Citad dal Vatican

(renvià da Stadi vatican)

Il Stadi da la Citad dal Vatican (talian Stato della Città del Vaticano, latin Status Civitatis Vaticanæ), era numnà Stadi vatican, Citad dal Vatican u simplamain Vatican, è il pli pitschen stadi dal mund ch’è renconuschì universalmain.[2] El è situà a l’intern dal territori da la citad da Roma, ha ina surfatscha da 0,44 kilometers quadrats e stgars 1000 abitants, dals quals bundant la mesadad èn burgais vaticans.

Stadi da la Citad dal Vatican

Status Civitatis Vaticanæ (latin)
Stato della Città del Vaticano (talian)

Lingua uffiziala talian (de facto), latin
Furma da stadi monarchia d’elecziun absoluta
Schef da stadi papa Francestg
Schef da la regenza president dal guvernaturat Giuseppe Bertello
Surfatscha 0,44 km²
Abitants 836 (fanadur 2012)[1]
Spessezza ca. 1900 abitants per km²
Munaida euro
Independenza 11 da favrer 1929 (Contract dal Lateran)
Imni naziunal Inno e Marcia Pontificale
Di da festa naziunala 19 da mars (intronisaziun da papa Francestg)
Zona d'urari UTC+1 MEZ
UTC+2 MESZ (mars fin october)
Numer da l'auto V
TLD d'internet .va
Preselecziun +39 06

Al territori dal Vatican appartegnan tranter auter il Dom da S. Peder, la Plazza da S. Peder, la Chapella sixtina sco er ils differents palazs e parcs situads a l’intern dal mir dal Vatican.

Politicamain furma il Vatican ina monarchia d’elecziun absoluta cun il papa sco schef da stadi. Quel vegn elegì dals cardinals per vita duranta e po be demissiunar or d’atgna voluntad. A nivel internaziunal vegn il stadi represchentà tras la sedia apostolica. Quella vala sco subject nunstatal dal dretg internaziunal, damai ch’ella na represchenta betg be ils interess dal Vatican, mabain da l’entira baselgia catolica.

Geografia modifitgar

Il territori statal cumpiglia la Collina dal Vatican ch’è circumdada d’in mir e da la Plazza da S. Peder. Dals numerus edifizis che sa chattan en la Citad dal Vatican[3] vegnan descrits qua ils pli impurtants:

Dom da S. Peder: L’emprima baselgia en quest lieu aveva Constantin il Grond laschà construir enturn il 324. Questa baselgia sepulcrala era vegnida erigida gist sur la fossa supponida da l’apostel Simon Peder, al qual ella era consecrada. La nova baselgia, sco ch’ella sa preschenta oz, è vegnida bajegiada ils onns 1506–1626. Da Bramante ch’ha fatg la planisaziun da basa fin a Bernini e Borromini ch’han fatg las lavurs finalas, han lavurà bundant in tozzel architects e sculpturs vi da quest’ovra monumentala, tranter auter er Raffael e Michelangelo. Il Dom da S. Peder po tschiffar 20 000 persunas; cun ina surfatscha surbajegiada da 15 160 m² furma ella in dals pli gronds edifizis sacrals dal mund.

Plazza da S. Peder: Ella è vegnida concepida da Bernini che vala sco in dals impurtants sculpturs ed architects da la renaschientscha. La Plazza ha ina ladezza da 240 m, è da furma ovala e cuntinuescha vers il Dom en furma da trapez. Quai reducescha in pau l’impressiun dominanta da la fatschada dal Dom e gida ad accentuar sia cupla. Entamez la Plazza sa chatta in obelisc d’origin egipzian. Quel era pli baud situà en il circus da Caligula e Nero che cumpigliava la vart sanestra da la Plazza e dal Dom dad oz. Tenor la ditga è s. Peder vegnì executà e sepulì en quest lieu. Per eriger l’obelisc en ses lieu odiern hai duvrà il 1586 900 lavurers e 75 chavals. En il pe da l’obelisc duai sa chattar tschendra da Caesar, en ses piz in toc da la crusch da Cristus.

