Istorgia da la viafier

L’istorgia da la viafier s’occupa, sco part da l’istorgia da la tecnica tradiziunala, da la perscrutaziun e documentaziun da l’istorgia dal traffic sin rodaglias, da la tecnica respectiva e dal svilup tecnologic. Dapi intgin temp vegn l’access a la tematica schlargià adina dapli cun applitgar dumondas interdisciplinaras da l’istorgia culturala.

Avertura da la colliaziun transcunfinala da New York a San Francisco (Promontory Summit, 10 da matg 1869)

Emprimas lingias da viafier europeicas tenor pajais

Sco che quai è er il cas sin intgins auters champs parzials da l’istorgia, èsi oravant tut la gronda cuminanza d’amaturs da la viafier che presta la lavur da rimnar documents e perditgas istoricas. Uschia èn er blers museums da viafier vegnids iniziads d’uniuns u schizunt da persunas privatas. Suenter che l’interess da vart da las instituziuns publicas è stà plitost pitschen tranter la fin da la Segunda Guerra mundiala ed ils onns 1980, pon ins però constatar ils ultims decennis in engaschament creschent er da questa vart.

Definiziuns istoricas

Il term englais ‹rail-road› è documentà l’emprima giada vers il 1734. La noziun ‹Eisenbahn› cumpara l’emprima giada l’onn 1801 en in artitgel entitulà ‹Über den Gebrauch der Eisenbahn oder eisernen Wege zur Fortschaffung der Mineralien und Kohlen›. Sco che mussan ils emprims artitgels enciclopedics, sa referiva la definiziun da ‹viafier› l’emprim al vial sco tal resp. a la via sin rodaglias. Quai tant pli ch’ils vehichels che sa muvevan sin quellas eran a l’entschatta fabritgads per gronda part da lain e betg da fier.

La caracteristica decisiva da la viafier – che declera e giustifitgescha questa muntada istorica pli restrenschida dal term – ha furmà da l’entschatta ennà il fatg che la fricziun tranter la roda e la surfatscha da la via po vegnir reducida fitg ferm sch’il vehichel sa mova sin rodaglias, uschia che er grevas chargias sa laschan transportar bundant pli tgunsch resp. ch’il med da traffic sa mova – cun impunder la medema energia – cun bler pli gronda sveltezza.

Precursurs ed origins

Per la construcziun da viafiers èn stadas necessarias pliras invenziuns e construcziuns da basa pli veglias sco l’invenziun da la roda, la construcziun d’in vial en furma da rodaglias e la producziun da fier e d’atschal. L’Engalterra era segnada gia baud d’ina vasta industria da fier ed en quest connex creschiva er il basegn da transport en las minieras da cotgla e da minerals metallics cuntinuadamain. Uschia han ins endrizzà qua adina dapli vias sin rodaglias. En l’Engalterra è er la maschina a vapur vegnida inventada e sviluppada vinavant a moda decisiva. Uschia è quest pajais daventà en il temp da la Revoluziun industriala il lieu da naschientscha da las vias sin rodaglias resp. viafiers cun vehichels che vegnivan tratgs da maschinas. La viafier furma pia tant in product sco er ina part integrala ed in acceleratur da la Revoluziun industriala.

Emprims sistems da rodaglias

Construcziun en lain da ca. 1558 (Ungaria)

Precursuras da las rodaglias odiernas han furmà chavas directivas en las vias anticas che lubivan da dar als vehichels ina tscherta direcziun. Scienziads supponan ch’ins haja gia fatg durant il temp d’arom – avant bundant 4000 onns – l’emprima giada talas chavas artifizialas. En tutta cas èn ellas cumprovadas en chavas da crappa da la Veglia Egipta e da la Grezia antica. Bain per lunschor il pli lung vial cun chavas ha ina lunghezza da 6 fin 8,5 km e maina sur l’Istmus da Corint. Er ils inschigners romans han munì la sulada da numerusas vias romanas cun talas chavas directivas.

A la vieuta dal temp medieval tardiv al temp modern tempriv han ins fatg in’invenziun decisiva, la quala ha probablamain ses origin en minieras, nua che stuevan vegnir fatg transports pesants: Ins ha endrizzà rodaglias da lain, uschia ch’ins n’era betg pli dependent da l’existenza da vias per pudair transportar grevas chargias. Georgius Agricola documentescha quai l’emprima giada il 1556 en si’ovra ‹De re metallica›. Questas rodaglias da lain avevan però er blers dischavantatgs: Tras merda en las chavas sviavan ils chars savens. Ultra da quai smarschiva il lain svelt sin il terren umid, nua che quel era exponì senza protecziun a l’aura. Il cardinal Matthäus Lang documentescha il 1515 il funcziunament da la pli veglia funiculara anc existenta sin la fortezza Hohensalzburg: En sia furma oriunda disponiva quella da rodaglias da lain e vegniva messa en funcziun cun agid d’in mulin e d’ina suga da chonv. Da la Germania èn questas rodaglias da lain probablamain gia arrivadas sut Elizabeth I en l’Engalterra, numnadamain dal temp che quella ha clamà miniers tudestgs en il pajais per promover las minieras englaisas. Bain èn talas construcziuns cumprovadas pir a partir dals onns 1630 en las minieras da charvun da crap da Newcastle upon Tyne, ma eventualmain èn ellas gia stadas en diever a partir dals onns 1560 a Caldbeck en la Cumbria.

En il decurs dal 18avel tschientaner han ins sviluppà vinavant la tecnica da rodaglias. L’Englais Ralph Allen ha inventà en ils onns 1730 la giaveglia unilaterala che maina ils chars a moda segira sin il binari. In pau pli tard han ins cumenzà a munir las chavas resp. las rodaglias da lain cun ina cuverta da fier. L’onn 1767 ha Richard Reynolds, in dals possessurs da la ferrera da Coalbrookdale, lascha far, damai che la vendita stagnava, ina reserva da barras da fier culà en furma da plattas. Per las pudair utilisar entant a moda nizzaivla, ha el fatg remplazzar en sia fabritga las rodaglias da lain isadas tras las plattas da fier. Quellas han fatg talmain buns servetschs che quai vegn considerà sco l’ura da naschientscha da las rodaglias da fier per rodas da vehichels. Damai che las plattas èn sa mussadas sco manglusas e lur producziun memia chara, las han ins remplazzà tras rodaglias pli graschlas da fier culà che vegnivan montadas sin in fundament da lain. L’emprima lingia da viafier per propi ch’ha servì a colliar plirs manaschis è stada la Derby Canal Railway dal 1795.

A partir dal 1770 n’han ins betg pli duvrà en l’Engalterra traversas da lain, mabain fixà las rodaglias sin crappa tagliada. Pli tard, cura che la chargia axiala è creschida suenter l’introducziun da la tracziun a motor, èn ins returnà a las traversas da lain.

