Istorgia da las Alps

La regiun alpina è vegnida colonisada gia en il temp paleolitic. Pervia da lur posiziun centrala èn las Alps adina stadas colliadas stretgamain cun l’istorgia europeica. Da questa zona alpina fan oz part ils suandants otg stadis: Frantscha, Monaco, Italia, Svizra, Liechtenstein, Austria, Germania e Slovenia. Dapi il 1991 exista la Convenziun da las Alps, ina cunvegna transcunfinala che cumpiglia in territori da 190 000 km².

Maletg da satellit da las Alps

Preistorgia e temp antic

La colonisaziun cuntinuanta da l’uman en la regiun alpina ha cumenzà vers la fin da la davosa epoca glaziala (ca. 13500 a.C.). En il temp da bronz (ca. 2200 a.C.) è ella s’augmentada marcantamain. La mumia chattada en las Alps da l’Ötztal, enconuschenta sco Ötzi, ha vivì enturn il 3200 a.C. Da quel temp era la gronda part da la populaziun gia passada da la chatscha e da l’economia da racolta a l’agricultura ed a l’allevament da muvel. Betg sclerida è la dumonda, sch’i deva en la preistorgia furmas mobilas da la pasculaziun (transhumanza, economia alpestra). Ils onns tranter 35 e 6 a.C. è la regiun alpina vegnida integrada successivamain en l’Imperi roman. In monument da las campagnas tras las Alps, il Tropaeum Alpium a La Turbie (tranter Nizza e Monaco), regorda a la victoria dals Romans sur 46 pievels alpins. Per colliar las culegnas romanas al sid ed al nord da las Alps han ils Romans construì vias sur plirs pass, integrond uschia era la populaziun muntagnarda en la cultura da l’Imperi.

Temp medieval

Retg Heinrich VII traversa las Alps (13avel tschientaner)

Suenter la divisiun da l’Imperi roman ed il declin da la part occidentala (en il quart e tschintgavel tschientaner) èn las relaziuns da pussanza en la regiun alpina puspè stadas marcadas d’in caracter regiunal. En questa fasa èn en spezial las sedias da las diocesas sa sviluppadas a centers d’impurtanza. En las Alps Occidentalas (p.ex. en il sid da la Frantscha e da l’Italia) èn emprimas diocesas gia vegnidas creadas a partir dal quart tschientaner. En las Alps Orientalas percunter èn quellas vegnidas fundadas pli tard (enfin il 13avel tschientaner) e cumpigliavan territoris pli gronds. Era las novas claustras construidas en las vals muntagnardas han contribuì a la cristianisaziun. La pussanza politica surregiunala era ussa concentrada en il nord: l’emprim en l’Imperi francon, suenter sia divisiun en il Sontg Imperi roman ed en l’Imperi franzos. Ils retgs tudestgs ch’èn sa laschads encurunar a Roma sco imperaturs (9–15avel tschientaner) han stuì traversar per quest intent las Alps.

En ses enconuschent studi davart la regiun da la Mar Mediterrana descriva l’istoricher Fernand Braudel las Alps sco ‹muntognas extraordinarias› quai che reguarda lur resursas, las incumbensas collectivas, la capacitad da lavurar dals abitants e las numerusas vias impurtantas. Questa ferma preschientscha dals umans en las muntognas è ida a pèr cun in augment da la populaziun ed in’expansiun da la cultivaziun dapi il temp autmedieval. A l’entschatta dominava vinavant in’agricultura maschadada cun la cultivaziun d’ers e l’allevament da muvel. Dapi il temp medieval tardiv è l’allevament da nursas vegnì substituì cuntinuadamain da l’allevament d’arments. En pliras regiuns nordalpinas ha quel ultra da quai remplazzà l’agricultura, e la vendita d’animals è s’orientada pli ferm vers las fieras grondas. A medem temp èn creschidas er autras furmas dal traffic interregiunal e transalpin. Il pass il pli impurtant furmava il Brenner ch’era charrabel dapi il 15avel tschientaner. En las Alps Centralas ed Occidentalas percunter èn ils pass stads transibels fin en il 19avel tschientaner mo cun animals da sauma.