Chapella sixtina: La Chapella sixtina è ina da pliras chapellas dal Palaz apostolic. Ella cumpiglia picturas muralas che tutgan tar las pli famusas da tut il mund, tranter auter da Michelangelo ‹Il giuvenessendi› sco maletg d’altar ed ils frescos sin il palantschieu sura (cun l’enconuschent retagl ‹La creaziun dad Adam›). En quest lieu vegn mintgamai tegnì il conclave, en rom dal qual ils cardinals elegian il nov papa. La Chapella è situada da vart dretga (en il nord) dal Dom da S. Peder ed è accessibla per turists en rom d’ina visita dals Museums dal Vatican.

Museums dal Vatican: Ils Museums dal Vatican cumpiglian la collecziun d’art papala. La collecziun che vala sco ina da las pli grondas ed impurtantas dal mund sa divida en las partiziuns antiquitads orientalas (Egipta ed Assiria), antica classica (art grec e roman), antiquitads etruscas ed italicas (l’Italia odierna avant il temp roman), art vegl cristian e medieval (terz fin 14avel tschientaner), art da la renaschientscha (15avel tschientaner) fin il 19avel tschientaner, art contemporan sco er ina partiziun etnologica.

 
A l’intern da la Chapella sixtina

Pinacoteca dal Vatican: Tar la Pinacoteca sa tracti d’ina partiziun specifica entaifer ils Museums dal Vatican. Ella è vegnida averta il 1932 e preschenta en 16 salas – en urden cronologic e tenor regiuns – maletgs e tapissaria taliana dal 11avel al 19avel tschientaner. Questa collecziun da maletgs papala cumpiglia impurtantas ovras da la renaschientscha e dal baroc, per gronda part da tematica cristiana.

Biblioteca dal Vatican: La ‹Bibliotheca Apostolica Vaticana› cumpiglia bundant dus milliuns cudeschs. Sper ovras stampadas dumbra la biblioteca radund 150 000 ovras manuscrittas. L’effectiv da la Biblioteca dal Vatican vala sco in dals pli custaivels dal mund.

Archiv secret dal Vatican: Quest archiv furma il lieu da rimnada central per tut las leschas promulgadas tras la sedia apostolica e per l’entira correspundenza diplomatica dal Vatican. L’expressiun ‹Archiv secret› signifitga be ch’i sa tracta da l’archiv persunal dal papa ed al cunfinescha uschia dals archivs d’autoritads ecclesiasticas.

Palaz apostolic: Il Palaz apostolic (er: Palaz papal, Palaz dal Vatican) è la residenza uffiziala dal papa. Sper ils appartaments papals cumpiglia el chapellas e biros da la curia sco er ina part dals Museums dal Vatican.

Curtins dal Vatican: Quels cuvran bundant la mesadad da las 44 ha dal territori statal. Els sa chattan en il vest dal Vatican e cumpiglian er plirs edifizis (claustras, palazs e.a.). Al public n’èn ils curtins per regla betg accessibels.

Sper las parts descrittas ed ils ulteriurs edifizis che sa chattan sin il territori dal Vatican, posseda la sedia apostolica differents bains extraterritorials (che na fan betg part dal territori statal dal Vatican). Igl èn quai il Castel Gandolfo, la basilica patriarcala Santa Maria Maggiore, la baselgia episcopala dal papa sco uvestg da Roma San Giovanni in Laterano sco er ulteriuras basilicas e palazs.

Il mir da la Citad dal Vatican na sa cuvra betg dal tuttafatg cun il territori statal dal Vatican. La halla d’audienza papala, il Palazzo del Sant’Uffizio, il Campo Santo Teutonico ed ina chapella tutgan bain tar la Citad dal Vatican, ma sa chattan sin territori dal stadi talian. Il cunfin dal stadi va permez la halla d’audienza: entant ch’il tron papal sa chatta sin territori dal Stadi dal Vatican, guardan ils visitaders da l’audienza tiers nà da l’exteriur talian.

