Minca

Minca München
— Citad —
La citad veglia cun la Baselgia da Nossadunna (Frauenkirche)
Vopna
Administraziun
Stadi	Germania
Pajais federativ Bundesland	Baviera
District guvernativ Regierungsbezirk	Baviera Sura
Circul rural Landkreis	nagin
Territori
Autezza	519 m s.m.
Surfatscha	310,70 km²
Populaziun	1 512 491 abitants (31 da december 2022)
Spessezza	4868 ab./km²
Districts	25
Autras infurmaziuns
Numer postal	80331–81929
Preselecziun	089
Numer da l'auto	M, MUC
Abitants	Münchner
Internet
Pagina-web uffiziala

Minca (tudestg München^?/i [ˈmʏnçn̩] u [ˈmʏnçən]; bavarais Minga^?/i [ˈmɪŋ(ː)ɐ]) è la chapitala da la Baviera. Cun 1,5 milliuns abitants furma ella (suenter Berlin e Hamburg) la terz gronda citad da la Germania. La regiun metropolitana Minca dumbra var 6 milliuns abitants.

Citad veglia

Vista en direcziun da las Alps

Fotografia or da l’aria

Sco center da cultura, politica, scienzas e medias tutga Minca tar las citads mundialas. Ultra da quai han qua divers concerns tudestgs da muntada internaziunala lur sedia (t.a. Allianz, BMW e Siemens).

La citad è documentada l’emprima giada l’onn 1158. L’onn 1255 è ella daventada sedia dal duca da la Baviera; dapi il 1314 figurescha ella sco citad residenziala roiala, dal 1328 fin il 1347 er imperiala. Il 1506 è Minca daventà la chapitala da la Baviera. Ozendi furma la citad la sedia da numerusas autoritads naziunalas ed internaziunalas e dispona d’universitads e scolas autas da renum. Entras il grond dumber da monuments architectonics e museums, congress ed exposiziuns, occurrenzas da sport internaziunalas e betg il davos la Festa d’october furma Minca in dals lieus centrals dal turissem internaziunal en Germania.

Etimologia

Emprima menziun da München (munichen), 1158

Il num ‹Minca› vegn per ordinari interpretà sco ‹tar ils muntgs›. L’emprima menziun, sco forum apud Munichen, è da chattar en in document da l’imperatur Friedrich I dals 14 da zercladur 1158 (uschenumnà Augsburger Schied). Munichen è il dativ plural dal vegl tudestg munih resp. dal tudestg mesaun mün(e)ch, dals quals deriva il pled odiern ‹Mönch›.

Avant la fundaziun da la citad sa chattava qua eventualmain ina sedia da muntgs, forsa sin il Petersbergl. A basa da chats archeologics n’ha quai però betg sa laschà cumprovar fin oz. Per part vegn er dubità, schebain il num munichen renvieschia propi ad ina sedia da muntgs.

En latin medieval sa numnava la citad Monacum, adjectiv monacensis; documentads èn er ils terms Monachia resp. Monachium.

Il num odiern da la citad variescha per part vaira ferm da lingua tar lingua: ‹Munich› (franzos ed englais, pronunzià mintgamai autramain), ‹Múnich› (spagnol), ‹Munique› (portugais), ‹Monaco› (talian; per evitar scumbigls savens ‹Monaco di Baviera), ‹Mnichov› (tschec) u ‹Monachium› (polonais).

Geografia

Geologia

La regiun prealpina tranter las alps da chaltschina ed il Danubi, en la quala sa chatta er Minca, è situada sin in batschigl da sbassada che vegn emplenì dapi milliuns onns tras sedimentaziuns che derivan da las Alps (tras flums e glatschers). En il sid da la planira èn ils flums, surtut l’Isar, sa chavads profund en il terren; qua creschan guauds extendids. Il nord da la citad percunter, nua ch’il livel da l’aua sutterrana sa chatta datiers da la surfatscha, è segnà da palids bassas.

Topografia

Autezza sur mar

L’autezza sur mar da la citad munta en media a 519 meters. Il punct il pli aut è situà il pli en il sid da la citad (580 m s.m.), il punct il pli bass il pli en il nord da quella (480 m s.m.). Cun ina differenza d’autezza da 100 meters è il territori da la citad ordvart planiv.

Auas

L’Isar percurra il territori da la citad sur ina lunghezza da 13,7 km dal sidvest vers il nordost. Sin in’insla en l’Isar sa chatta il Museum tudestg, gist suenter suonda l’insla Prater. Ulteriuras auas èn la Würm, che curra nà dal Lai da Starnberg en la part occidentala sin territori da la citad, il Hachinger Bach e divers bratschs da l’Isar pli pitschens che mainan tras la citad (p.ex. Eisbach ed Auer Mühlbach). Sin il territori da la citad sa chattan er divers lais pli pitschens.

Extensiun

La surfatscha da la citad da Minca cumpiglia en tut 310,7 km². Da quai sa laschan attribuir 44,1 % sin edifizis e surfatschas annexas, 17,2 % sin vias, 15,5 % sin zonas d’agricultura, 15,5 % sin surfatschas da recreaziun, 4,1 % sin guauds, 1,3 % sin auas ed ulteriurs 2,2 % sin surfatschas d’auter diever (situaziun dal 2007). Il cunfin da la citad cumpiglia 118,9 km. La pli gronda extensiun da la citad munta dal nord vers sid 20,7 km e da l’ost vers vest 26,9 km.