Temp modern tempriv (16–18avel tschientaner)

Populaziun ed economia

Dapi l’entschatta dal temp modern èsi pussaivel da stimar il dumber dals abitants en la regiun alpina. Sch’ins prenda sco basa il territori da la Convenziun da las Alps, cumpigliava la populaziun enturn il 1500 circa 3,1 milliuns umans ed è creschida fin il 1800 sin 5,8 milliuns. Enturn l’onn 1900 abitavan gia 8,5 milliuns persunas en il territori alpin e l’onn 2000 13,9 milliuns. Fin tard en il 19avel tschientaner èn bleras vals alpinas restadas marcadas da l’agricultura. Cun la creschientscha da la populaziun è era s’intensivada l’utilisaziun dal terren, per exempel cun introducir tirc, tartuffels e chaschiel dir. Il temp da vegetaziun pli curt en ils auts na para betg d’avair gì ina gronda influenza fin en il 18avel tschientaner. Suenter è quel dentant daventà in impediment per in’ulteriura intensivaziun, surtut cumpareglià cun las cuntradas da la planira, nua che la productivitad dal terren è creschida fitg spert. Entaifer il territori alpin devi ina differenza marcanta tranter las regiuns cun bains purils pitschens en las Alps Occidentalas e Centralas e las regiuns cun bains gronds en las Alps Orientalas. Gia avant il 16avel tschientaner ha cumenzà la migraziun commerziala, savens stagiunala, en ils territoris urbans da la planira. En las Alps sezzas è l’urbanisaziun percunter progredida mo plaunsieu.

Politica e cultura

Chamonix, monument per Horace-Bénédict de Saussure e Jacques Balmat en onur da lur primascensiun dal Mont Blanc

Schebain il mund alpin ha gì in temp da fluriziun en il temp medieval e pli tard ina fasa da declin general n’è anc betg sclerì. Ils centers da pussanza politics ch’èn sa furmads en ils stadis moderns sa chattavan en mintga cas a l’ur u ordaifer il spazi alpin. Tras questa distanza dals centers da pussanza ha il territori alpin dentant er profità d’ina autonomia regiunala e locala relativamain gronda. In’impurtanta rolla en il process da la furmaziun da stadis en il territori alpin ha la vischinanza a l’epicenter da divers conflicts europeics giugà (per exempel tar las Guerras d’Italia tranter il 1494 ed il 1559). Da quel temp han las constituziuns regiunalas cumenzà a sa divergiar adina pli fitg. Ins po differenziar trais svilups: in centralistic cun ina ferma posiziun dals prinzis (Alps Occidentalas), in communalistic (Svizra) ed in intermediar, cun ina ferma rolla da la noblezza (Alps Orientalas).

A partir dal 16avel tschientaner han ils scienziads (surtut a las universitads situadas en vischinanza da las Alps) cumenzà a mussar in pli grond interess per la vita muntagnarda. L’emprim èn las muntognas vegnidas tematisadas en connex cun dumondas da l’interpretaziun da la Bibla e da l’origin dal mund. In pau pli tard è sa sviluppà in interess per dumondas geologicas. En il 18avel tschientaner è sa sviluppà in entusiassem per la natira alpina. Renumada è daventada l’ovra Voyages dans les Alpes d’Horace-Bénedict de Saussure (publitgada 1779–1796). En quella rapporta il perscrutader da la natira genevrin tranter auter da l’ascensiun dal Mont Blanc il 1787. Quest’attenziun per las muntognas è era sa mussada en la litteratura, per exempel en il roman d’amur popular Julie ou la nouvelle Heloïse da Jean-Jacques Rousseau (1761). La consequenza da questas midadas culturalas è stà in ferm augment dals viadis tras las Alps. Quest svilup ha plaunsieu fullà via al turissem modern. Sco spazi natiral anc relativamain intact han las Alps plinavant survegnì in’impurtanza simbolica entaifer l’Europa urbanisada. En rom da l’expansiun coloniala èn era bleras muntognas en l’Asia, en l’Australia ed en l’America vegnidas numnadas ‹Alps›.