Viafier a chaval

Viafier a chaval sin il traject Linz–Budweis

Sur distanzas pli lungas vegnivan ils chars surtut tratgs da chavals. Savens faschev’ins er – en spezial en l’Engalterra dal Nord – diever da tschancuns pendents: Engiu rudlavan ils chars chargiads cun trair il frain da maun, ensi returnavan els vids tratgs da chavals. L’onn 1801 ha il parlament da la Gronda Britannia concessiunà l’emprima viafier per il traffic public tranter Wandsworth e Croydon sper Londra. Ils utilisaders avevan da prender cun sai betg be l’agen char, mabain er ils chavals. L’onn 1809 ha cumenzà a circular a Philadelphia l’emprima viafier a chaval dals Stadis Unids.

Ils onns 1820 èn suandadas en l’Europa Centrala viafiers a chaval en la Prussia (Schlebusch–Haspe 7½ km), en Frantscha (Saint-Étienne–Andrézieux, 18 km) ed en l’Austria-Ungaria (da České Budějovice en la Boemia en direcziun da Linz, 50 km); quest’ultima dueva la finala vegnir prolungada fin a Linz e furmar cun ina lunghezza da 128 km la pli lunga viafier a chaval dal mund. Sumegliantas viafiers han ins endrizzà en l’Imperi austriac tranter Prag e Lana sco er tranter Pressburg e Tyrnau.

En la regiun da la Ruhr è sa sviluppada dapi l’onn 1787 ina rait da viafiers a chaval da radund 30 km. Il 1831 è vegnida installada en Germania l’emprima viafier a chaval che serviva er – «per divertiment» sco ch’igl aveva num a l’entschatta – al transport da persunas.

La maschina remplazza il chaval

Cun l’invenziun da la maschina a vapur tras Thomas Newcomen vers il 1712 e l’ulteriur svilup da quella tras James Watt e Richard Trevithick han ins bainspert cumenzà a trair a niz quest’invenziun per trair vehichels. Las emprimas maschinas da tracziun per viafiers da minieras eran endrizzadas a moda fixa e mettevan en moviment in indriz da tirasuga.

L’onn 1784 ha il tecnicists William Murdoch che lavurava en la firma da James Watt construì ina pitschna maschina a vapur en la grondezza d’in termagl, la quala era abla da charrar. Il 1794 ha l’inventader american John Fitch alura concepì in model per ina locomotiva a vapur sin rodaglias. Gia l’onn 1769 eri reussì a Nicholas Cugnot ed ils onns 1801 e 1803 er a Richard Trevithick da construir mintgamai ‹chars a vapur› che pudevan sa mover sin via cun agid da l’atgna tracziun. Il 1804 ha Trevithick construì per la viafier da la miniera a Merthyr Tydfil en la Valisa dal Sid ina maschina da trair che sa muveva da sez – cun quai era naschida l’emprima locomotiva a vapur. En ina brev rapporta Trevithick da l’emprim viadi ils 13 da favrer 1804: la maschina haja tratg tschintg chars cun ina chargia da diesch tonnas ed ultra da quai 70 persuna en quatter uras e tschintg minutas sur il traject da 15 km. Malgrà quest success han ins però puspè prendì la maschina da las rodaglias e duvrà quella, sco previs oriundamain, en la fabrica sco tracziun d’ina laminaria.

Vi dal tren da Trevithick eran anc montadas rodas senza giavegls. Sco ch’igl era usità da quel temp na tegnevan betg las rodas en il vial il tren, mabain ina construcziun correspundenta ch’era montada a l’ur intern da las rodaglias sezzas. Las rodaglias da fier culà ch’eran en diever da quel temp rumpevan savens, uschia ch’il niz pratic da quest’emprima locomotiva a vapur è stà limità. L’ulteriur svilup da las rodaglias, numnadamain la tecnica da batter resp. laminar quellas, ha furmà ina premissa indispensabla per che la viafier chattia ina vasta derasaziun.

Las Guerras da coaliziun han tranter auter fatg crescher a moda drastica ils pretschs dal pavel. Uschia èsi daventà economicamain interessant da perfecziunar la locomotiva sco med da transport. Adina puspè hai dà ulteriuras emprovas da sviluppar locomotivas per minieras (Timothy Hackworth a partir dal 1808, John Blenkinsop il 1812, William Hedley il 1813 e George Stephenson il 1814). Da quel temp pareva la fricziun tranter la roda e la rodaglia anc memia pitschna per che las locomotivas, da construcziun plitost simpla e leva, possian trair grondas chargias. Perquai han ins sviluppà locomotivas a rodas dentadas (John Blenkinsop, 1812). A partir dal 1814/15 èn stadas en diever en la miniera Wylam Collery las emprimas locomotivas d’adesiun per propi (vul dir che funcziunavan senza rodas dentadas); che la tecnica era uss vaira madirada, mussa il fatg che quellas èn stadas en funcziun durant betg main che 40 onns.

Emprimas viafiers publicas cun locomotiva a vapur

‹The Rocket› da Stephenson

Ina rolla decisiva areguard l’ulteriur svilup da la viafier a vapur ha giugà l’inschigner George Stephenson ch’era oriund dal nord da l’Engalterra. Ses plans han meglierà a moda decisiva las prelavurs dals ulteriurs inschigners da la viafier. L’onn 1821 ha Edward Pease survegnì dal parlament la concessiun d’endrizzar tranter Stockton e Darlington en il nordost da l’Engalterra ina ‹tramroad› per chars che vegnivan tratgs da chavals; Stephenson al ha proponì da construir da l’entschatta ennà ina ‹railway› cun rodaglias da fier. L’emprim tschancun han ins avert ils 27 da settember 1825 cun il viadi da la locomotiva a vapur ‹Nr. 1› construida da Stephenson. En tut il mund han ins transportà qua l’emprima giada persunas cun ina locomotiva, er sch’il manaschi ordinari è silsuenter vegnì realisà en emprima lingia cun chavals. La largezza dals binaris ha muntà a 1435 mm; quella è silsuenter daventada il standard da la gronda part da las viafiers en tut il mund, damai che numerusas viafiers en l’Europa ed en ils Stadis Unids han cumenzà lur manaschi cun locomotivas da Stephenson. Qua hai er dà l’emprim accident mortal cun ina viafier a vapur: il prim da fanadur 1828 è la ‹Nr. 1› explodida ed il maschinist John Cree è vegnì per la vita.

L’istorgia da la Stockton and Darlington Railway è documentada bain e porscha ina buna invista en las circumstanzas da la construcziun da viafiers da quel temp. Cun questa viafier han ins bandunà il princip dal ‹wagonway› ch’era stà usità fin qua (rodas gulivas senza giaveglia e rodaglias cun ur directiv a l’intern).