Engrondiment tras incorporaziuns

Sco autras citads grondas è er Minca creschì repetidamain tras incorporaziun da pitschnas citads e vischnancas vischinas ch’eran oriundamain autonomas. A Minca ha quest process surtut gì lieu tranter il 1853 ed il 1942. Avant il 1853 è la citad creschida betg tras incorporaziuns, mabain cun extender il territori da la citad sin territori cunfinant betg populà. Ed er suenter la Segunda Guerra mundiala n’han gì lieu naginas incorporaziuns per propi, mabain be engrondiments senza schliar dal tuttafatg vischnancas vischinas (ils onns 1954, 1962 e 1967).

Structuraziun da la citad

Il territori da la citad è sutdividì en actualmain 25 districts municipals (suenter la restructuraziun dal 1992/96). En il mintgadi sa referesch’ins però plitost als quartiers creschids istoricamain.

Clima

Olympiapark

La citad sa chatta en la zona da transiziun tranter il clima maritim atlantic ed il clima continental sitg. I regia in clima temprà fin frestg. Ils envierns èn relativamain fraids, temperaturas sut −20 °C datti però be darar. Las stads èn percunter relativamain chaudas, cun temperaturas da 20 fin 35 °C, quai che fa da Minca la stad ina da las pli chaudas regiuns da la Germania. Ulteriurs facturs centrals ch’influenzeschan l’aura èn la vischinanza da las Alps e dal Danubi. Pervi da questa constellaziun è l’aura relativamain variabla. Durant radund diesch dis ad onn regia favugn – in vent alpin sitg che croda, il qual effectuescha ina vista talmain buna ch’ins vesa bain las Alps Bavaraisas davent dal territori da la citad.

Territoris natirals protegids e territoris sut protecziun da la cuntrada

Sin il territori da la citad ed en las regiuns vischinantas sa chattan quatter territoris natirals protegids (Allacher Lohe, Panzerwiese e Hartelholz, Schwarzhölzl, Südliche Fröttmaninger Heide) sco er 20 territoris sut protecziun da la cuntrada (p.ex. Isarauen, Aubinger Lohe e Moosschwaige, Allacher Forst, Nymphenburg, Waldfriedhof).

Populaziun

Svilup demografic

L’onn 1852 ha il dumber d’abitants surpassà il cunfin da 100 000, uschia che Minca è daventà ina citad gronda. Ils proxims decennis è la populaziun creschida fitg ferm ed èn vegnidas incorporadas vischnancas cunfinantas, uschia che la citad dumbrava gia l’onn 1883 250 000 abitants. Fin il 1901 è il dumber d’abitants sa dublegià sin radund 500 000, uschia che Minca era daventà suenter Berlin e Hamburg la terz gronda citad da l’Imperi tudestg. 1933 dumbrava la citad 840 000 abitants ed il 1957 è vegnida surpassada la marca d’in milliun. Suenter l’onn olimpic 1972 cun in emprim maximum da 1 338 924 abitants, è il dumber ì si e giu; il punct il pli bass han ins nudà il 1998 cun 1 188 897 abitants. Il matg 2015 è vegnida surpassada la marca da 1,5 milliuns ed actualmain (2020) mussa il trend vers 1,6 milliuns.

Cun ca. 4700 abitants per kilometer quadrat, ha Minca la pli auta spessezza da la populaziun da tut las vischnancas tudestgas.

Quota dad esters

Il 2015 dumbrava Minca ina cumpart da persunas da l’exteriur (abitants registrads senza naziunalitad tudestga) da 26,8 %. Las pli grondas gruppas da persunas da l’exteriur (situaziun dal 2018) derivan da la Croazia (38 137), Tirchia (37 876), Italia (27 821), Grezia (26 560), Austria (21 046), Bosnia ed Erzegovina (19 692), Pologna (19 101) e Rumenia (17 980).

Dialect

Il dialect da Minca tutga tar il bavarais mesaun. Pervi da las bleras persunas d’autras regiuns da la Germania ch’abiteschan a Minca e perquai che las persunas che discurran il dialect na dattan betg vinavant quel a lur uffants, è quel entant smanatschà da svanir dal tuttafatg.

Religiuns

Dapi l’onn 1817 furma la citad la sedia da l’archuvestg Minca e Freising, il qual è vegnì fundà sco successur da l’archuvestg Freising ch’è vegnì secularisà l’onn 1803.

L’onn 2018 eran tranter auter 30,9 % dals abitants catolic-romans, 11,1 % evangelics, 7–8 % muslims, 3,6 % ortodoxs, 0,3 % gidieus (che derivan surtut dals pajais da l’Europa da l’Ost). Il dumber dals catolics e protestants sa diminuescha cuntinuadamain, entant che quel da las persunas senza confessiun crescha d’in cuntin e furma en il fratemp la pli gronda gruppa insumma.

Istorgia

Curt veglia

Fundaziun da la citad

Minca vegn menziunà l’emprima giada l’onn 1158 sco forum apud Munichen (Augsburger Schied), e quai suenter ch’il duca da la Baviera e Saxonia Heinrich il Liun aveva laschà realisar in passadi da la via da sal sur l’Isar (ca. en il lieu nua che sa chatta oz la Ludwigsbrücke) ed aveva fundà en vischinanza dal passadi in martgà.