Dapi il 1984 è l’entir territori da la Citad dal Vatican renconuschì tras l’Unesco sco Patrimoni cultural mundial. Il Vatican furma uschia il sulet stadi dal mund, dal qual l’entir territori è protegì tras l’Unesco.

Vista panoramica da la Plazza e dal Dom da S. Peder

Populaziun modifitgar

Da las 993 persunas che vivevan il 2011 en il Vatican, possedevan 572 il certificat da naziunalitad dal Vatican. Questa naziunalitad vegn adina mo surdada temporarmain ed en colliaziun cun ina funcziun. Ella na remplazza mai in’autra naziunalitad. Er dunnas ed uffants dals burgais dal Vatican pon retschaiver la naziunalitad vaticana.

En il Vatican vivan il papa cun ses cardinals, prelats, gardists svizzers e commembers dal corp da schandarmaria. Dals radund 3000 emploiads viva be la pitschna part en il Vatican sez. La gronda part dals emploiads sa lascha attribuir ad ina da las suandantas tschintg gruppas: persunal da chasa (persunal da cuschina e da nettegiar, chombrers e.a.), spirituals (che surpiglian ina gronda part da las lavurs administrativas e d’istorgia d’art), segirezza (guardia svizra, schandarmaria e persunal da surveglianza per museums e baselgias), medias (L’Osservatore Romano, Radio Vaticana e Centro Televisivo Vaticano), persunal d’instrucziun (a las universitads e professuras dal Vatican). Tut ils emploiads èn obligads ad absoluta discreziun. Tgi che vul lavurar per la curia, sto l’emprim engirar cun il maun sin la Bibla da taschair.[4]

En il Vatican na datti nagin possess funsil; las abitaziuns vegnan consegnadas als burgais per la durada da lur uffizi. Las pajas èn ordvart modestas e tanschan da 1300 euros fin al cardinal che gudogna bundant il dubel da quai. Persuenter na dovran ils burgais a pajar ni per l’electricitad ni per il telefon. Ed ils tschains da locaziun muntan be a radund quatter procent da las entradas. Il papa sez na retira nagina paja.

Istorgia modifitgar

Fin en il 14avel tschientaner na furmava betg il Vatican il sez uffizial dals papas, mabain il Palaz dal Lateran.[5] Il term ‹Vatican› designava da quel temp be la collina situada al lieu dal stadi odiern (mons vaticanus). En l’antica sa chattava là il circus da l’imperatur Nero, en il qual numerus cristians e gidieus duain esser vegnids marterisads ed executads. En il nord dal circus era situà in pitschen santeri; qua duai er s. Peder esser vegnì sepulì. Gia curt suenter il martiri era vegnì erigì en quest lieu in pitschen monument. En il quart tschientaner ha l’imperatur Constantin alura laschà construir sur la fossa ina gronda baselgia sepulcrala – l’emprima baselgia da S. Peder. Il Vatican è uschia daventà il lieu da pelegrinadi central per la veneraziun da l’apostel ed emprim uvestg da Roma. En il decurs dals proxims tschientaners han ins erigì sin la collina ulteriurs edifizis da pelegrinadi. En la mesadad dal 9avel tschientaner ha Leo IV laschà circumdar l’entir lieu da pelegrinadi cun grondas fortificaziuns (l’uschenumnada citad da Leo).