Suenter il success da la Stockton and Darlington Railway han ins avert l’onn 1830 in proxim traject da viafier public, numnadamain tranter la citad da port Liverpool e la citad d’industria da textilias Manchester. Sco emprima locomotiva èn ins sa decidids per The Rocket, la quala aveva gudagnà la famusa cursa da Rainhill. La sveltezza maximala da questa locomotiva muntava a 48 km/h. Insatge dal tuttafatg nov ha furmà il traffic da persunas e da rauba tenor in urari fix, il qual è vegnì introducì a partir da l’onn 1840. Oriundamain eran ils investiders dal traject tranter Liverpool e Manchester bain stads interessads surtut al transport da martganzia, ma per lur surpraisa è il transport da persunas sa sviluppà ad ina sparta betg main lucrativa. Il success da quest traject ha influenzà decisivamain l’ulteriur svilup da la viafier. La societad purtadra ha manà tras numerusas occurrenzas per interessents che vulevan realisar novs projects da viafier; ultra da quai han blers lavurers da viafier acquistà lur emprimas experientschas sin quest traject.

Las emprimas viafiers n’eran tuttas betg fitg lungas; ellas colliavan per ordinari intginas minieras u sco en il cas da la Liverpool and Manchester Railway da 56 km ina citad cun in port vischin. L’emprima viafier a lunga distanza en l’Europa ha furmà – suenter il traject da la viafier a chaval da Budweis a Linz – la Grand Junction Railway (132 km) en la part centrala da l’Engalterra. Quella è vegnida averta ils 4 da fanadur 1837; ils 17 da settember 1838 è suandada la cuntinuaziun vers sid (Londra–Birmingham).

Expansiun tempriva da la viafier en l’America dal Nord

Suenter l’avertura da la viafier da Stockton a Darlington cun ina locomotiva a vapur, han ins er cumenzà a s’interessar en ils Stadis Unids per quest nov med da transport. Tuttina sco pli tard en l’Europa continentala, han ils Englais cun lur experientscha er dominà qua ils emprims onns il martgà; tut en tut èn 114 locomotivas englaisas vegnidas exportadas da quel temp en ils Stadis Unids.

Sco emprima locomotiva ch’è cursada en ils Stadis Unids vala la Stourbridge Lion ch’era vegnida fabritgada en l’Engalterra e ch’ha fatg ses emprim viadi en ils Stadis Unids ils 8 d’avust 1829. Ensemen cun quella avev’ins er furnì duas ulteriuras locomotivas dal medem fabritgant, Foster, Rastrick and Company, sco er gia dus mais avant la Pride of Newcastle or dal lavuratori da Robert Stephenson, il figl da l’inventader da la locomotiva. Acquistà tut questas locomotivas aveva la Delaware & Hudson Canal Company. Sco emprimas locomotivas ch’èn vegnidas fabritgadas dal tuttafatg en ils Stadis Unids valan la Best Friend of Charleston (New York) e la Tom Thumb che derivava dals Canton Iron Works da Peter Cooper sper Baltimore.

Ils 24 da matg 1830 ha la Baltimore & Ohio Railroad avert cun la Tom Thumb il manaschi tranter Baltimore ed Ellicott’s Mills. Sco spetgà ha il tren gudagnà la cursa ch’ha gì lieu il medem onn cunter ina charrotscha a chavals. In onn pli tard, ils 15 da schaner 1831, ha la South Carolina Canal and Railroad avert in nov traject, e quai cun la Best Friend of Charleston. Che questa locomotiva americana dueva – sco gia avant bleras en l’Engalterra – explodir suenter paucs mais, è be pli ina remartga a l’ur en l’istorgia da la viafier. L’onn 1831 ha Matthias William Baldwin fundà a Philadelphia ils Baldwin Locomotive Works ch’èn sa sviluppads fin il 1945 al pli grond producent da locomotivas a vapur en tut il mund. Dad Eddystone, il lieu d’interpresa da pli tard, ha Baldwin furnì locomotivas da tutta grondezza a societads da viafier en l’Engalterra, en Frantscha, en l’India ed en l’Egipta.

La ‹conquista dal vest› (vers il 1860)

La rait da viafier en ils Stadis Unids è creschida a moda rasanta ed ha bainbaud surpassà quella en l’Engalterra. Gia l’onn 1833 ha la South Carolina Canal and Railroad avert tranter Charleston e Hamburg in traject da 219 km ch’era da quel temp il pli lung dal mund. Ed ils 10 da matg 1869 han ins terminà sper Promontory Summit l’emprima colliaziun transcunfinala tranter la costa da l’ost e quella dal vest. La lunghezza da l’ovra colossala ch’ha collià New York cun San Francisco ha muntà a 5319 kilometer.

En il Canada dueva la viafier sa sviluppar pli plaun. Bain è gia vegnida averta l’onn 1836 cun la Champlain and St. Lawrence Railroad in’emprima viafier sper Montréal. Ma pir a basa dal Guarantee Act da l’onn 1849 èsi stà pussaivel d’accelerar l’expansiun da la rait da viafier. Entant ch’ils Stadis Unids construivan lur trajects en vista a la ‹conquista dal vest›, hai sa tractà en il Canada d’ina dumonda da l’unitad naziunala. Il 1885 ha la Canadian Pacific Railway pudì inaugurar l’emprima viafier transcontinentala dal Canada.

Expansiun en l’Europa continentala a partir dal 1835

Belgia

Suenter l’Engalterra e la Frantscha ha la Belgia furmà il terz pajais europeic ch’ha avert ina lingia da viafier a vapur. Anc pli ferm ch’en l’Engalterra sa basava l’industrialisaziun en la Belgia sin l’explotaziun da cotgla e producziun d’atschal. In ulteriur factur ch’ha favurisà il svilup da la viafier è stà la spessezza da la populaziun ch’era qua bundant pli aut ch’en blers auters pajais europeics. L’emprim traject a vapur per propi è vegnì avert ils 5 da matg 1835 tranter Brüssel e Mechelen. La Belgia ha er furmà l’emprim pajais, en il qual il stadi ha promovì la construcziun da lingias da viafier. Sper la Svizra e la Tschechia dispona la Belgia d’ina da las pli spessas raits da viafier dal mund. Che la Belgia ha gia cumenzà baud a schlargiar la rait da viafier ha er irradià en la Germania dal Vest ed en la Frantscha dal Nord; uschia è la colliaziun da viafier tranter Paris e Cologna gia stada terminada l’onn 1846, pli baud che la gronda part da las ulteriuras colliaziuns a lunga distanza a l’intern da la Frantscha e da la Confederaziun tudestga.

Cuntrari a la situaziun en Belgia, che dependeva fermamain da l’industria da cotgla e d’atschal, ha la viafier gì a l’entschatta be ina pitschna muntada en ils Pajais Bass cun lur vasta rait da vias navigablas. Tar il traject ch’ins ha avert il settember 1839 tranter Amsterdam e Haarlem sa tractavi d’ina viafier a binaris lads che manava per lung dals chanals e che na pudeva strusch concurrer cun quels. Pir cura ch’ils ports da la Belgia, ch’eran gia colliads cun la viafier, han cumenzà a dominar il commerzi cun la Germania, èn er ils Pajais Bass s’engaschads pli ferm sin il sectur da la viafier.