Tras il document numnà na vegn però betg sigillà in act da fundaziun, mabain concedì a l’abitadi gia existent tras l’imperatur Friedrich Barbarossa il dretg da martgà, da munaida e da duana. In terz da las entradas che resultavan da quests dretgs eran reservads als uvestgs da Freising.

Cura che la citad che vegn palpabla l’emprima giada il 1158 è propi vegnida fundada na sa lascha betg dir. La pli veglia baselgia da la citad, e da quel temp la suletta baselgia parochiala, è la baselgia da s. Peder.

Temp medieval: Sedia dal duca e residenza imperiala

Cur che l’imperatur ha proscrit l’onn 1180 Heinrich il Liun, è la Baviera vegnida attribuida als da Wittelsbach e Minca als uvestgs da Freising. L’onn 1240 è er la citad da Minca vegnida en possess dals da Wittelsbach ed è daventada gia il 1255, suenter l’emprima spartiziun dal pajais, residenza dal duca.

Dapi il 1314 è duca Ludwig IV stà retg tudestg, dapi il 1328 er imperatur dal Sontg Imperi roman; da quel temp è la citad da Minca sco sia residenza vegnida extendida decididamain tras in nov mir da tschinta. Medemamain ha Minca surpiglià da quel temp las colurs dal vegl imperi, nair ed aur, sco colurs da la citad.

Dapi la fin dal 14avel tschientaner èn proruttas repetidamain sullevaziuns da la burgaisia cunter ils ducas, ils quals han sinaquai dischlocà da la Curt veglia en la nova Residenza a l’ur da la citad. Pervi da la smanatscha tras ils hussits han ins fortifitgà la citad tras in segund mir da tschinta exteriur.

L’onn 1442 han ins stgatschà ils burgais gidieus da la citad. Fin la segunda mesadad dal 18avel tschientaner n’han sinaquai vivì nagins gidieus a Minca.

L’onn 1468 è vegnì mess il crap da fundament da la baselgia da Maria da la gotica tardiva, la Frauenkirche. Malgrà la grondezza da l’edifizi ha il temp da construcziun durà be ventg onns. Vers il 1500 na sa differenziava la citad areguard l’architectura e la grondezza anc betg fitg ferm da las autras citads dal duca entaifer la Baviera, sco Ingolstadt, Straubing u Landshut; e cun stgars 13 000 abitants sa chattava la citad anc lunsch davos Nürnberg ed Augsburg che tutgavan da quel temp però tar las tschintg pli grondas citads da l’imperi.

Chapitala dal ducadi reunì

Suenter avair enconuschì en la gotica tardiva in nov temp da fluriziun cultural, è Minca daventa il 1506 tras la reuniun dals ducadis sut Albrecht IV (1465–1508) la chapitala da l’entira Baviera Sura e Baviera Sut. En consequenza da quai è l’influenza da la burgaisia tschessada adina dapli ed ils da Wittelsbach han determinà da qua davent il svilup da la citad.

Sut la regenza da Wilhelm IV (1508–1550) ed Albrecht V (1550–1579) è Minca daventà in center da la renaschientscha e da la cuntrarefurma. L’onn 1589 ha Wilhelm V (1579–1597) fundà il Hofbräuhaus. Per ils gesuits è vegnida erigida la baselgia da s. Michael ed il collegi dals gesuits. Duas vistas temprivas da la citad èn cuntegnidas en l’ovra ‹Civitates orbis terrarum› da Georg Braun e Franz Hogenberg (1572). Cun il model da la citad che Jacob Sandtner ha fatg l’onn 1570 or da lain da tigl, dispona Minca (sper las quatter citads residenzialas subordinadas Straubing, Landshut, Ingolstadt e Burghausen) d’in dals pli vegls models da quest gener insumma.

Citad residenziala da l’electurat

Marktplatz (oz Marienplatz), vers il 1650

Sut duca Maximilian I da la Baviera (1597–1651) ha la Baviera gudagnà l’Aut Palatinat, e Minca è daventà il 1628 citad residenziala da l’entir electurat da la Veglia Baviera. L’onn 1632, en rom da la Guerra da trent’onns, ha la citad però stuì supportar l’occupaziun tras truppas svedaisas ed ha stuì pajar in aut pretsch da liberaziun e surlaschar ostagis per betg vegnir destruida. Pauc pli tard è prorutta la pesta ed ha mazzà in terz da la populaziun. Suenter la fin da la guerra l’onn 1648 è la citad però sa revegnida ed è s’averta sut il prinzi electur Ferdinand Maria (1651–1679) al baroc talian. Da quel temp dateschan il chaste Nymphenburg e la Theatinerkirche sco er l’emprima opera. Las consequenzas da la guerra han però furmà in’impurtanta premissa per ch’il prinzi electur possia far passar l’absolutissem.