En il decurs da l’antica tardiva èsi reussì a l’uvestg da Roma da far valair sia predominanza entaifer il cristianissem. Il pli tard a partir da Gregori il Grond (enturn 600) vegn quel numnà ‹papa›. Suenter il declin da l’Imperi roman han ils papas pretendì la pussanza sur il territori enturn Roma. Els sa referivan a la Donaziun da Constantin, tenor la quala l’imperatur haja surdà enturn il 315/317 al papa la pussanza en l’Italia suenter avair transferì sia sedia a Constantinopel. En il 15avel tschientaner è questa donaziun vegnida scuvrida sco sfalsificaziun. L’onn 751 ha la Donaziun da Pippin garantì definitivamain quest territori statal. Gia dapi in temp avevan ils papas refusà da renconuscher la pussanza suprema da l’imperatur bizantin. Per il mument residiavan ils papas vinavant en il Palaz dal Lateran; la basilica dal Lateran furma fin oz la catedrala dal papa sco uvestg da Roma e sa chatta pia ordaifer il Vatican.

 
La Pietà da Michelangelo en il Dom da S. Peder

Il Vatican sez è daventà pir vers la fin dal 14avel tschientaner la sedia residenziala dal papa. Suenter il return da l’exil ad Avignon (1377) e la fin dal schisma (1417) dueva l’unitad da la baselgia restabilida s’exprimer en novs gronds projects da construcziun. La collina dal Vatican, situada davant las portas da Roma, s’imponiva pervi da la fossa da l’‹emprim papa› e furniva avunda spazi betg surbajegià. Surtut Nicolaus V ha sviluppà vers la mesadad dal 15avel tschientaner immens plans da construcziun ch’èn dentant vegnids realisads be per part. Pass per pass èn suandads ils proxims tschientaners baselgias, chapellas, edifizis d’administraziun, fortezzas, residenzas ed auters edifizis – sco part d’ina planisaziun cumplessiva u er be tenor criteris pragmatics. Il 1506 han cumenzà las lavurs vi dal Dom da S. Peder. Il 1589 ha Sixtus V dà l’incumbensa d’eriger il Palaz apostolic che cumpiglia fin oz l’abitaziun dal papa e che dat suttetg ad impurtants organs administrativs. L’onn 1626 ha il Dom da S. Peder pudì vegnir consecrà; las lavurs finalas han cuzzà fin il 1650. Silsuenter ha la Plazza da S. Peder survegnì sia furma odierna.

Cun il cumenzament da la grond’activitad da construcziun en il Vatican ha er il stadi pontifical cuntanschì si’extensiun maximala (sut papa Julius II 1503–1513). Abstrahà da pitschnas interrupziuns en il 16avel tschientaner e durant las Guerras da coaliziun (1796–1814) tanscheva il stadi pontifical sur l’entira Italia Centrala dad oz (da Roma fin Bologna) e cumpigliava las regiuns Latium, Marche, Umbria e Romagna.

Durant la revoluziun burgaisa dal 1848/49 ha il papa stuì fugir per curt temp or da Roma. Cun agid da truppas franzosas e spagnolas al èsi reussì da restabilir la pussanza. Sinaquai ha papa Pius IX (1846–1878) endrizzà ina sort da stadi da polizia. Suenter la Guerra da Sardegna (tranter il Reginavel Sardegna-Piemunt e la Frantscha d’ina vart e l’Austria da l’autra) ha il papa stuì surlaschar ina part dal stadi al Reginavel d’Italia ch’era vegnì proclamà il 1861. Pervi da la guerra cun la Germania ha la Frantscha retratg il 1870 las davosas truppas or da Roma. Sinaquai han schuldads sut il retg Vittorio Emanuele II occupà il stadi pontifical restant (Latium cun Roma). Il status da la Citad dal Vatican è silsuenter ditg stà avert (uschenumnada ‹dumonda romana›). Facticamain ha la pussanza da la baselgia catolica pudì sa mantegnair; architectonicamain ed instituziunalmain è il Vatican dentant s’isolà pli e pli da las ulteriuras parts da Roma. Pir tras il Contract dal Lateran dal 1929 tranter la sedia apostolica ed il Reginavel d’Italia sut la dictatura dal primminister faschistic Benito Mussolini è il stadi episcopal puspè vegnì fixà sco stadi suveran. Dapi lura cumpiglia el be pli il territori circumdà dal mir dal Vatican e la Plazza da S. Peder.