Ils stadis en la Confederaziun tudestga

Abstrahà d’intginas emprovas senza success cun vaguns a vapur ils onns 1816/17 a Berlin e da las viafiers a chaval ch’eran surtut en diever en las minieras da charvun, ha l’istorgia da la viafier en Germania cumenzà ils 7 da december 1835 cun l’avertura da la Ludwigs-Eisenbahn tranter Nürnberg e Fürth. L’emprim tschancun en Germania, sin il qual èn cursadas exclusivamain locomotivas a vapur ha furmà il traject Lipsia–Althen da la Leipzig-Dresdner Eisenbahn ch’è vegnì avert ils 24 d’avrigl 1837. Ils proxims quindesch onns han ins stgaffì a moda sistematica ils fundaments per la rait da trajects odierna, e quai a basa dal plan da Friedrich List.

L’emprima viafier a vapur en il Reginavel dals Habsburgais ha manà l’onn 1837 da Floridsdorf (oz Vienna) a Deutsch-Wagram. Quest tschancun ha furmà ina part da la Kaiser-Ferdinands-Nordbahn vers la Silesia austriaca. Quella è vegnida averta ils 7 da fanadur 1839 (l’emprim fin a Brno), be paucs mais suenter l’avertura da l’emprima viafier a distanza tudestga tranter Lipsia e Dresden. L’Austria ha er prestà lavur da pionier cun eriger emprims trajects da muntogna. Uschia ha la Viafier dal Semmering, l’emprima viafier da muntogna, dal mund, pudì vegnir averta ils 17 da fanadur 1854, d’in temp che la Svizra era anc occupada cun colliar la Bassa a la viafier.

L’emprim traject a lunga distanza davent da Vienna è vegnì finanzià dals dus banchiers Salomon Rothschild, oriund da Francfurt a.M., e Georg Simon von Sina, in Grec ch’era naschi a Niš sut domini osmanic. La concepziun da la colliaziun da viafier tranter Vienna e Budapest è però sa retardada pervi d’in conflict da planisaziun tranter las instanzas austriacas ch’avevan concessiunà in traject al sid dal Danubi e las autoritads ungaraisas che vulevan l’emprim avair stgaffì ina colliaziun cun Bratislava, quai ch’als dueva er reussir.

Frantscha

Locomotiva Seguin dal 1829

En Frantscha ha la construcziun da la viafier cumenzà en la regiun da charvun enturn Saint-Étienne, e quai cun trais trajects ch’eran bain colliads in cun l’auter, ma che vegnivan gestiunads da differentas societads. Tenor il model englais èn tut ils trais trajects gia vegnids concepids sco viafier a binaris normals. L’emprim da quests trais trajects han ins avert il 1827 sin la distanza da 18 km tranter Saint-Étienne ed Andrézieux. Quel serviva l’emprim sulettamain a transportar charvun ed è restà fin il 1844 ina viafier a chaval. Tranter il 1827 ed il 1832 han ins bajegià il traject tranter Saint-Étienne e Lyon. Sin quel èn gia vegnidas fatgas il 1829/31 emprimas emprovas cun locomotivas a vapur, bajegiadas da l’inschigner Marc Seguin. A partir dal 1831 han ins er transportà sin quest traject persunas, però cun chavals. Sin il terz traject, ch’è vegnì avert il 1832/33 e ch’ha manà da Roanne ad Andrézieux, han ins duvrà da l’entschatta davent locomotivas a vapur per trair trens da vitgira.

L’emprim traject da viafier en l’Ile-de-France – ed a medem temp l’emprima viafier en Frantscha ch’è stada reservada dal tuttafatg al transport da persunas – han ins avert il 1837 tranter Paris e Le Pecq; 10 onns pli tard è vegnida inaugurada la prolungaziun fin a Germain-en-Laye.

A l’entschatta era la rait da viafier avanzada be plaun en Frantscha, tranter auter pervi da resalvas da vart dals territoris pertutgads. Il zercladur 1842 han ins alura relaschà ina lescha cun l’intenziun da stgaffir en l’entir pajais ina rait da lingias principalas en furma da staila. La lescha ha promovì la collavuraziun tranter il stadi ed investiders privats, damai ch’igl era sa mussà ch’il chapital da quests ultims na bastia betg per stgaffir ina rait extendida. La lunghezza totala da la rait da viafier franzosa muntava l’entschatta da l’onn 1885 a radund 30 000 km.

Svizra

La Svizra è ditg stada isolada dals svilups en ses stadis vischins. Per l’ina era il pajais da quel temp relativamain pauc sviluppà e na disponiva betg dals meds finanzials necessaris; per l’autra han ils conflicts a l’intern, che duevan culminar l’onn 1847 en la Guerra da la Lia separatista, impedì il svilup. Bain devi gia il 1844 ina staziun dal tren a Basilea, ma quella furmava be la staziun finala dal traject franzos nà da Strassburg. Pir il 1847 è vegnì avert in emprim traject sin intschess svizzer, numnadamain la Spanisch-Brötli-Bahn ch’ha manà da Turitg a Baden. Suenter la fundaziun dal stadi federal l’onn 1848 èn las relaziuns politicas sa midadas da rudent; entant che las revoluziuns dal 1847/48 han fatg naufragi en ils stadis vischins, è la Svizra avanzada sut l’ensaina dal liberalissem ad ina forza finanziala ed economica en l’Europa. L’avertura da la Viafier dal Gottard l’onn 1882, cun il tunnel d’ina lunghezza da 15 km, ha suttastritgà quai a moda impressiunanta.

Cun 5035 km sin ina surfatscha da 41 285 km² ha la Svizra, ensemen cun la Republica Tscheca ed abstrahà da las citads-stadi Monaco e Vatican, la pli spessa rait da viafier dal mund (situaziun dal 2010).

Pologna

Ils emprims trajects en la Pologna odierna èn vegnids averts il 1842/43 en il vest dal pajais (da quel temp tudestg): Il prim d’avrigl il tschancun Breslau (Wrocław)–Ohlau (Oława) da la viafier da la Schlesia Superiura ed ils 15 d’avust 1843 la viafier da Berlin a Stettin.

Il november 1843 han ins avert en la part russa da la Pologna il traject Varsovia–Pruszków da la viafier Varsovia–Vienna. Questa viafier è vegnida iniziada da la regenza da la Pologna dal congress. Cumbain ch’ella manava tras l’Imperi russ, han ins endrizzà da Varsovia fin al cunfin russ-austriac ina viafier a binaris normals.

Europa dal Sid

Inauguraziun da l’emprim traject da viafier en il Portugal (1856)

L’emprima viafier a vapur en l’Europa dal Sid ha manà l’onn 1839 da Napoli a Portici. Or da numerusas viafiers privatas e statalas èn sa furmadas suenter l’unificaziun dal Reginavel da l’Italia (1861) en plirs pass las Ferrovie dello Stato (1905). L’onn 2000 han ins sutdividì las differentas spartas en societads affiliadas.