L’onn 1704, en rom da la Guerra da successiun spagnola, è Minca vegnì plirs onns sut occupaziun habsburgaisa, damai ch’il prinzi electur Maximilian II Emanuel (1679–1726) era s’allià cun la Spagna. Ina sullevaziun dals burgais e purs è vegnida abattida sanguinusamain (Sendlinger Mordweihnacht). Suenter il return dal prinzi electur or da l’exil, è il baroc tardiv franzos sa fatg valair a la curt e silsuenter è sa sviluppà il rococo bavarais.

Suenter ch’il prinzi electur Karl Albrecht (1726–1745) è vegnì curunà sco imperatur, han truppas habsburgaisas danovamain occupà il 1742 per dus onns la citad. Maximilian III Joseph (1745–1777) ha bandunà la politica da pussanza gronda da ses antecessurs ed è sa deditgà a refurmas a l’intern; tranter auter è vegnida fundada il 1759 a Minca l’Academia bavaraisa da las scienzas. L’onn 1789 ha il prinzi electur Karl Theodor (1777–1799) laschà endrizzar ils ierts englais en la cuntrada alluviala da l’Isar e pauc pli tard han ins disfatg las fortificaziuns medievalas da la citad. Sco citad residenziala da la Baviera e da l’Electurat dal Palatinat furmava Minca sut Karl Theodor il terz grond cumplex da pajais dal Vegl Imperi.

Chapitala e citad residenziala roiala

Cumbain che Minca era gia daventà l’onn 1328 citad residenziala imperiala, ha il svilup vers la citad gronda cumenzà pir 450 onns pli tard. Vers la fin dal 18avel tschientaner è Minca creschì a moda rapida, era gia il 1750 tuttina grond sco Augsburg ed aveva surpassà Nürnberg. A partir dal 1806 è quest svilup anc vegnì accelerà. Lura ha Napoleun numnadamain fatg da la Baviera il Reginavel da la Baviera e Minca è daventà la chapitala d’in pajais dubel grond che cumpigliava vastas parts da la Franconia, da la Svevia e dal Palatinat dal Rain. Uss pudevan er protestants s’acquistar il dretg da burgais da Minca. Dumbrava Minca l’onn 1700 radund 24 000 abitants, è quest dumber sa dublegià uss quasi mintga trent’onns, uschia che vivevan l’onn 1871 gia 170 000 persunas a Minca ed il 1933 840 000. Sut retg Max I Joseph (1799–1825) han ins construì il teater naziunal e mess ad ir in’extensiun sistematica da la citad. L’onn 1818 èn vegnids concedids a Minca dretgs d’autonomia cun dus burgamesters e dus cussegls.

Sut la regenza da retg Ludwig I da la Baviera (1825–1848) è Minca avanzà ad ina citad da cultura enconuschenta lunsch enturn. Ils classicists Leo von Klenze e Friedrich von Gärtner han concepì la Ludwigstrasse, il Königsplatz e l’extensiun da la Residenza da Minca.

Il figl da Ludwig, Max II (1848–1864), ha surtut promovì las scienzas umanas ed ha radunà enturn sai in circul da litterats (‹Ils crocodils›). Sco ses bab è er Max II stà activ sco patrun da construcziun. En il nov ‹stil da Maximilan›, che regorda a la gotica englaisa, han ins tranter auter erigì ils edifizis a la Maximilianstrasse che furma oz ina da las vias da cumpras las pli exclusivas e charas da l’entir continent.

Sut il retg Ludwig II (1864–1886) ha flurì la vita musicala cun plirs segiurns da Richard Wagner. En il 19avel tschientaner, cur che Minca è adina puspè stà pertutgà d’epidemias, ha Max von Pettenkofer realisà il sistem d’aua persa; gia a la fin dal tschientaner valeva la citad sco ina da las pli schubras en l’entir’Europa.

Dal temp dal prinzregent Luitpold (1886–1912) ha Minca alura enconuschì in’immensa fluriziun economica e culturala. Da quel temp derivan tranter auter la Prinzregentenstrasse ed il Prinzregententheater.

Schwabing furmava da quel temp in impurtant quartier da litterars ed artists. L’onn 1896 è cumparì a Minca il magazin da cultura ‹Jugend›, dal qual deriva il num da l’epoca d’art respectiva (jugendstil, per rumantsch er stil floreal). Il medem onn è er cumparì l’emprim numer dal magazin da satira politica ‹Simplicissimus›. L’onn 1911 è suandada la fundaziun da la gruppa d’artists Der Blaue Reiter. A l’entschatta da ses raquint ‹Gladius Dei› ha Thomas Mann descrit quest’epoca cun ils pleds daventads proverbials «München leuchtete».

L’onn 1916, durant l’Emprima Guerra mundiala, è la citad vegnida tutgada a chaschun d’in’attatga or da l’aria franzosa da bumbas, las qualas n’han però betg chaschunà gronds donns. Percunter è sa pegiurada da quel temp la situaziun da provediment da la populaziun. Quai ha manà ad adina dapli chaumas ed arrestaziuns e sveglià in’atmosfera revoluziunara.