Temp modern (19–21avel tschientaner)

Populaziun e colonisaziun

Il 19avel e 20avel tschientaner èn stads segnads da diversas midadas rigurusas. Uschia è il dumber da la populaziun sa diminuì en il territori alpin, entant ch’el è creschì marcantamain en la planira. Undas da migraziun (che s’orientavan uss fermamain vers territoris extraeuropeics) han be anc accelerà quest svilup e chaschunà en tschertas regiuns ina veritabla depopulaziun. Quest process ha rinforzà il dischequiliber en la distribuziun da la populaziun alpina. Entant che valladas periferas èn vegnidas bandunadas, èn ils centers urbans en las Alps sa sviluppads a moda ordvart dinamica.

Economia

Autostrada dal Brenner

En consequenza da la revoluziun industriala è era l’economia alpina stada pertutgada da midadas profundas. La transfurmaziun la pli profunda è bain sa mussada en il regress retardà ma inevitabel dal sectur agrar. Per salvar quest sectur han ins introducì culturas spezialas en ils funds da la val e consolidà l’allevament da muvel.

Pervi dals auts custs da transport e la concurrenza dals manaschis industrials han er activitads artisanalas ch’eran ina giada impurtantas en tschertas regiuns muntagnardas (sco l’elavuraziun da fier) pers pli e pli lur impurtanza. Da l’autra vart han las Alps pudì profitar enturn il 1900 da la segunda revoluziun industriala, surtut da la derasaziun da l’energia electrica. Grazia a l’abundanza d’aua ed a las pendenzas topograficas èn las Alps sa mussadas sco lieu ideal per producir energia idroelectrica, quai ch’ha pussibilità da construir impurtants implants industrials er en regiuns periferas.

La novaziun la pli impurtanta en l’economia alpina furma dentant senza dubi il turissem. En in’emprima fasa èn ils giasts arrivads surtut durant la stagiun da stad. Suenter la mesadad dal 19avel tschientaner èn en spezial ils lieus da cura e da bogn alpins daventads fitg populars. En ina segunda fasa – surtut suenter la construcziun d’implants d’ascensiun a l’entschatta dal 20avel tschientaner – è il turissem sa spustà pli fitg sin la stagiun d’enviern.

En la segunda mesadad dal 19avel tschientaner èn era vegnidas construidas differentas lingias da viafier e tunnels tras las Alps: Semmering (1854), Brenner (1867), Fréjus/Mont-Cenis (1871) e Gottard (1882). Quai ha muntà il declin inevitabel dals berniers e d’auters servetschs colliads cun il traffic da transit en la regiun alpina.

L’industria moderna, il turissem, la viafier e pli tard las autostradas han creà novas perspectivas en il territori alpin. Ma ellas han era chaschunà effects negativs, surtut per l’ambient, e quai en ina dimensiun senza paregl.

Politica e cultura

La furmaziun dals stadis naziunals è stada accumpagnada en la regiun alpina da las consequenzas particularas sco ellas sa manifesteschan en regiuns da cunfin. En questas regiuns èn las mesiras repressivas dals stadis stadas bler pli fermas che fin qua. Ils cunfins èn daventads main permeabels ed han taglià uschia veglias allianzas e process da barat. Durant l’Emprima Guerra mundiala è surtut l’ost da las Alps daventà in epicenter dal conflict.