La Peninsla Iberica ha giugà ina rolla speziala en l’istorgia da la viafier. Per motivs militars han ins erigì ina rait da viafier a binaris lads (1676 mm en Spagna, 1665 mm en il Portugal). Or dal puntg da vista odiern è quai stà ina decisiun fallada cun consequenzas fatalas: per l’integraziun da las viafiers ibericas en la rait europeica a binaris normals èn numnadamain necessaris indrizs per midar la largezza dals binaris ch’èn colliads cun gronds custs. Pir l’ultim temp sa stentan ins d’eliminar quest handicap cun bajegiar las novas lingias directamain a binari normal. Sin iniziativa da l’impressari Miguel Biada ha l’emprima viafier sin la Peninsla Iberica avert sin il traject Barcelona–Mataró. En il Portugal è quai stà ils 28 d’october 1856 la viafier da Lissabon a Carregado.

L’emprima viafier en Grezia han ins avert ils 18 da favrer 1869. Quella ha collià Athen cun il port da Pireus. En il 19avel tschientaner èn però vegnids endrizzads dapli km da viafier en il nord da la Grezia odierna, che steva da quel temp sut domini osmanic, ch’en il Reginavel da la Grezia sez. Pir en il 20avel tschientaner han ins collià ils singuls tschancuns e las paucas raits da la part centrala e meridiunala dal pajais cun la rait en la Grezia dal Nord, e quai cun endrizzar il tschancun che maina dad Athen a Thessaloniki.

Europa dal Nord

Ils emprims trajects da viafier sin territori danais èn vegnids erigids en il Ducadi da Schleswig ed han appartegnì dapi la Guerra tudestg-danaisa dal 1864 a la Germania. L’emprima lingia da viafier en il center dal pajais ha manà l’onn 1847 da Kopenhagen a Roskilde. En il port dad Aarhus èn stadas en diever a partir da 1869 locomotivas da manevrar.

En la Scandinavia è la viafier sa messa tras relativamain tard, e quai per plirs motivs: Per l’ina eran praticamain tut las grondas citads e centers economics situads a la mar e la spessezza a l’intern dal pajais era relativamain bassa. Ultra da quai è il process d’industrialisaziun en l’Europa dal Nord suandà per part autras reglas ch’en l’Europa dal Vest e Centrala (uschenumnada industrialisaziun da l’agricultura). En Svezia han ins construì la viafier en ils onns 1850 da l’entschatta ennà sut egida dal stadi. L’emprim tren da la viafier statala (SJ) è cursà tranter Stockholm e Göteborg. Che la Scandinavia ha enconuschì in svilup retardà en l’istorgia da la viafier, sa mussa surtut a l’exempel da la Norvegia. Il pajais ch’ha cuntanschì si’independenza il 1905 ha pudì terminar sia rait odierna pir l’onn 1962 cun l’avertura da la viafier che maina a Bodø. Er en la Finlanda, che furmava da quel temp anc ina part dal reginavel zaristic, è pir cursà il 1862 l’emprim tren da Helsinki a Hämeenlinna. Qua è la rait per part anc vegnida amplifitgada fin en ils onns 1980.

Russia

L’emprim traject da viafier dal reginavel zaristic da quel temp han ins avert ils 30 d’october 1837 ed ha manà da Son Petersburg en la residenza dal zar Zarskoje Selo, situada en ina distanza da 23 km. La largezza dals binaris da quel tschancun ha muntà a 1829 mm; la locomotiva è vegnida construida da Timothy Hackworth en l’Engalterra. La proxima stad han ins pudì surdar al traffic la prolungaziun fin a Pawlowsk. Damai che questa viafier manava en il lieu da divertiment da l’aristocrazia, la numnav’ins er en tun beffegiant ‹viafier che maina en l’ustaria›. Silsuenter è la viafier sa sviluppada en Russia be fitg plaun; suenter diesch onns existivan sulettamain 381 km.

Abstrahà da la viafier a binaris normals Varsovia–Vienna, ch’è vegnida averta ils onns 1843 fin 1848, è ina largezza dals binaris da 1524 mm daventà la norma en Russia. Davart la dumonda co ch’ins è vegnì sin questa ladezza, curseschan diversas legendas. En vardad al ha ina cumissiun definì en rom da las preparativas per eriger la viafier da Son Petersburg a Moscau. Sco alternativa avev’ins tratg en consideraziun la largezza da 1829 mm da la viafier da Zarskoje Selo.

Traject da la Viafier transsibirica

Ils trens nà da l’Europa dal Vest na pudevan uschia l’emprim betg cursar senza interrupziun. Pli tard han ins schlià quest problem cun remplazzar al cunfin ils ischigls da la viafier u cun far diever da material rudlant che sa laschava adattar a la largezza dals binaris. Ils passagiers pudevan uschia restar en ils chars, durant che las rodas vegnivan spustadas entaifer paucas minutas sin las axas en la nova posiziun. La part orientala da la Pologna, ch’appartegneva da quel temp medemamain a la Russia, ha survegnì l’emprim ina colliaziun a binari normal (Varsovia–Vienna), entant che la viafier Varsovia–Son Petersburg, ch’è vegnida construida ils onns 1851 fin 1862, disponiva d’ina largezza dals binaris da 1524.

Da pli gronda muntada è stada la Viafier transsibirica ch’ins ha cumenzà a construir l’onn 1891 e ch’è stada terminada l’october 1916. Quella collia Moscau cun Wladiwostok sur ina lunghezza da 9300 km e furma uschia il pli lung traject da viafier dal mund. Ultra da quai è la Viafier transsibirica restada fin oz la suletta colliaziun da viafier en l’Asia che tanscha senza interrupziun dal vest a l’ost dal continent. La rait da viafier odierna da la Russia è pir vegnida terminada cun avrir il 1984 il traject da Baikal ad Amur.

Derasaziun en tut il mund a partir dal 1850

Il svilup da la rait da viafier mundiala mussa fin vers la fin dal 19avel tschientaner ina creschientscha pli u main exponenziala. L’onn 1830 existivan trajects da viafier d’ina lunghezza totala da 332 km; diesch onns pli tard eran qua gia 8591 km e l’onn 1850 30 022 km. Stgars diesch onns pli tard è gia vegnì surpassà il cunfin da 100 000, per il 1870 inditgescha la statistica 221 980 e per il 1880 367 235 km. Per cumparegliar: L’onn 2013 ha la lunghezza da tut ils trajects da viafier munta a 1 148 186 km.

Asia

En l’Asia è la rait da viafier sa sviluppada a moda fitg irregulara, e quai pervi da la spessezza da la populaziun che variescha fitg ferm da regiun tar regiun. L’emprima viafier dal continent è vegnida averta ils 18 da november 1852 en l’India tranter Bombay e Thana. L’India ha surpiglià la ladezza da 1676 mm ed ha extendì vaira spert la rait da viafier. L’onn 1861 è cursà l’emprim tren en il Pakistan dad oz, l’onn 1864 a Sri Lanka. La rait da viafier è creschida da 1350 km l’onn 1860 sur 14 977 l’onn 1880 sin 36 188 l’onn 1900. Daspera è sa sviluppada ina vasta rait d’ina largezza dals binaris d’in meter; dapi ils onns 1960 vegn quella schlargiada successivamain ad ina viafier a binaris lads.