Revoluziun, Republica da Weimar e naziunalsocialissem

Hitler cun Mussolini en la Ludwigstrasse (1939)

Suenter la fin da la guerra èn proruttas il 1919 a Minca sullevaziuns revoluziunaras. La Revoluziun da november dal 1918 è sa splegada a moda paschaivla ed ha manà a la dissoluziun da la monarchia. La Republica da cussegls da Minca percunter, ina sullevaziun da gruppas communisticas e socialisticas, ha l’armada abattì la primavaira 1919 a moda sanguinusa. En il decurs dals proxims onns è Minca sa sviluppà pli e pli al lieu d’origin dal naziunalsocialissem. Bain ha il marsch da Hitler sin la Feldherrnhalle fatg naufragi l’onn 1923; ma la citad è adina restada la sedia da la NSDAP (cun excepziun dal november 1923 fin il favrer 1925, cur che la partida è stada scumandada en tut il pajais).

L’onn 1935 ha Hitler concedì a Minca il titel d’onur dal temp dal naziunalsocialissem: chapitala dal moviment. Il 1938 è vegnida segnada qua la Cunvegna da Minca, la quala ha fixà l’annexiun da las Sudetas al Reich tudestg.

Sco tut las citads grondas tudestgas è er Minca stà pertutgà durant la Segunda Guerra mundiala fermamain da las attatgas or da l’aria dals Alliads. Fin la fin da la guerra eran destruids 90 % da la citad veglia istorica e var 50 % da l’entira surfatscha da la citad. Tenor stimaziuns èn mortas tras quai en tut ca. 6000 persunas, ca. 15 000 èn vegnidas blessadas.

Ils 30 d’avrigl 1945 ha l’armada americana occupà senza pli gronda resistenza la citad. Divers lieus commemorativs regordan a las unfrendas dal naziunalsocialissem (sco p.ex. ils commembers da la Rosa alva).

Suenterguerra

La reconstrucziun da Minca è per gronda part s’orientada al maletg da la citad istoric. In pau a la giada è la citad sa sviluppada ad in center da hightec e da numerusas interpresas dal sectur da servetschs (medias, assicuranzas, bancas e.a.). Ils emprims onns suenter la guerra ha Minca er profità indirectamain da la spartiziun da la Germania damai che numerusas interpresas da la Republica democratica tudestga e da Berlin han fatg midada en il sid; in dals exempels ils pli enconuschents furma Siemens.

Ils Cravals da Schwabing il 1962 èn stads ina da las emprimas sullevaziuns en rom da la revolta da giuvenils europeica dals onns 1960.

L’onn 1972 han gì lieu a Minca ils XX gieus olimpics. Per quest intent è l’areal Oberwiesenfeld vegnì transfurmà en l’Olympiapark ed il traffic public schlargià fermamain. Medemamain han ins transfurmà da quel temp parts dal center da la citad en zonas da peduns. Ils gieus èn però er stads sut l’ensaina dal rapiment d’atlets israelians tras terrorists palestinais. Tut ils indesch ostagis, in policist e tschintg terrorists èn vegnids per la vita.

Surtut suenter il 2000 han ins er erigì a Minca numerus sgrattatschiels. Dapi il 2004 è però en vigur ina lescha che nagin edifizi na dastgia surpassar ils 99 meters da las turs da la Frauenkirche.

Politica ed instituziuns politicas

Nova chasa municipala, sedia dal cussegl da la citad

En la politica communala domineschan tradiziunalmain las partidas dal center sanester, quai che furma plitost l’excepziun entaifer la Baviera. Partidas sco CSU, Freie Wähler ed AfD èn qua pli flaivlas ch’en las ulteriuras parts dal stadi federativ, SPD, Grüne, FDP e Linke percunter pli fermas.

Il president da la citad ed il cussegl da la citad che cumpiglia otganta mandats vegnan elegids da nov mintga sis onns. Cuntrari a Berlin e Hamburg (che furman citads-stadi senza separaziun da l’activitad statala e communala) dispona Minca d’ina vasta administraziun communala.

Sco chapitala dal stadi federativ han – sper numerus uffizis – er il parlament e la regenza da la Baviera lur sedia a Minca. Plinavant èn domiciliads qua intgins uffizis e tribunals da la Republica Federala Tudestga.

Vopna

La vopna da la citad mussa sin fund grisch in muntg da colur naira che porta in cudesch d’engirament. Il cudesch, ils chalzers, la fatscha ed ils mauns èn da colur cotschna.

I sa tracta d’ina vopna che discurra, damai ch’il muntg che vegn mussà en quella renviescha al num ‹München›. Il muntg cumpara gia sin ils pli vegls sigils da la citad ch’èn enconuschents: il 1268 l’emprim sco chau cun capuza, il 1304 alura sco figura entira.

Las colurs da la citad èn dapi il temp da l’imperatur Ludivic da la Baviera las colurs dal Sontg Imperi roman: nair ed aur. La bandiera da la citad mussa questas colurs en duas strivlas lunghentas. En analogia a la bandiera statala da la Baviera exista ultra da quai ina versiun cun rombus.

Architectura

Il Marienplatz vala sco center da la citad e sa chatta, circumdà da la veglia e da la nova chasa municipala, en il center da la citad veglia.

Romanica e gotica

Paucs pass en il sid dal Marienplatz è situada la baselgia da Son Peder, la pli veglia baselgia da la citad, da la quala l’emprim edifizi deriva anc da la romanica. Oz sa chatta là in edifizi nov gotic, il qual è pli tard vegnì barochisà a l’intern.

