Istorgia dal Grischun

L’istorgia dal Grischun tracta ils eveniments istorics ch’han gì lieu entaifer l’intschess dal chantun Grischun dad oz ed en ils territoris d’influenza da las furmas d’organisaziun statala precedentas. En successiun cronologica èn quai: la Raetia Curiensis, la Currezia medievala, la Republica da las Trais Lias, il chantun Rezia ed il chantun Grischun (a partir dal 1803).

Temp dals Romans e temp medieval tempriv

Il territori dal Grischun dad oz è vegnì populà en il temp da crap tardiv da pievels celtics, retics e lepontics (designads pli tard, tranter auter dals Romans, cun il term nunexact ‹Rets›) ed è vegnì suttamess 15 a.C. da l’armada romana sut Drusus e Tiberius. Il Pass dal Set che collia il Surses e la Bregaglia furmava da quel temp ina da las colliaziuns las pli impurtantas tranter nord e sid. Fin en il temp medieval tempriv vegniva la part meridiunala da la provinza Raetia numnada Raetia Curiensis (Currezia) tenor sia chapitala Cuira.

En il decurs da la cristianisaziun è vegnì installà a Cuira il pli vegl uvestgieu situà en il nord da las Alps. Suenter l’onn 536 fascheva ina gronda part dal territori dal Grischun odiern part dal reginavel dals Francs, pli tard dal Sontg Imperi roman (fin il 1648; Razén e Tarasp fin il 1803).

Germanisaziun

En il 13avel tschientaner èn Vallesans (Gualsers) immigrads nà dal vest en il chantun Grischun ed èn sa stabilids en las vals situadas il pli sisum. A medem temp ha cumenzà la germanisaziun da la regiun enturn Cuira ch’è dentant succedida nà dal nord. En consequenza da quai appartegnan ils dialects tudestgs dal Grischun fin oz a duas gruppas dialectalas dal tuttafatg differentas.

Las Trais Lias

En il decurs dal temp medieval tardiv èn sa furmadas pliras lias cun la finamira da sa dustar cunter influenzas externas: l’onn 1367 è vegnida fundada la Lia da la Chadé en il center e sidost, l’onn 1395 la Lia sura u Lia Grischa en il nordvest e l’onn 1436 la Lia da las Diesch dretgiras en il nordost dal Grischun odiern. Questas trais lias èn s’unidas l’onn 1524 a la Republica da las Trais Lias. Las Trais Lias furmavan in stadi federativ, en il qual la pussanza e suveranitad politica e giudiziala era situada tar ils cumins.

In’emprima lia cun set dals otg chantuns da la Confederaziun è reussida gia l’onn 1497/98. L’onn 1512 han las Trais Lias conquistà la Vuclina, Clavenna e Buorm ch’appartegnan ozendi a l’Italia. Lur relaziun cun ils Habsburgais han las Trais Lias reglà l’onn 1518 en in contract cun l’imperatur Maximilian I. Quest contract è restà valaivel fin l’onn 1798.

Refurmaziun e Guerra da trent’onns

Pervi da la suveranitad communala ha mintga cumin pudì decider sez davart l’introducziun da la refurmaziun. In zichel dapli che la mesadad da las vischnancas (tranter auter la citad da Cuira) èn sa convertidas a la nova cardientscha (a partir dal 1520). Cun la refurmaziun è per l’emprima giada vegnì predegià en la lingua dal pievel. Uschia han ins er cumenzà a scriver il rumantsch translatond texts biblics en ina lingua chapaivla per tuts.

Durant la Guerra da trent’onns (1618–1648) è er il Grischun stà involvì en ils scumbigls da la politica europeica; la posiziun pro-austriaca respectivamain pro-franzosa avess bunamain spartì il stadi. Sco ‹spendrader› dal Grischun en quest grev temp vala – almain tenor l’istoriografia naziunala – il reverenda e manader militar Gieri Genatsch.

Republica helvetica e mediaziun

Napoleun ha pretendì l’onn 1797 l’egualitad da la Vuclina cun il Grischun, quai ch’ils Grischuns han refusà. Uschia èn las terras subditas la finala idas a perder pervi da dischuniun interna. L’onn 1798 è il Grischun vegnì integrà sco chantun Rezia en la Republica helvetica ch’era in stadi satellit da la Frantscha. L’onn 1803 è il Grischun daventà in chantun da la Confederaziun svizra.

Las constituziuns dal 1854, 1892 e 2003

Cun la constituziun dal 1854 è il Grischun vegnì transfurmà en in chantun modern e la suveranitad dals cumins è vegnida surdada al pievel. L’autonomia communala è dentant restada ferma enfin oz. L’onn 1892 ha il chantun mess en vigur ina nova constituziun; quella è vegnida remplazzada danovamain l’onn 2003 tras la constituziun actuala.

Litteratura

Adolf Collenberg: Istorgia dal Grischun. Cuira 2003.
Fundaziun Lexicon Istoric da la Svizra: Lexicon Istoric Retic. Versiun stampada cumparida en dus toms, Cuira 2010/2012.

Colliaziuns

Istoriografia grischuna en il Lexicon istoric retic
Istorgia militara dal Grischun en il Lexicon istoric retic
Istorgia medievala dal Grischun en il Lexicon istoric retic
Istorgia ecclesiastica dal Grischun en il Lexicon istoric retic
Istorgia dal dretg grischun en il Lexicon istoric retic
Autonomia communala en il Lexicon istoric retic