Wikipedia

Jugoslavia

La Jugoslavia (serbocroat Југославија/Jugoslavija, sloven Jugoslavija, macedon Југославија; per rumantsch: Slavia dal Sid) è stà in stadi da l’Europa dal Sidost ch’ha existì tranter il 1918 ed il 2003. La furma dal stadi ed il territori da quel èn sa midads repetidamain en il decurs da si’istorgia.

Svilup territorial da la Jugoslavia
La Jugoslavia (1954–1991)

Da differenziar in da l’auter èn il Reginavel da la Jugoslavia (1918–1941, oz per part er numnà ‹Emprima Jugoslavia›) e la dictatura communistica resp. realsocialistica sco Segunda Jugoslavia sut l’egida da la lia dals communists da la Jugoslavia (uffizialmain Republica federativa socialistica da la Jugoslavia, 1943/45–1991/92) sco er la Republica federala Jugoslavia che sa cumponiva da la Serbia e dal Montenegro (1992–2003). Dal 2003 fin il 2006 han las sutrepublicas restantas Serbia e Montenegro furmà il stadi federativ Serbia e Montenegro; areguard l’extensiun territoriala ed il dretg internaziunal na sa differenziava quel betg da la Republica federala Jugoslavia.

Dapi il 2006 existan sis stadis successurs ch’èn renconuschids internaziunalmain: Slovenia, Croazia, Bosnia ed Erzegovina, Serbia, Montenegro e Macedonia dal Nord. Il status dal Cosovo è dispità en il dretg internaziunal.

Nums dals stadis modifitgar

 
Palaz da l’assamblea naziunala a Belgrad, erigì ils onns 1907 fin 1936

Las denominaziuns uffizialas davent da la fundaziun da la Jugoslavia ils 29 d’october 1918 fin sia dissoluziun ils 4 da favrer 2003 èn stadas:

  • Stadi dals Slovens, Croats e Serbs (Država Slovenaca, Hrvata i Srba) – proclamà a Zagreb ils 29 d’october 1918
  • Reginavel dals Slovens, Croats e Serbs (Kraljevstvo Srba Hrvata i Slovenaca) – proclamà da retg Petar Karađorđević il prim da december 1918
  • Reginavel dals Slovens, Croats e Serbs (Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca) – emprima midada dal num pervi da la Constituziun da Vidovdan dals 28 da zercladur 1921
  • Reginavel da la Jugoslavia (Kraljevina Jugoslavija) – dal putsch dals 6 da schaner 1929 fin ils 17 d’avrigl 1941
  • Jugoslavia democratica federativa (Demokratska Federativna Jugoslavija) – dals 29 da november 1943 fin la fin dal 1945
  • Republica populara federativa da la Jugoslavia (Federativna Narodna Republika Jugoslavija) – dals 31 da schaner 1946 (nova constituziun) fin il 1963
  • Republica federativa socialistica da la Jugoslavia (Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija) – dal 1963 fin il 1992
  • Republica federala da la Jugoslavia (Savezna Republika Jugoslavija) – dals 27 d’avrigl 1992 fin ils 4 da favrer 2003.

Svilup tenor il dretg public modifitgar

 
Dinar dal 1929 cun inscripziun be en serbocroat cirillic

Dal temp da l’emprim stadi jugoslav (il reginavel da 1918–1941) e dal segund (la Republica populara federativa da 1945–1963 e la Republica federativa socialistica da 1963–1992) ha existì ina cuntinuitad giuridica. Tenor l’opiniun ch’ha prevalì en la Cumissiun da Badinter ed en l’Assamblea generala da las Naziuns unidas ha la ‹Terza Jugoslavia› (la Republica federala resp. il stadi federativ cun Serbia e Montenegro) però be furmà in da tschintg stadis successurs da la Segunda Jugoslavia. Tenor quest’opiniun è la Republica federativa socialistica da la Jugoslavia sa dividida en las suandantas republicas suveranas, da las qualas la gronda part han declerà lur independenza statala ed èn vegnidas renconuschidas successivamain al plaun internaziunal: Slovenia, Croazia, Bosnia ed Erzegovina, Republica federala da la Jugoslavia (Serbia/Montenegro) e la Macedonia (recepida il 1993 da las Naziuns unidas sut il num The former Yugoslav Republic of Macedonia [anteriura republica jugoslava Macedonia], dapi il 2019 uffizialmain Macedonia dal Nord).[1]