Dal temp da la gotica existan er numerus ulteriurs edifizis, sacrals e profans, fatgs per gronda part da quadrels (damai ch’i mancan en vischinanza da la citad crapperas ch’avessan pudì furnir auter material). En il 14avel tschientaner, dal temp da Ludivic da la Baviera, ha er cumenzà a Minca in emprim grond temp da fluriziun da l’art. Da l’anteriura fortificaziun da la citad che deriva dal medem temp èn medemamain sa mantegnidas singulas parts (Isartor, Karlstor, Sendlinger Tor, Löwenturm). Culminar dueva l’epoca però a Minca en il 15avel tschientaner en las ovras da la gotica tardiva. Da quel temp datescha la veglia chasa municipala sco er l’arsenal che furma oz ina part dal museum da la citad.

Situada en vischinanza dal Marienplatz è la Frauenkirche da la gotica tardiva che furma cun sias duas turs marcantas cun las cuplas renaschimentalas ina da las ensainas da Minca. Cun la construcziun da questa baselgia han ins cumenzà l’onn 1468, suenter avair spazzà la baselgia da Nossadunna; be ventg onns pli tard è l’edifizi, che furma ina da las baselgias da quadrels las pli monumentalas da tut l’Europa, stà pli u main terminà. Dapi ch’ins ha endrizzà a Minca l’archuvestgieu serva quella sco dom. Il chastè Gründwald furma il sulet chastè medieval ch’è sa mantegnì en proxima vischinanza da la citad da Minca.

Renaschientscha e manierissem

L’architectura dal temp medieval tardiv era en emprima lingia segnada da l’art burgais. Suenter la reuniun da la Baviera l’onn 1504 ha alura la curt marcà adina pli ferm il svilup architectonic da la citad.

Impurtants edifizis da la renaschientscha èn vegnids erigids en il 16avel tschientaner per ils gesuits en rom da la cuntrarefurma, uschia per exempel la baselgia da Son Michael, che furma la pli gronda baselgia renaschimentala en il nord da las Alps, sco er la veglia academia ch’è colliada cun quella. Per la curt han ins erigì paucs onns avant las pli veglias parts da la residenza ch’èn sa mantegnidas fin oz. Il Weinstadl, situà sper la veglia curt e reconstruì durant la renaschientscha, è sa mantegnì sco ina da las pli veglias chasas burgaisas sur tut ils temps. Il Hofbräuhaus è bain vegnì fundà l’onn 1589, sa chatta oz però en in edifizi da la neorenaschientscha dal 19avel tschientaner.

Las residenzas da la famiglia von Wittelsbach che derivan da l’entschatta dal 17avel tschientaner (il chastè Schleissheim en il nord ed il chastè Laufzorn en il sid da la citad) èn omaduas influenzadas da villas talianas.

Baroc e rococo

Odeonsplatz

A l’entschatta dal 17avel tschientaner, dal temp da transiziun vers il baroc, è la Residenza vegnida amplifitgada marcantamain. La pitga da Maria sin la Plazza da Maria è vegnida tschentada l’onn 1638. L’onn 1663 èn arrivads a Minca sco represchentants principals dal baroc talian Enrico Zuccalli e Giovanni Antonio Viscardi; silsuenter èn daventads architects da la curt Joseph Effner e François de Cuvilliés che represchentavan la scola franzosa. Da quel temp èn sa mantegnidas diversas perditgas profanas e sacralas.

Tar las ovras principalas dal baroc da la Germania dal Sid tutgan alura il chastè Nymphenburg en il vest da la citad sco er ils chastels Lustheim e Schleissheim en il nord da quella.

Las pli impurtantas baselgias dal rococo derivan da Johann Michael Fischer (t.a. la baselgia claustrala St. Anna im Lehel da 1727). Enconuschentas perditgas dal rococo curtais furman l’Amalienburg en il Nymphenburger Schlosspark ed il teater da Cuvilliés en la Residenza. Pervi da la situaziun finanziala tendida n’han ins alura strusch pli erigì edifizis pli gronds a partir da la mesadad dal 18avel tschientaner.

Classicissem, istorissem e jugendstil

Cun la fundaziun dal Reginavel da la Bavaria ed il ferm svilup demografic ha puspè gì lieu a l’entschatta dal 19avel tschientaner ina vasta activitad da construcziun. In’ovra principala dal classicissem furma il Teater naziunal da Karl von Fischer sin la Plazza da Max Joseph davant la Residenza (1811). Davent da la Residenza mainan er las quatter vias da pumpa en las differentas parts da la citad; quellas han ils retgs bavarais laschà eriger successivamain. Surtut il retg Ludivic I ha laschà construir ses architects Leo von Klenze e Friedrich von Gärtner numerus edifizis da pumpa classicistics.

Vers vest, en direcziun da la Nymphenburg, maina la Briennerstrasse – ch’è segnada da las destrucziuns dal temp da la Segunda Guerra mundiala – tras la Maxvorstadt, interrutta dal Karolinenplatz en furma da staila cun ses obeliscs sco er dal Königsplatz cun sia tur da pumpa dorica e la Gliptoteca (museum da sculpturas anticas) en stil ionic. Davos l’edifizi corintic dal Museum da l’antica sa chatta la claustra benedictina S. Bonifazi.