En il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner èn percunter las identitads regiunalas vegnidas rinforzadas. En pli è sa manifestà la construcziun d’ina identitad alpina. Cun la Convenziun da las Alps, ina cunvegna internaziunala tranter tut ils stadis situads en il territori alpin e l’Uniun europeica, ha la regiun alpina survegnì il 1991 in tschert rom instituziunal. Quest process è vegnì rinforzà tras ina revalitaziun culturala da las Alps. En il 19avel tschientaner avevi dà tensiuns tranter ils propagaturs romantics d’ina ‹sacralitad› dals pizs alpins (sco John Ruskin) ed ils alpinists moderns (sco Leslie Stephen) che discurrivan d’in ‹playground of Europe›. En il 20avel tschientaner èn las muntognas percunter vegnidas percepidas en emprima lingia sco spazi natiral main pertutgà d’influenzas urbanas (polluziun, canera etc.).

Litteratura

• Geschichte der Alpen: revista trilingua da la Societad internaziunala per la perscrutaziun istorica da las Alps, cumpara ina giada l’onn, chasa editura Chronos, Turitg, dapi il 1996, ISSN 1660-8070; access online sur http://www.arc.usi.ch/labisalp u https://web.archive.org/web/20210925071851/https://retro.seals.ch/.
• Bergier, Jean-François: Pour une histoire des Alpes, Moyen Âge et Temps modernes. Ashgate, Aldershot UK 1997, ISBN 0-86078-653-6.
• Braudel, Fernand: Das Mittelmeer und die mediterrane Welt in der Epoche Philipps II, 3 toms. Suhrkamp, Francfurt a. M. 1990 [original 1949–1966], ISBN 3-518-58056-6.
• Cuaz, Marco: Le Alpi. Il mulino, Bologna 2005, ISBN 88-15-10535-2.
• Dictionnaire encyclopédique des Alpes, 2 toms. Génat, Grenoble 2006, ISBN 2-7234-3527-X und 2-7234-5073-2.
• Fontaine, Laurence: Pouvoir, identités et migrations dans les hautes vallées des Alpes occidentales (XVIIe–XVIIIe siècle). Presses Universitaires de Grenoble, Grenoble 2003, ISBN 2-7061-1100-3.
• Guichonnet, Paul (ed.): Histoire et Civilisation des Alpes, 2 toms. Editions Privat Toulouse e Payot Lausanne 1980, ISBN 2-7089-2372-2.
• Leonardi, Andrea; Hans Heiss (ed.): Tourismus und Entwicklung im Alpenraum, 18.–20. Jahrhundert. Studienverlag, Puntina 2003, ISBN 3-7065-1883-3.
• Lorenzetti, Luigi; Raul Merzario: Il fuoco acceso. Famiglie e migrazioni alpine nell’Italia d’età moderna. Donzelli editore, Roma 2005, ISBN 88-7989-987-2.
• Mathieu, Jon: Geschichte der Alpen 1500–1900. Umwelt, Entwicklung, Gesellschaft. Chasa editura Böhlau, Vienna 1998, 2. ediziun: 2001, ISBN 978-3-205-99363-2.
• Mathieu, Jon; Simona Boscani Leoni (ed.): Die Alpen! Zur europäischen Wahrnehmungsgeschichte seit der Renaissance. Peter Lang, Berna 2005, ISBN 3-03910-774-7.
• Reichler, Claude: Entdeckung einer Landschaft. Reisende, Schriftsteller, Künstler und ihre Alpen. Chasa editura Rotpunkt, Turitg 2005, ISBN 3-85869-306-5.
• Tschofen, Bernhard: Berg, Kultur, Moderne. Volkskundliches aus den Alpen. Chasa editura Sonderzahl, Vienna 1999, ISBN 3-85449-163-8.
• Viazzo, Pier Paolo: Upland communities. Environment, population and social structure in the Alps since the sixteenth century. Cambridge University Press, Cambridge 1989, ISBN 0-521-30663-9
• Winckler, Katharina: Die Alpen im Frühmittelalter: Die Geschichte eines Raumes in den Jahren 500 bis 800, Böhlau, Vienna 2012. ISBN 978-3205787693.

Colliaziuns

• Societad internaziunala per la perscrutaziun istorica da las Alps: http://www.arc.usi.ch/labisalp
• International Scientific Committee on Research in the Alps: http://www.iscar-alpineresearch.org