Vista dal Dom da S. Peder sur ils Curtins dal Vatican

Dretg modifitgar

La lescha fundamentala vertenta[6] dal Vatican è entrada en vigur il 2001 sut papa Gion Paul II. Ella ha remplazzà la lescha dal 1929 che papa Pius XI aveva relaschà a basa dal Tractat dal Lateran. La lescha fundamentala unescha legislativa, executiva e giudicativa en ils mauns dal papa sco suveran dal Stadi dal Vatican. La politica exteriura vegn delegada al secretariat dal stadi da la curia; legislativa ed executiva vegnan exequidas en num dal papa tras ina cumissiuns da cardinals. Ils artitgels davart la giudicativa cumpiglian er in dretg da revisiun.

Sco funtaunas da dretg centralas e punct da referenza per l’interpretaziun dal dretg vala il dretg canonic. Vitiers vegnan las leschas, ils decrets, reglaments e contracts internaziunals relaschads directamain dal Stadi dal Vatican. Per secturs che n’èn betg reglads a fund vegn per part er sa servì a moda subsidiara da la legislaziun taliana.

Politica modifitgar

Il papa è ex officio schef da stadi. Damai che sia pussanza cumpiglia l’entira cumpetenza legislativa, executiva e giudicativa[7], furma il Vatican la davosa monarchia absoluta en l’Europa. Dapi il 1984 vegnan las fatschentas dal stadi exequidas d’in gremi da cardinals che furma il secretariat dal stadi.

Il Stadi dal Vatican na tgira naginas relaziuns diplomaticas cun auters stadis. Questa domena surlascha el a la sedia apostolica. Il Vatican è oramai nagin commember da las Naziuns unidas (entant che la sedia apostolica posseda il status d’observatur permanent). Il Vatican n’ha betg segnà la Convenziun europeica dals dretgs umans e na po perquai betg daventar commember dal Cussegl da l’Europa.

Durant la sedisvacanza – pia il temp tranter la mort u la renunzia d’uffizi dal papa e l’elecziun da ses successur – è tut la pussanza statala en ils mauns dal collegi dals cardinals. En cas urgents po quest gremi exequir funcziuns d’uffizi e relaschar decrets. Quels perdan dentant lur vigur uschespert ch’il nov papa è elegì.

Segirezza modifitgar

 
Guardia svizra papala

La guardia svizra ch’exista dapi il 1506 furma la pli veglia e la pli pitschna armada dal mund. Per garantir la segirezza interna datti plinavant in’atgna polizia, il Corpo della Gendarmeria. La segirezza externa è reglada en ina cunvegna bilaterala e vegn garantida tras l’Italia. Er la segirezza publica sin la Plazza da S. Peder vegn exequida tras la polizia taliana.

Per visitaders ch’entran en il Vatican – per regla a pe – datti bain ina controlla da segirezza, ma nagina controlla da documents u da duana formala. Cun bandunar il pajais na vegnan fatgas naginas controllas. Tar 90 % dals cas criminals che vegnan commess en il Vatican sa tracti da pitschens delicts commess da bursariels.

Economia modifitgar

Sco mintga auter stadi suveran exequescha er il Vatican sias atgnas fatschentas da finanzas. La banca dal Vatican (uffizial Istituto per le Opere di Religione) è vegnida fundada il 1942 tras papa Pius XII. Suenter reproschas en connex cun lavar daners tschufs e contacts cun la mafia, è il Vatican sa spruvà da stgaffir dapli transparenza ed ha adattà la structura d’organisaziun e da surveglianza da las fatschentas da finanzas.