Vers nord, en direcziun Schwabing, han ins endrizzà la Ludwigstrasse tranter Feldherrnhalle e Siegestor. Qua sa chattan la Biblioteca statala da la Baviera, la Baselgia da Ludivic, l’Universitad da Ludivic-Maximilian sco er divers ministeris statals. Dal medem temp datescha la statua da la Bavaria davant la halla da gloria en stil doric. Ultra da quai han ins extendì marcantamain la Residenza e fatg da quella in dals pli gronds palazs sin territori da la citad.

En il sid da la Residenza, davant l’opera, cumenza la Maximilianstrasse ch’è vegnida endrizzada en la mesadad dal 19avel tschientaner sco via da parada. Quella maina davent da la citad veglia sur l’Isar en direcziun dal Maximilianeum che furma la sedia dal parlament bavarais. Oz furma quella ina via da cumpras luxuriusa.

Da la vart settentriunal da la Residenza maina la Prinzregentenstrasse vers ost, nua che sa chatta tranter auter il Museum naziunal. Da vart dretga da l’Isar è situada sper questa via la Statua da l’anghel da la pasch.

Da las construcziuns da vaider e metal che valevan dapi la mesadad dal 19avel tschientaner sco capodovras da la tecnica, è per part sa mantegnida la Schrannenhalle en la fiera da victualias; il palaz da vaider percunter è daventà gia l’onn 1931 in’unfrenda da las flommas.

Dapi la fin dal 19avel tschientaner èn suandads numerus edifizis da pumpa da l’istorissem, uschia il teater statal, la nova chasa municipala neogotica, il palaz da la giustia neobaroc e l’academia dals arts figurativs neorenaschimentala.

Medemamain en il stil neogotic èn vegnidas erigidas da quel temp en la part orientala quatter da las pli grondas baselgias da la citad ch’han tuttas in’autezza da bundant 90 meters. En il vest da la riva da l’Isar domineschan percunter baselgias ch’èn inspiradas da la romanica resp. dal baroc.

Surtut a Schwabing èn sa mantegnidas diversas chasas ch’èn vegnidas erigidas en il jugendstil. Sper il Museum tudestg sa chatta ultra da quai il Müllerschens Volksbad en stil floreal; quel è vegnì avert il 1901 e furma il pli vegl bogn cuvert da la citad.

Moderna e postmoderna

Highlicht Towers

L’architectura da Minca a l’entschatta dal 20avel tschientaner è stada segnada fermamain da la planisaziun urbana e d’architects sco Theodor Fischer, Carl Hocheder, German Bestelmeyer ed Otho Orlando Kurz. In quartier d’abitar dals onns 1920 che stat sut protecziun da monuments furma la Borstei, situada en la part da la citad Moosach. L’uschenumnada Postbauschule ha furmà tranter il 1920 ed il 1934 in’impurtanta manifestaziun dal Neues Bauen cun represchentants sco Robert Poeverlein e surtut Robert Vorhoelzer.

Dals edifizis dal temp dal naziunalsocialissem èn tranter auter sa mantegnids la Chasa da l’art, l’anteriur Luftgaukommando en la Prinzregentenstrasse sco er ils edifizis da la partida a l’ur oriental dal Königsplatz. Da l’autra vart han ins spazzà da quel temp impurtants edifizis sco la baselgia da Matteus, la sinagoga principala ed il palaz da Herzog Max.

Durant la Segunda Guerra mundiala èn la gronda part dals edifizis da Minca vegnids donnegiads fermamain u schizunt destruids en rom da 66 attatgas or da l’aria. Be 2,5 % dals edifizis èn restads senza donns e bunamain la mesadad dal volumen dals edifizis è vegnida disfatga. Stads pertutgads spezialmain ferm èn il conturn da la staziun principala, la citad veglia e Schwabing. Blers edifizis istorics che marcheschan oz il maletg da la citad èn puspè vegnids reconstruids suenter la guerra, saja quai tenor plans vegls u almain parzialmain en il stil da la citad veglia. Ids dal tuttafatg a perder èn però intgins edifizis da muntada istorica sco il Palais Piosasque de Non, il Palais dals da Wittelsbach u er edifizis che segnavan antruras la siluetta da la citad sco la construcziun a cupla dal ministeri da traffic.

Dals decennis suenter la Segunda Guerra mundiala derivan impurtants exempels da l’architectura moderna ch’èn per part puspè vegnids disfatgs en il fratemp (p.ex. l’uffizi dal provediment dal pajais spectacular dals frars Luckhardt l’onn 1989 ubain il Schwabylon futuristic ch’ha be existì sis onns fin il 1979). Tar las pli impurtantas perditgas ch’èn sa mantegnidas fin oz tutgan il Kaufhof am Stachus da Theo Pabst, l’edifizi da giustia Neue Maxburg al Lenbachplatz erigì da Pabst ensemen cun Sep Ruf, ubain il nov edifizi da la baselgia da Matteus da Gustav Gsaenger. Impurtants exempels da l’architectura moderna a Minca furman surtut er implants da sport, en spezial l’Olympiapark. A partir dal 1965 è vegnida erigida l’immensa halla da la posta da pachets che sa chatta en il fratemp sut protecziun da monuments.

Dapi ils onns 1990 è la citad segnada d’in segund temp da fundaziun ch’ha dà adina dapli spazi ad architectura pli pretensiusa. Sco edifizi sacral reussì vala la Baselgia dal Cor da Jesus.