Cuntrari a la colonia englaisa India è l’Imperi da la China sa famigliarisà be fitg plaun cun il nov med da traffic. In’emprima viafier d’ina lunghezza dad in kilometer (binari stretg da 762 mm) a Peking è daventada l’unfrenda da la superstiziun ed è vegnida destruida immediat suenter l’avertura. In segund traject ch’è vegnì avert il 1876 a Shanghai han ins cumprà giu dals Brits e puspè disfatg. L’onn 1890 dumbrava la rait ina lunghezza da be 90 km. Quai dueva sa midar en il decurs dal 20avel tschientaner ed il fanadur 2006 ha la China avert il traject da viafier il pli autsituà dal mund che maina da Beijing a Lhasa (fin a 5000 m s.m.).

Er en l’Iran ha la viafier enconuschì ina grev’entschatta e sa chatta perquai er oz anc en construcziun. L’onn 1888 era vegnida averta ina viafier a binaris stretgs che manava da Teheran ad Abd-al-Azim in Rey. Economicamain è quella stada in nunsuccess: Suenter in accident mortal han ils spirituals islamics condemnà quella sco satanica ed avertì da l’utilisar. Sinaquai han ins desistì per il mument da construir novs trajects. Pir sut Reza Schah Pahlavi èn puspè vegnids erigids novs trajects. Durant ses temp da regenza han ins erigì tranter il 1927 ed il 1939 la viafier transiranica d’ina lunghezza da 1394 km. Quest traject ha rut la resistenza cunter la viafier e fullà via a la construcziun d’ulteriurs tschancuns suenter la Segunda Guerra mundiala. La rait odierna cumpiglia radund 11 000 km; ulteriurs 7000 km sa chattan en planisaziun.

Menziun speziala merita il svilup en il Giapun. Bain è er cursà qua l’emprim tren pir ils 14 d’october 1872 tranter Tokio e Yokohama ed ils proxims onns è la rait sa sviluppada plitost plaun. Ma la fin da l’onn 1900 existivan tuttina gia 5892 km (surtut sin l’insla principala Honshū). Cun il tunnel da Kanmon d’ina lunghezza da 3613 m han ins collià l’onn 1942 per l’emprima giada las raits da duas inslas.

America dal Sid e Caribica

L’emprima viafier a vapur per propi è vegnida endrizzada a Cuba il 1837/38 tranter Havanna ed ils centers da l’elavuraziun da la channa da zutger Bejucal e Güines en il sidost. La locomotiva ha furnì la firma englaisa Braithwaite. Fin il 1853 eran colliadas tut las impurtantas plantaschas ed ils ports Havanna, Matanzas e Cárdenas en la Cuba dal Vest.

L’emprima viafier sin il continent ha manà l’onn 1851 da Lima en il Peru al port da mar vischin Callao (13 km). Quest traject va enavos sin la planisaziun da Richard Trevithick, il qual aveva gia projectà l’onn 1817 in traject en la miniera d’argient Cerro de Pasco, situada a 4392 m s.m. L’onn 1868 è l’American Henry Meiggs revegnì a quests plans. Il settember 1892 è cursà l’emprim tren da la Ferrocarril Central Andino da Lima a La Oroya. Fin l’onn 2005 ha quest traject furmà la pli auta viafier a binaris normals en tut il mund (4781 m s.m.).

Tranter il 1851 ed il 1860 è cursada la Lokomotora Copiapó a Chile tranter las citads Copiapó e Caldera. Tar quest traject sa tracti dal segund vegl en l’entira America dal Sid. Il 1861 ha l’emprima viafier dal Paraguai manà sur la curta distanza da Estación San Francisco fin a Trinidad in Asunción. Anc oz pon ins vesair sper il curtin botanic a Trinidad las rodaglias da quest’emprima viafier.

La rait da viafier en l’America dal Sid n’è en general betg fitg spessa. In’excepziun furma la viafier da l’Argentinia, e quai cumbain che l’emprim tren è cursà qua pir il 1857 tranter Buenos Aires e Floresta. Oz dispona il pajais d’ina vasta rait ch’è ordinada en furma da staila enturn Buenos Aires. Cun excepziun da la provinza da Buenos Aires vegn quella però strusch pli duvrada per il transport da persunas.

Australia

Melbourne cun la Sandridge Bridge (a sanestra), maletg dal 1855

En l’Australia ha la construcziun da viafiers cumenzà l’onn 1854. Pli u main a medem temp han ins avert in traject en il stadi federativ Victoria tranter il center da la citad da Melbourne ed il port sco er en il stadi federativ South Australia tranter Goolwa e Port Elliot.

Avant la fundaziun da la Federaziun da l’Australia (il prim da schaner 1901) eran las colonias australianas unitads politicas vaira independentas. Uschia han tuttas elegì independentamain ina da l’autra la largezza dals binaris che correspundeva a la grondezza dal territori e la fermezza economica da la regiun. Las principalas èn:

• 1067 mm (binari dal cap) a Queensland, Western Australia, South Australia, Tasmania ed il Northern Territory
• 1435 mm (binari normal) a New South Wales, South Australia e pli tard per la viafier federala
• 1600 mm (binari lad) a Victoria e South Australia

Questas differentas ladezzas dals binaris han manà entaifer la rait da viafier continentala a blers puncts da cruschada incumpatibels. Pir l’onn 1970 ha pudì vegnir averta ina colliaziun transcontinentala nuninterrutta tranter ost e vest a binari normal (lunghezza: 3961 km). Ed ils 15 da schaner 2004, suenter in temp da planisaziun da tschient onns, è stà terminà il traject Darwin–Adelaide che maina dal nord al sid tras l’entir continent australian.

Africa

En blers stadis africans – surtut quels che stevan sut domini britannic – èn raits da viafier existentas vegnidas schlargiadas successivamain a l’entschatta dal 20avel tschientaner. In impurtant promotur politic da quest svilup ha furmà Cecil Rhodes (en il sid dal continent).

Cun l’independenza dals stadis africans han las anteriuras pussanzas colonialas pers l’interess da mantegnair ed extender questas raits. En bleras regiuns – surtut en il sid da la Sahara – han conflicts e guerras gì per consequenza che numerus trajects han be pudì vegnir duvrads parzialmain u èn stads dal tuttafatg ord funcziun. Raits bain sviluppadas existan da preschent en ils pajais Namibia, Botswana, Africa dal Sid, Tunesia e Maroc. Dapi ils onns 1990 vegn investì en numerus stadis en la rait da viafier, per exempel a Tansania, Mosambic, Angola, Swaziland e Sambia.