Las entradas principalas dal Vatican vegnan generadas tras ils tschains da las numerusas immobiglias che sa chattan en ed ordaifer il Vatican[8] sco er tras ils affars (da souvenirs e.a.) che sa chattan sin il territori dal Vatican. Plinavant obtegna il Vatican mintg’onn donaziuns en l’autezza da radund 85 milliuns euros.

Las taglias da baselgia na fan explicitamain betg part da la bilantscha dal stadi. Quellas van directamain a las diocesas e claustras en tut il mund. Ina part vegn dentant dada vinavant da las baselgias naziunalas al Vatican per las lavurs surordinadas che la sedia papala exequescha a favur da la baselgia mundiala.

Cumbain ch’il Vatican n’è betg commember da l’Uniun europeica, è l’euro definì tras contracts bilaterals sco med da pajament uffizial. La vendita da munaidas e da marcas postalas dal Vatican furma in’ulteriura entrada statala da muntada.

Traffic modifitgar

Dapi il 1933 posseda il Vatican in’atgna staziun dal tren e binaris d’ina lunghezza da radund 200 meters. La viafier vegn duvrada per il transport da rauba; persunas vegnan be transportadas a chaschun d’occurrenzas spezialas u da viadis papals.

Meds da traffic public a curta distanza na curseschan nagins en il Vatican. Percunter sa chattan differentas fermadas da la metro e dal bus da Roma en vischinanza dal Vatican.[9] Sin il territori statal sa chatta en pli in heliport che garantescha l’accessibladad dal stadi or da l’aria.

Panorama da 360° dal Vatican e da la citad da Roma

Annotaziuns modifitgar

  1. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/vt.html.
  2. https://web.archive.org/web/20140530183040/http://www.lexas.net/rankings/einwohner.asp.
  3. Cf. Niccolo Del Re (ed.): Vatikanlexikon. Pattloch, Augsburg 1998, ISBN 3-629-00815-1.
  4. Cf. Aldo Maria Valli: Piccolo mondo vaticano. La vita quotidiana nella città del papa, Roma-Bari, Laterza, 2012. ISBN 978-88-420-9836-2.
  5. Survista istorica tenor Del Re (ed.): Vatikanlexikon e Smoltczyk: Vatikanistan. Eine Entdeckungsreise durch den kleinsten Staat der Welt (cf. bibliografia).
  6. [1] Lescha fundamentala dal Stadi da la Citad dal Vatican.
  7. Davart la giurisdicziun papala cf. per exempel http://www.vatican.va/archive/DEU0036/__P58.HTM.
  8. Ulrike Sauer: Himmlische Privilegien, Süddeutsche Zeitung, 2 da schaner 2012.
  9. https://web.archive.org/web/20131228010504/http://www.agenziamobilita.roma.it/cerca-linea.html.

Litteratura modifitgar

  • Fabrizio Rossi: Der Vatikan. Politik und Organisation. Beck, Minca 2004, ISBN 3-406-51483-9.
  • Thomas J. Reese: Im Innern des Vatikan. Politik und Organisation der katholischen Kirche. Fischer, Francfurt a.M. 2000, ISBN 3-10-062921-3.
  • Niccolo Del Re (ed.): Vatikanlexikon. Pattloch, Augsburg 1998, ISBN 3-629-00815-1.
  • Werner Kaltefleiter e Hanspeter Oschwald: Spione im Vatikan. Die Päpste im Visier der Geheimdienste. Pattloch, Augsburg 2006, ISBN 3-629-02126-3.
  • Alexander Smoltczyk: Vatikanistan: Eine Entdeckungsreise durch den kleinsten Staat der Welt. Heyne-Verlag, Minca 2008, ISBN 978-3-453-15434-6.
  • Andreas Sommeregger: Soft Power und Religion. Der Heilige Stuhl in den internationalen Beziehungen. VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2011, ISBN 978-3-531-18421-0.

Colliaziuns modifitgar

  Commons: Vatican – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio