrala vegnan distinguids quatter tips da guauds maschadads, en ils quals il fraissen cumpara:

• Guauds da fraissens ed ischis, situads sin costas sumbrivaunas en autezza submontana fin montana e caracterisads d’in funs da grava basic che cuntegna bler humus.

• Guauds en il fund da la val cun loduleras, fraissens ed ischis; quests guauds creschan en regiuns plitost umidas e sumbrivaunas cun pauca chaltschina.

• Guauds d’ischis e fraissens situads al pe da spundas en la zona collina fin submontana e segnads da terrens da sediments profunds ch’èn ritgs da substanzas nutritivas e ch’èn almain la primavaira umids.

• Il guaud da fraissens per lung da chavas da dutgs arschigliusas en la zona submontana e planara.

Ultra da quai cumpara il fraissen en general en cuminanzas dominadas dal fau, surtut en guauds da fau chaltschinus.

Patologia

La cicada Cicadella viridis

Il fraissen vegn savens infestà da l’uschenumnà cancer da fraissen che deriva u da bacterias u d’ina infecziun da bulieus. La bacteria Pseudomonas syringae entra tras plajas, nodas da la feglia u poras da corc en il tessì da la scorsa. Sin la mort da cellas da cambium reagescha la planta alura cun ina guariziun da la plaja rinforzada, ma disturbada che maina ad unfladiras. Il bulieu Nectria galligena entra surtut là nua ch’in rom è rut giu; el effectuescha la mort da la scorsa, quai che maina a plajas d’in diameter da fin a 30 centimeters.

Il bau-scorsa Leperisinus varius maglia chanals a dus bratschs da 6 fin 10 centimeters lunghezza tras la scorsa da las plantas, schanegia però il cambium. Sa repeta l’infestiun, survegn la scorsa in’autra parita; en il mender cas po la planta murir. Las rasulaunas da l’emprima generaziun da la chamulauna Prays fraxinella maglian la feglia dal fraissen. Las rasulaunas da la segunda generaziun percunter sa foran l’entschatta d’october en brumbels finals per passentar là l’enviern; la finala maglian els quels, quai che maina a la furmaziun da plantas burtgas.

La cicada Cicadella viridis depona ses ovs en la scorsa, quai che po chaschunar la mort da la scorsa. En singuls cas po questa cicada donnegiar vastas culturas da fraissens. Ils plugls Prociphilus fraxini e Prociphilus bumeliae storschan ils monis dals fegls e furman gnieus da feglia. Selvaschina d’ungla, ma er cunigls e diversas spezias da mieurs fan donn a las plantas tras ruissas; quellas pon manar, surtut tar plantas giuvnas, a disturbis da la creschientscha e da la furma (sco per exempel plantas burtgas).

Muria da fraissens

Planta malsauna

A l’entschatta dals onns 1990 han ins constatà en il nordvest da la Pologna ina muria da fraissens pli gronda. Sco sintoms cumparan flatgs morts vi dal bist, roma setgada sco er feglia che setga e croda per terra. Questa malsogna po la finala chaschunar la mort da l’entira planta (surtut tar plantas giuvnas). Da la Pologna è la malsogna – che vegn numnada ‹muria da fraissens› – sa derasada sur la Svezia, l’Austria, la Germania, il Danemarc, la Finlanda, la Lettonia e la Tschechia; en il fratemp smanatscha ella er ils effectivs en il Reginavel Unì. En il Danemarc èn morts fin il 2013 almain 95 % da tut ils fraissens; en Germania fan ins quint che radund in terz da las plantas sajan pertutgadas da questa malsogna.

Las plajas da quests fraissens èn savens infectadas da differents bulieus, tranter auter d’ina nova spezia da bulieu da la secziun ascomicota. A quel han ins dà il 2006 il num Chalara fraxinea. Questa spezia na cumpara però betg en tut ils lieus donnegiads; tranter auter èn da chattar là er spezias da bulieus dals geners Cytospora, Diplodia, Fusarium, Phomopsis ed Armillaria. Tras emprovas da vaccinaziun han ins pudì mussar che Chalara fraxinea maina effectivamain als donns ch’ins ha observà tar fraissens malsauns; suenter l’infecziun vegn quest bulieu per part però stgatschà tras spezias concurrentas. En il fratemp èn ins da l’avis che quest bulieu derivia da l’Asia, nua ch’el è da chasa almain en la Corea ed en il Giapun. Là coexistan las spezias da fraissens indigenas gia daditg cun quest bulieu; ellas han sviluppà ina tscherta resistenza e na vegnan betg pli donnegiadas grondamain. Perscrutaders èn actualmain londervi da selectar fraissen europeics che mussan ina resistenza natirala envers il bulieu; quels duain alura vegnir cultivads intenziunadamain.

Sequenza da genom dal fraissen cumin

Dapi il 2013 vegn il genom dal fraissen cumin decifrà en il Reginavel Unì tras duas gruppas da scienziads. Ina da las gruppas decifrescha in fraissen ch’ha survivì otg onns l’infestiun tras il bulieu Hymenoscyphus pseudoalbidus e che vala perquai sco pli u main resistent.

Uman e fraissen

Mitologia

Il fraissen Yggdrasil

Lantschas fatgas or da lain da fraissen vegnan gia menziunadas en il 7avel tschientaner a.C. en in text da l’autur grec Hesiod. Muntada tut speziala ha il fraissen però surtut cuntanschì en la mitologia nordica, nua ch’el furma la planta dal mund Yggdrasil. Tenor l’Edda, ina da las pli veglias ovras litteraras da l’Islanda, tanscha la roma dal fraissen Yggdrasil sur l’entir tschiel e cumpiglia l’entir mund. La planta giascha sin trais ragischs, sut las qualas naschan funtaunas. Er ils umans han ils dieus furmà tenor la mitologia nordica or dal fraissen.

Il fraissen en la medischina

Gia en l’antica han ins utilisà tschertas parts dal fraissen per diever medicinal. La planta vegn per exempel menziunada en il ‹Corpus Hippocraticum› e cumpara er en l’ovra ‹De Materia Medica› dal medi grec Dioskurides. En il 12avel tschientaner descriva l’abadessa Hildegard von Bingen la preparaziun d’in té diuretic or da la feglia dal fraissen. Konrad von Megenberg cussegliava d’applitgar la tschendra da la scorsa per il tractament da ruttadiras. En il 16avel tschientaner duvrava il medi tudestg Hieronymus Bock il destillat da la scorsa dal fraissen en cas da mellania e crappugls dal fel sco er té dals fritgs dal fraissen sco med diuretic. Pietro Andrea Mattioli, il medi da la curt da Maximilian II, descriva medemamain en ses ‹New Kreuterbuch› la tschendra da la scorsa sco medischina. Hufeland cusseglia infusiuns da té or da la scorsa e la feglia en cas da reumatissem dals musculs e gutta. A l’entschatta dal 18avel tschientaner è er vegnì ponderà da duvrar la scorsa dal fraissen per substituir la cinchona sco med per sbassar la fevra; pervi da la vasta derasaziun da la malaria era quella numnadamain daventada stgarsa.

Sistematica

Il fraissen (cumin) appartegna a la famiglia dals Oleaceae. Entaifer il gener dals fraissens (Fraxinus) tutga el ensemen cun diversas autras spezias tar la sutsecziun Bumelioides entaifer la secziun Fraxinus. Ses dumber da cromosoms munta a 2n=46.

Sco gia menziunà survart, ha la dumonda d’ina ulteriura sutdivisiun en duas spezias, il ‹fraissen d’aua› ed il ‹fraissen da chaltschina›, betg pudì vegnir confermada suffizientamain. I na para er betg probabel ch’igl haja gia pudì avair lieu ina gronda differenziaziun genetica, damai ch’il territori da derasaziun cumpact dals fraissens è pir vegnì spartì avant radund 3000 fin 4000 onns pervi da la concurrenza tras ils faus ed ils charpins.

Tras cultivaziun han ins creà diversas furmas da fraissens da curtin (t.a. Altea, Aurea, Diversifolia, Globosa, Jaspidea e Pendula) che sa distinguan ina da l’autra tras il bist, l’autezza, la furma da la curuna ed autras atgnadads.

Utilisaziun

Lain

Lain da fraissen

Lain da fraissen ha ina spessezza criva da 690 kg/m³; i sa tracta d’in lain grev e dir cun atgnadads da stabilitad che surpassan il lain da ruver. Insumma è il lain da fraissen pli elastic e resistent che la gronda part da las spezias da lain indigenas. Las atgnadads mecanicas èn tant pli bunas, sch’ils rintgs annuals èn lads. ‹Fraissens da l’aua› cun rintgs da varga 1,5 mm èn in segn per ina buna qualitad dal lain. In nuschegl colurà fermamain n’influenzescha percunter betg la qualitad dal lain a moda negativa.