Ils 4 da favrer 2003 è la Republica federala da la Jugoslavia vegnida substituida tras la cuminanza statala Serbia e Montenegro e quai – damai ch’i n’ha dà naginas midadas ni territorialas ni areguard il dretg internaziunal – senza ch’i sa tractia d’ina successiun dal stadi per propi.[2] Il 2006 è quest’uniun sa schliada e la Serbia è daventada ses stadi successur. Uschia furman oz tut las anteriuras sutrepublicas da la Republica federativa socialistica da la Jugoslavia stadis independents.

Geografia modifitgar

 
Il Triglav, la pli auta muntogna da la Jugoslavia (oz Slovenia)
 
La Porta da fier
 
Belgrad (2008)

Extensiun e cunfins modifitgar

Dal 1945 fin il 1992 ha la Jugoslavia cumpiglià ina surfatscha da 255 804 km². Il stadi sa cumponiva da las sis sutrepublicas Slovenia, Croazia, Bosnia ed Erzegovina, Serbia, Montenegro, Macedonia e da las duas provinzas autonomas Vojvodina e Cosovo entaifer la Serbia.

La Jugoslavia cunfinava cun l’Italia, l’Austria, l’Ungaria, la Rumenia, la Bulgaria, la Grezia e l’Albania ed aveva ina lunga costa a la Mar Adriatica cun numerusas inslas.

Topografia modifitgar

Il nordost dal pajais era relativamain planiv, las ulteriuras parts plitost muntagnardas. La pli auta muntogna era il Triglav (2864 m, en las Alps Giulianas en vischinanza da Jesenice), suandà dal Golem Korab (2753 m, al cunfin cun l’Albania en il vest da Gostivar) e dal Titov Vrv (2747 m, en il Šar Planina en vischinanza da Tetovo).

Al cunfin cun l’Albania sa chattavan trais gronds lais: il Lai da Scutari, il Lai d’Ohrid ed il Lai Prespa. Il Danubi percurriva il nordost da la Jugoslavia (t.a. las citads Novi Sad e Belgrad) e furmava in part dal cunfin tar la Rumenia; il lieu nua ch’il Danubi rumpa tras la muntogna da fier serba vegn numnà Porta da fier (serbocroat: Đerdap). Impurtants flums laterals dal Danubi en la Jugoslavia eran Drava, Sava e Morava.

Populaziun e citads modifitgar

L’onn 1991 dumbrava la Jugoslavia radund 23,1 milliuns abitants.

Il 1991 devi 19 citads grondas. Las pli grondas eran (en successiun alfabetica):

Las pli grondas citads da port eran Rijeka, Split, Ploče, Bar e Koper.

Istorgia modifitgar

Reginavel da la Jugoslavia (1918–1941) modifitgar

 
Petar I Karađorđević

Suenter l’Emprima Guerra mundiala ha il contract da Trianon dals 4 da zercladur 1920 marcà la fin da l’Austria-Ungaria ed il punct da partenza dal Reginavel da la Jugoslavia. Il Contract da Sèvres ha silsuenter be pli servì a confermar quests fatgs, renconuschend però a medem temp il schlargiament territorial da la Rumenia e da la Jugoslavia tras ils stadis che n’avevan betg fatg quai enfin qua (Tirchia, Stadis Unids). Il nov stadi jugoslav è sa sviluppà d’ina vart or dals anteriurs reginavels independents Serbia e Montenegro (inclus ils territoris macedons ch’ils Serbs avevan conquistà en las Guerras dal Balcan 1912/13), da l’autra vart or d’anteriuras parts da l’Austria-Ungaria, surtut l’anteriur territori da la curuna Krain cun las parts meridiunalas dals territoris da la curuna Carinzia e Stiria (la Slovenia dad oz), sco er la Bosnia, l’Erzegovina, parts dal Banat e da la Batschka.