Survista cronologica d’emprimas viafiers

Pajais	Avertura	Traject	Lunghezza (km)
Engalterra	27-9-1825	Stockton–Darlington	41
Austria	9-1828	Budweis–Kerschbaum (viafier a chavals, pli tard locomotivas a vapur)	64,5
Frantscha	1-10-1828	Saint-Étienne–Andrézieux (viafier a chavals, pli tard locomotivas a vapur)	18
Stadis Unids da l’America	28-12-1829	Baltimore–Ellicott’s Mills	24
Germania (Prussia)	20-9-1831	Kupferdreh–Velbert (viafier a chavals, pli tard locomotivas a vapur)	7,5
Belgia	3-5-1835	Brüssel–Mechelen	20
Germania (Baviera)	7-12-1835	Nürnberg–Fürth	6
Frantscha	26-8-1837	Paris–St. Germain (emprima viafier cun locomotiva a vapur)	21
Austria	17-11-1837	Floridsdorf–Deutsch Wagram	13,1
Cuba	1837	Havanna–Guanajay	50
Russia	4-4-1838	Son Petersburg–Zarskoje Selo	27
Germania	7-4-1839	Lipsia–Dresden	116
Pajais Bass	20-9-1839	Amsterdam–Haarlem	17
Italia	3-10-1839	Napoli–Portici	8
Ungaria	27-9-1840	Bratislava–Svätý Jur (viafier a chavals, pli tard locomotivas a vapur)	8
Svizra	15-6-1844	Basilea–St. Louis (emprim traject sin territori svizzer)	1,9
Jamaica	21-11-1845	Kingston–Spanish Town–St. Angil	25
Ungaria	15-7-1846	Pest–Vác	33,6
Danemarc	27-6-1847	København–Roskilde	32
Svizra	9-8-1847	Turitg–Baden	23,3
Spagna	30-10-1848	Barcelona–Mataró	28
Canada	5-1850	Traject da la St. Lawrence & Industrial Railroad	19
Mexico	1850	Veracruz–Medellín	22
Svezia	1851	Kristinehamn–Sjöanden	12
Peru	1851	Lima–Callao	13
Chile	1-1852	Caldera–Copiapó	89
India Britannica	18-4-1853	Bombay–Thana	35
Norvegia	1-7-1853	Oslo (Kristiania)–Strømmen	18
Portugal	1854	Lissabon–Carregado	36
Brasilia	29-4-1854	Porta de Mauá–Raiz da Serra	18
South Australia	18-5-1854	Goolwa–Port Elliot	10
Egipta	1-1856	Alexandria–Cairo	211
Argentinia	29-8-1857	Buenos Aires–Floresta	10
Tirchia	1857	Smyrna–Aidin	130
Natal	26-6-1860	Durban–port	3
Finlanda	31-1-1862	Helsinki–Hämeenlinna	108
Kapland	13-2-1862	Kapstadt–Eerste River	34
Algeria	15-8-1862	Algier–Blida	51
Paraguay	1-10-1863	Asuncion–Itangua	40
Nova Zelanda	1-12-1863	Christchurch–Lyttleton	2
Mauritius	5-1864	Georgetown–Mahaica	32
Venezuela	2-1866	Puerto Cabello–Palmito	?
Bulgaria	7-11-1866	Rustschuk–Warna	224
Java	9-8-1867	Samareng–Tangweng	79
Tahiti	1868	Punaunja–Terapena Bay	4
Uruguay	1-1-1869	Montevideo–Los Pedros	18
Grezia	18-2-1869	Athen–Pireus	10
Rumenia	26-8-1869	București–Giurgiu	70
Columbia	3-12-1870	Sabarilla–Baranquilla	30
Tirchia	5-1-1871	Istanbul–Kütschük-Tschekmedsche	17,2
Honduras	25-9-1871	Caballos–Santiago	60
Giapun	12-7-1872	Tokio–Yokohama	29
Tunesia	1-9-1872	Tunis–Goletta	35
Costa Rica	1873	Alajuela–Cartago	64
China	30-6-1876	Schanghai–Kiangwan	47
Ecuador	1876	Yaguachi–Puente de Chimbo	69
Malta	8-2-1883	Valletta–Notabile (Mdina)	10,2
Serbia	15-9-1884	Belgrad–Niš	244
Filippinas	1891	Manila–Dagupan	195,4
Tailanda	28-3-1897	Bangkok–Ayutthaya	71
Congo	1-7-1897	Matadi–Stanley Pool	399
Corea	18-9-1899	Seoul–Chemulpo	42
Africa da Sidvest (Germania)	1-6-1900	Swakopmund–Karibib	180
Cipra	21-10-1905	Nikosia–Famagusta	58

Ulteriur svilup tecnic

Tecnica da segirtad

Vers il 1868 ha George Westinghouse sviluppà il frain pneumatic, il qual el ha laschà patentar l’onn 1872. Ils proxims onns e decennis dueva quest sistem da franar daventar il pli derasà en tut il mund. Il 1873 ha Eli Janney laschà patentar l’accuplament automatic. Cun decisiun dal 1893 (Safety Appliance Act) han ils Stadis Unids declerà quests dus elements sco equipament obligatoric per tut las viafiers en ils Stadis Unids. Sinaquai è il dumber d’accidents cun chars da viafier sa reducì a moda rapida. Er ordaifer ils Stadis Unids han las duas novaziuns numnadas manà a dapli segirtad ed augmentà l’effizienza da la viafier.

Tracziun electrica

Gia en il decurs dals onns 1830 han ins fatg en divers pajais emprovas da munir vehichels sin binaris cun tracziun electrica. L’impediment central furmava a l’entschatta il provediment cun forza electrica; las battarias e pli tard ils accumulaturs èn sa mussads sco memia flaivels resp. memia grevs. Viafiers electricas per propi han ins pir pudì installar a partir da quel mument ch’ins ha installà implants da forza electrica al lieu e munì las locomotivas cun quella sur lingias en l’aria. En rom d’exposiziuns industrialas han ins preschentà tranter il 1879 ed il 1883 emprimas locomotivas electricas che funcziunavan tenor quest princip (t.a. Siemens & Halske a Berlin e Thomas Alva Edison a Chicago).

Suenter ulteriuras innovaziuns decisivas, surtut vi dal motor electric, ha Frank Julian Sprague construì il 1888 a Richmond la Richmond Union Passenger Railway – l’emprima rait da trams electrics pli gronda ch’ha gì success.

L’Emprima Guerra mundiala 1914–1918 ha manà en l’Europa a difficultads cun il provediment da cotgla. Perquai è l’electricitad sco energia alternativa daventada attractiva, e quai surtut en quels pajais che pudevan producir quella senza stuair importar materialias da l’exteriur. Quai è surtut stà il cas en ils pajais da las Alps che pudevan producir electricitad or da forza idraulica. La viafier a basa da tracziun electrica è alura er sa messa tras suenter il 1918 surtut en l’Austria, la Svizra, la Baviera, l’Italia dal Nord e la part da la Frantscha situada en las Alps. En rom da l’ulteriur svilup dueva la Svizra esser l’emprim pajais dal mund cun viafiers electrifitgadas dal tuttafatg.

Trens ad auta sveltezza

TGV (Frantscha): Intgins records mundials

Las duas tabellas che suondan porschan ins survista dal svilup da la sveltezza maximala en rom da tests e tar il manaschi regular.