Lain da fraissen pon ins elavurar bain tant a maun sco er a moda maschinala. Cun agid da vapur sa lascha el storscher tuttina bain sco il fau. Las surfatschas pon ins tractar a moda nuncumplitgada, quai vala surtut per l’empizzir. Il lain è resistent cunter soluziuns d’alcali e d’acid miaivlas. Percunter na resista il lain betg bain a l’aura ed er en contact cun la terra cumenza el spert a smarschir. Damai ch’el na sa lascha betg impregnar bain, vegn il lain da fraissen be duvrà darar en il liber.

Lain da fraissen vegn duvrà sco lain massiv e sco lain da furnier. Exempels d’applicaziun èn mobiglias da cuschina, da stiva e da chombra da durmir u, en furma sturschida, mobiglias da seser. Plinavant produceschan ins tavlegiads per paraids e palantschieus sura sco er parchets e palantschieus d’aissas. Per tut questas applicaziuns vegn preferì lain cler (senza nuschegl da colur).

Lain da fraissen vegn surtut er duvrà sche las pretensiuns areguard la consistenza, stabilitad ed elasticitad èn fitg autas, per exempel per producir monis da martels, segirs, palas, zappas, fautschs, rastels ed auters isegls d’iert. Er urdains da sport e da gimnastica sco stgaleras, paluttas u scarsolas vegnan fabritgads or da lain da fraissen.

Er entaifer il lavuratori da roders era il lain da fraissen da muntada centrala. El valeva sco adattà il meglier da tut ils lains per producir mosels, giavegls, fis, timuns e chars da letras. En la construcziun da vehichels devi schizunt perscripziuns (p.ex. da vart da la Deutsche Reichsbahn) che las cumponentas stoppian vegnir construidas or da lain da fraissen. Il medem valeva per part per la construcziun da maschinas (turns, talers).

Autras pussaivladads d’applicaziun

Pli baud furmava il fegliom dal fraissen in impurtant pavel per l’enviern. La feglia vegniva tagliada la stad, setgentada e magasinada per la duvrar pli tard. Il fraissen vegn savens er plantà sper vias u en citads, e quai surtut en l’Europa dal Nord e da l’Ost.

Fraissens pussants ed enconuschents

Il pli pussant fraissen crescha en il Parc naziunal Białowieża en il nordost da la Pologna. L’onn 2010 aveva el in’autezza da 40,50 m ed ina circumferenza da 5,25 m (autezza da la mesiraziun: 1,30 m). La vegliadetgna da quest fraissen munta a ca. 210 onns. En il medem territori sa chatta er in exemplar che cuntanscha in’autezza da 44,40 m, ma ch’ha ina circumferenza dal bist main pussanta (4,08 m).

Litteratura

• Peter Schütt, Horst Weisgerber, Hans J. Schuck, Ulla Lang, Bernd Stimm, Andreas Roloff: Enzyklopädie der Laubbäume. Nikol, Hamburg 2006, ISBN 3-937872-39-6, p. 261–275.
• Bayerische Landesanstalt für Wald und Forstwirtschaft (ed.): Beiträge zur Esche – Fachtagung zum Baum des Jahres 2001. Matg 2002, ISSN 0945-8131 (online (PDF; 2,8 MB)).
• Andreas Roloff, Andreas Bärtels: Flora der Gehölze. Bestimmung, Eigenschaften und Verwendung. 3. ed. curregida, Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2008, ISBN 978-3-8001-5614-6, p. 308.

Colliaziuns

Commons

Commons: Fraissen cumin – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Kompendium zur Esche – infurmaziuns cumplessivas da la Bayerische Landesanstalt für Wald und Forstwirtschaft.
• Die Gemeine Esche – Baum des Jahres 2001
• Fraxinus excelsior – Gemeine Esche. En: Forstbotanischer Garten: Im Reich der Bäume. Georg-August-Universität Göttingen, consultà ils 15 da fanadur 2013.
• Die Esche, ein vielseitiger Weltenbaum – infurmaziuns dal Forst-Sachverständigenbüro Rittershofer, cumparidas en: AFZ/Der Wald 24/2001.
• Die Esche (Fraxinus excelsior) , sin: waldwissen.net.