Schef da stadi è daventà il retg serb Petar I Karađorđević. Da l’entschatta ennà è la situaziun politica dal nov stadi stada segnada dal conflict tranter las parts dal stadi che sa stentavan per dapli autonomia ed ils naziunalists serbs ch’aspiravan ina Serbia gronda. Il stadi era organisà a moda centralistica; l’idea da conceder autonomia ad etnias betg serbas ed ad autras religiuns è per gronda part vegnida supprimida. Las tensiuns etnicas e confessiunalas resp. religiusas èn sa mantegnidas e per part schizunt anc pegiuradas. Ch’i n’è betg reussì da chattar l’equiliber politic tranter las singulas gruppas d’interess ha la finala manà a la crisa statala: il retg Aleksandar I ha mess ord vigur la constituziun ed installà l’emprima dictatura roiala sin il Balcan. Ils 3 d’october 1929 ha el abolì la constituziun ed il stadi è vegnì renumnà en Reginavel da la Jugoslavia (Kraljevina Jugoslavija).

L’avrigl 1941 han la Germania e l’Italia occupà e schlià il Reginavel da la Jugoslavia: La Serbia è restada sco stadi vasal sut occupaziun militara, la Slovenia è vegnida repartida tranter la Germania, l’Italia e l’Ungaria, la Croazia (incl. Bosnia ed Erzegovina) è daventada in stadi vasal faschistic (cun num Stadi independent Croazia), entant ch’il Montenegro (sco Stadi independent Montenegro) ed intgins territoris en il sid (ch’èn vegnids attribuids al Reginavel da l’Albania) èn daventads stadis vasals sut occupaziun taliana.

Republica populara federativa da la Jugoslavia (1945–1963) modifitgar

 
Bandiera da la Jugoslavia socialistica (1943–1992)
 
Josip Broz Tito (1961)

Ils conclus d’AVNOJ dals 29 da november 1943 han tschentà anc durant la Segunda Guerra mundiala il crap da fundament per ina nova federaziun dals Slavs dal sid sut l’egida da la partida communistica da la Jugoslavia. Suenter la fin da la guerra ha la front populara communistica da Josip Broz Tito gudagnà las elecziuns, quai ch’ha manà ils 29 da november 1945 a la fundaziun da la Republica populara federativa da la Jugoslavia (Federativna Narodna Republika Jugoslavija). Quella sa cumponiva da las sis sutrepublicas Slovenia, Croazia, Bosnia ed Erzegovina, Serbia, Montenegro e Macedonia. Ils 31 da schaner 1946 ha il pajais survegnì ina constituziun tenor il model da quella da l’Uniun sovietica.

L’onn 1948 è Tito sa distanzià adina dapli da l’Uniun sovietica e dal bloc da l’ost. Il 1950 èsi la finala vegnì tar la ruptura tranter las partidas, la quala dueva perdurar fin la fin da l’èra da Stalin. Da qua davent ha Tito suandà in agen communissem jugoslav, l’uschenumnà titoissem. Areguard la politica exteriura è la Jugoslavia s’avischinada al vest ed ha gia baud tgirà relaziuns economicas pli stretgas cun ils stadis chapitalistics. Tito è stà cunfundatur dal moviment antiimperialistic dals stadis che n’appartegnan a nagin bloc politic, entaifer il qual la Jugoslavia ha occupà ina posiziun centrala.

Ils 7 d’avrigl 1963 è il stadi vegnì renumnà en Republica federativa socialistica da la Jugoslavia (Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija).

Republica federativa socialistica da la Jugoslavia (1963–1992) modifitgar

L’onn 1974 han ins declerà las provinzas Vojvodina e Kosovo en ina nova constituziun sco provinzas autonomas entaifer la Serbia. Facticamain èn las provinzas vegnidas auzadas uschia a moda informala en il status da republicas che suttastevan be formalmain a la Serbia. Ma cuntrari a las republicas n’è betg vegnì concedì a questas duas provinzas autonomas il dretg d’autodeterminaziun (incl. il dretg da secessiun). Uschia sa cumponiva la Republica federativa socialistica da la Jugoslavia da sis sutrepublicas (Bosnia ed Erzegovina, Croazia, Macedonia, Montenegro, Serbia, Slovenia) e da duas provinzas autonomas entaifer la Serbia (Kosovo, Vojvodina).

Suenter la mort da Tito ils 4 da matg 1980 ha il presidi da la republica surpiglià las fatschentas da la regenza. Ils otg commembers sa cumponivan da mintgamai in represchentant da las sis sutrepublicas e da las duas provinzas autonomas. Adina dapli èsi però vegnì a dissonanzas e mancava la persunalitad integrativa da Tito.

Declin da la Jugoslavia a partir dal 1991 modifitgar

 
La Jugoslavia sa divida en sias singulas parts

Suenter elecziuns democraticas han, cun excepziun da la Serbia, tut las sutrepublicas manà tras referendums davart la suveranitad statala. La participaziun a quels è mintgamai stada fitg auta, per part – surtut en la Croazia e Bosnia ed Erzegovina – èn els però vegnids boicottads da la populaziun serba. Per la suveranitad statala da la sutrepublica respectiva han votà:

Belgrad ha l’emprim empruvà da supprimer ils moviments d’independenza cun forza militara. Uschia ha l’armada populara da la Jugoslavia intervegnì il 1991 en la Slovenia (Guerra da diesch dis) e silsuenter en la Croazia (Guerra da la Croazia) – en omadus cas senza success. Sinaquai èn las acziuns militaras sa concentradas l’emprim sin ils territoris da la Croazia ch’ils Serbs da la Krajina pretendevan per sai, e silsuenter è la guerra sa spustada adina dapli en la Bosnia ed Erzegovina (Guerra da la Bosnia). A la fin dals quints èsi però reussì a tut ils trais stadis da far passar lur independenza. Il moviment d’independenza en il Cosovo (Guerra dal Cosovo) ha manà il 1999 a l’intervenziun da la NATO sin l’entir territori da la sutrepublica Serbia; la finala è vegnida endrizzada en la provinza in’administraziun da las Naziuns unidas, senza però schliar quella dal territori da la Republica federala da la Jugoslavia.

Viktor Meier, correspundent da l’Europa dal Sid da la ‹Neue Zürcher Zeitung› e da la ‹Frankfurter Allgemeine Zeitung›, scriva che la Jugoslavia na saja bain betg stada ina «creaziun artifiziala», «ma en quel mument che quest construct statal è daventà nunrealistic ed insupportabel èsi er stà necessari da vesair en quai». La renconuschientscha internaziunala da la Slovenia e da la Croazia la fin dal 1991 saja stà in act daditg necessari.[3]

Republica federala da la Jugoslavia e Serbia-Montenegro (1992–2006) modifitgar

 
Serbia-Montenegro

Ils 22 da settember 1992 ha l’Assamblea generala da las Naziuns unidas decidì cun 127 pajais approvants (tar 26 abstenziuns e 6 cuntravuschs) che la Republica federala da la Jugoslavia che consistiva da la Serbia e dal Montenegro na possia betg daventar automaticamain successura legala da la Republica federativa socialistica da la Jugoslavia, mabain stoppia s’annunziar sco ils ulteriurs stadis successurs da nov per la commembranza. Damai che la Republica federala da la Jugoslavia ha refusà d’acceptar questa decisiun, ha ella de facto pers ses sez en l’Assamblea generala. Pir l’onn 2000, suenter avair – sco pretendì – candidà da nov, è la Republica federala da la Jugoslavia puspè vegnida recepida en las Naziuns unidas.

Cun la nova constituziun dal 2003 ha la Republica federala da la Jugoslavia midà ses num en Serbia e Montenegro. Quai ha muntà la fin da la noziun ‹Jugoslavia› sco num da stadi. Suenter ina votaziun dal pievel ils 21 da matg 2006 ha er il Montenegro proclamà ils 3 da zercladur 2006 si’independenza. Ils 17 da favrer 2008 è la provinza Cosovo sa declerada independenta; ses status entaifer il dretg internaziunal è però dispità fin oz.

Annotaziuns modifitgar

  1. ↑ Cf. latiers la pagina uffiziala davart ils stadis commembers da las Naziuns unidas.
  2. ↑ Michael Forster: Nation Building durch die internationale Gemeinschaft. Eine völkerrechtliche Analyse der Verwaltungsmissionen der Vereinten Nationen im Kosovo und in Ost-Timor. 1. ed., Cuvillier, Göttingen 2005.
  3. ↑ Michael Thumann: Der Weg in den Krieg, en: Die Zeit, nr. 6/1996 dals 2 da favrer 1996; cità tenor Viktor Meier: Wie Jugoslawien verspielt wurde, C.H. Beck, Minca 1995 (Beck’sche Reihe, tom 1141).

Litteratura modifitgar

Istorgia modifitgar

  • Marie-Janine Calic: Geschichte Jugoslawiens im 20. Jahrhundert. Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-60646-5.
  • Alex N. Dragnich: The First Yugoslavia. Search for a Viable Political System. Hoover Press, Stanford (CA) 1983, ISBN 0-8179-7841-0.
  • Johannes Grotzky: Balkankrieg. Der Zerfall Jugoslawiens und die Folgen für Europa. Piper, Minca, Turitg 1993, ISBN 3-492-11894-1.
  • Peter Radan: The Break-up of Yugoslavia and International Law. Routledge, New York / Londra 2002, ISBN 0-415-25352-7.
  • Holm Sundhaussen: Experiment Jugoslawien. Von der Staatsgründung bis zum Staatszerfall. BI-Taschenbuchverlag, Mannheim 1993, ISBN 3-411-10241-1.
  • Holm Sundhaussen: Jugoslawien und seine Nachfolgestaaten 1943–2011: Eine ungewöhnliche Geschichte des Gewöhnlichen. Böhlau, Vienna e.a. 2012, ISBN 978-3-205-78831-7.
  • Klaus Peter Zeitler: Deutschlands Rolle bei der völkerrechtlichen Anerkennung der Republik Kroatien unter besonderer Berücksichtigung des deutschen Außenministers Genscher. Tectum, Marburg 2000, ISBN 3-8288-8184-X.

Cultura modifitgar

  • Antun Barac: Geschichte der jugoslavischen Literaturen von den Anfängen bis zur Gegenwart. Harrassowitz, Wiesbaden 1977, ISBN 3-447-01874-7.
  • Udo Kultermann: Zeitgenössische Architektur in Osteuropa. DuMont, Cologna 1985, ISBN 3-7701-1554-6.
  • Ljiljana Blagojević: Modernism in Serbia. The elusive margins of Belgrade architecture, 1919–1941. Inst. za književnost i umetnost, Belgrad 2003, ISBN 0-262-02537-X.
  • Wolfgang Thaler, Maroje Mrduljas, Vladimir Kulic: Modernism in Between – Architecture in Socialist Yugoslavia. Jovis, Berlin 2012, ISBN 978-3-86859-147-7.

Colliaziuns modifitgar

  Commons: Jugoslavia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio
Da "https://rm.wikipedia.org/w/index.php?title=Jugoslavia&oldid=161833"