Valurs maximalas:

• 1769 Frantscha, char a vapur da Cugnot, 3–4,5 km/h
• 1830 Engalterra, Liverpool–Manchester, locomotiva ‹Rocket›, 48 km/h
• 1848 Frantscha, emprima locomotiva pli svelta che 100 km/h: 126 km/h
• 1889 Stadis Unids, Baltimore, locomotiva electrica 185 km/h
• 1903 Germania, locomotiva a current circular, 210 km/h
• 1931 Germania, tren a propeller (zeppelin sin rodaglias), 230 km/h
• 1938 Gronda Britannia, locomotiva a vapur, 202 km/h (pli svelt tren a vapur insumma; tut las valurs maximalas pli novas: locomotiva electrica)
• 1955 Frantscha, 331 km/h
• 1981 Frantscha, 380 km/h
• 1988 Germania, 406,9 km/h
• 1990 Frantscha, 515,3 km/h
• 2006 Germania, 537 km/h
• 2007 Frantscha, 574,8 km/h

Manaschi regular:

• 1933 Germania, 160 km/h
• 1964 Giapun, 210 km/h
• 1975 Giapun, 250 km/h
• 1981 Frantscha, 270 km/h
• 1989 Frantscha, 300 km/h
• 2000 Germania, 330 km/h

Muntada militara

Suenter avair surmuntà l’emprima sceptica ha er il militar cumenzà a s’interessar per las pussaivladads da la viafier. Per l’ina han ins erigì fortezzas en vischinanza da punts da viafier che mainan sur impurtants flums da cunfin (p.ex. tranter la Germania e la Frantscha). Per l’autra han ins integrà la viafier en la strategia e logistica da guerra.

Durant la Guerra da Crimea (1853–1856) è l’avantatg da disponer d’ina buna rait da viafier sa mussà per l’emprima giada: A l’Engalterra èsi stà pussaivel da manar tras l’Europa Centrala bler pli spert truppas e muniziun sin la Crim che a la Russia, ses adversari da guerra ch’aveva plitost negligì fin qua la construcziun da viafiers. Er il 1870, en la Battaglia da Sedan cunter la Frantscha, han la Prussia e ses alliads tudestgs profità da la buna rait da viafier ch’ha lubì da manar natiers fitg spert las truppas. Surtut en la Guerra civila americana è sa manifestada la superiuritad da quella partida da guerra che disponiva da la meglra rait da viafier. Entant ch’il nord aveva gia endrizzà in spess sistem da viafiers, era la rait en il sid anc pauc sviluppada ed ultra da quai concepida a basa da differentas largezzas dals binaris.

Ina furma da collavuraziun tut speziala tranter il militar e la viafier han furmà uschenumnadas viafiers strategicas. Igl èn quai trajects ch’èn vegnids construids aposta per intents militars, che mainan savens tras territoris pauc populads e ch’èn en temp da pasch be da pitschna muntada. In exempel furma la Wutachtalbahn en il sid dal Guaud Nair. En l’auta muntogna han ins er schlargià entirs trajects a fortezzas, sco che quai è per exempel il cas tar la Viafier dal Tenda tranter la Frantscha e l’Italia u tar la Viafier dal Gottard.

Che l’Emprima Guerra mundiala è per gronda part stada ina guerra da posiziun è medemamain d’attribuir per ina buna part a las viafiers: Nagina partida vuleva s’allontanar memia fitg da las staziuns dal tren avant maun, pertge ch’ils vehichels stradals da quel temp n’eran strusch abels da dumagnar las pretensiuns logisticas da las battaglias da material. Quai dueva sa midar en la Segunda Guerra mundiala, cura che surtut las truppas motorisadas han surpiglià questa funcziun.

Statalisaziun

Fundaziun da las Viafiers federalas svizras (placat dal 1898)

Fin ca. l’onn 1850 è la construcziun da viafiers en l’Europa vegnida realisada quasi dal tuttafatg sin iniziativa privata. Cun il temp ha la politica cumenzà a midar opiniun. Igl è numnadamain sa mussà che la rait da viafier dueva avair en il 19avel tschientaner ina funcziun centrala areguard il svilup da l’economia publica dals singuls stadis; en vista a questa nova situaziun fissi stà in dischavantatg da laschar sa sviluppar la rait sulettamain sut ils aspects dals interprendiders, pia da l’economia privata. Per part – per exempel en l’Engalterra – avevan societads da viafier schizunt construì lingias parallelas che concurrenzavan ina l’autra. Ma il process da statalisaziun dueva sa mussar sco vaira cumplex (concessiuns cun different temp da durada, participaziun dal stadi a societads regiunalas etc.). La SNCF en Frantscha ha per exempel pudì vegnir realisada pir il 1938, las British Railways schizunt pir il 1948. E gist il pajais d’origin da la viafier dueva er giugar ina rolla da pionier cura ch’è vegnida lantschada ils onns 1980/90 – en rom dal neoliberalissem – la direcziun cuntraria: Il 1997 ha la Gronda Britannia puspè privatisà las viafiers ed igl èn sa furmadas numerusas societads purtadras.

Cunvegnas internaziunalas

Il svilup rasant da la viafier en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner n’aveva betg be dumandà suenter ina coordinaziun naziunala da las raits, mabain er internaziunala (sco ch’ella aveva gia gì lieu en dumondas da la posta e telegrafia). Ils onns 1878 e 1881 han per exempel gì lieu a Berna conferenzas areguard il transport da martganzia cun la viafier, e quai cun participaziun da la Germania, Austria-Ungaria, Frantscha, Russia, Italia, Luxemburg, Belgia, Pajais Bass e Svizra. Ed il 1922 han ins fundà a Paris sco organisaziun internaziunala l’Union internationale des chemins de fer (UIC).

Litteratura

• M.J.T. Lewis: Railways in the Greek and Roman world, (PDF; 222 kB), en: A. Guy, J. Rees (ed.): Early Railways. A Selection of Papers from the First International Early Railways Conference. 2001, p. 8–19.
• Ralf Roman Rossberg: Geschichte der Eisenbahn. (Retscha Meisterwerke der Geschichte). Sigloch Edition, Künzelsau 1999, ISBN 3-89393-174-0.
• Ralf Roth: Das Jahrhundert der Eisenbahn. Die Herrschaft über Raum und Zeit 1800–1914. Jan Thorbecke Verlag, Ostfildern 2005.
• Wolfgang Schivelbusch: Geschichte der Eisenbahnreise. Zur Industrialisierung von Raum und Zeit im 19. Jh. 2. ed. Fischer Tb., Francfurt a.M. 2000, ISBN 3-596-14828-6.
• Ulrich Schefold: 150 Jahre Eisenbahn in Deutschland. Bertelsmann e.a., 1985.

Colliaziuns

 Commons: Istorgia da la viafier – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Eisenbahnen en il Lexicon Istoric Svizzer
• AlpenTunnel.de: Transversalas da viafier istoricas en las Alps
• Deutsche Gesellschaft für Eisenbahngeschichte
• Österreichische Gesellschaft für Eisenbahngeschichte