Cun excepziun da dus edifizis (Altes Technisches Rathaus dals onns 1920 e Central Tower München) sa chattan ils relativamain paucs sgrattatschiels da Minca ordaifer il center da la citad. En pli è vegnì decidì il 2004 en rom d’ina votaziun dal pievel che l’autezza da sgrattatschiels duaja esser limitada en l’avegnir sin 100 meters. Architectonicamain da muntada èn la chas’auta da BMW situada a l’Olympiapark (sper la quala ins ha avert il 2007 la BMW Welt futuristica) ed ils Highlight Towers situads en il nord da Schwabing. Il pli aut sgrattatschiel è cun 146 meters l’Uptown München. Il pli aut edifizi da la citad insumma furma l’Olympiaturm (291 meters).

Il 2006 han ins avert al St.-Jakobs-Platz en il center da la citad il nov center giudaic, in ensemble da la nova sinagoga principala, la chasa da la cuminanza giudaica da Minca ed il museum giudaic da la citad. I sa tracta dal pli grond center giudaic en l’Europa.

Bler interess ha giudì la construcziun dal museum Brandhorst tenor plans dal biro d’architectura Sauerbruch Hutton (2009). Quel sa chatta sin il Kunstareal München gist sper la Pinacoteca da la moderna da l’architect Stephan Braunfels (2002).

Zonas verdas

Parcs e curtins zoologics

Il pli vegl parc sin territori da la citad furma il Hofgarten dal temp da la renaschientscha, il qual cumpiglia er il tempel da Diana. En il nordost suondan il Finanzgarten ed il curtin englais dal 1789 che s’extenda dal center fin al cunfin settentriunal da la citad e ch’è cun 4,17 kilometers quadrat pli grond ch’il Central Park a New York. Da l’autra vart da l’Isar èn situadas las Maximiliansanlagen. En il vest da la citad veglia al Stachus sa chatta il vegl curtin botanic, en il qual steva fin sia destrucziun tras fieu il palaz da vaider. Sa mantegnì è percunter il portal d’entrada classicistic da Herigoyen cun in’inscripziun da Johann Wolfgang Goethe fatga aposta.

En il vest dal chastè Nymphenburg è sa furmà in parc da medem num en stil franzos. En il 19avel tschientaner han ins per gronda part transfurmà quel en in parc englais. Vers nord suonda il Neuer Botanischer Garten ed en il sid sa chatta il Hirschgarten ch’era antruras en possess dal prinzi electur. Al cunfin settentriunal da la citad sa chatta il parc dal chastè Schleissheim, il qual furma in dals paucs curtins barocs pli gronds ch’èn sa mantegnids en Germania.

Da muntada è er l’Olympiapark che porscha sper intgins lais ina fitg buna vista sin la citad nà da l’Olympiahügel. Qua sa chatta er l’aquarium da Sea Life München. Daspera existan anc numerus ulteriurs parcs; en intgins da quels vegnan preparadas l’enviern loipas da passlung.

Tar las Isarauen sa tracti d’ina cuntrada da parc lunghenta per lung dal flum da muntogna ch’è per part vegnida renaturalisada il 2005. Igl è pussaivel da percurrer senz’interrupziun la citad a la riva da l’Isar a pe u cun velo. Las Isarauen per propi, situadas tranter il Museum tudestg e l’insla Flaucher, furman in lieu apprezià per grillar e far bogn. En il sid dal Flaucher sa chatta il parc d’animals Hellabrunn.

Tras ils parcs numnads cuntanscha Minca ina cumpart da zonas verdas publicas e zonas da recreaziun da radund 11,7 %. La cumpart da tut las zonas verdas vi dal territori da la citad munta a 49,9 %. Igl è quai ina da las pli bassas valurs da tut las citads grondas en Germania – facticamain èn var 47 % dal territori da la citad surbajegiads, betunads u asfaltads.

Parc dal chastè Nymphenburg

Santeris

Tar las zonas verdas tutgan er ils divers santeris sco per exempel l’anteriur santeri cun diversas fossas da prominents en vischinanza dal Sendlinger Tor (Alter Südliche Friedhof) resp. l’anteriur santeri en la Maxvorstadt (Alter Nördlicher Friedhof). Dals santeris actuals disponan il West-, Nord- ed Ostfriedhof mintgamai da hallas da benedicziun magnificas da Hans Grässel. Il pli grond santeri da Minca furma il Waldfriedhof. In ulteriur santeri cun bleras fossas da prominents è il Bogenhausener Friedhof. Sin il Friedhof am Perlacher Forst sa chattan – tranter autras enconuschentas persunalitads – las fossas dals fragliuns Scholl.

Cultura

Museums

Museums d’art e galarias

La citad da Minca è enconuschenta a nivel internaziunal per sias collecziuns d’art vegl e classic che vegnan preschentadas en museums e galarias statals, da la citad e privats.

Tar las pli impurtantas galarias en tut il mund tutgan la Alte e la Neue Pinakothek, la Pinakothek der Moderne ed il Lenbachhaus. Ensemen cun ulteriurs museums (Glyptothek, Staatliche Antikensammlungen e Museum Brandhorst, Staatliches Museum Ägyptischer Kunst, Staatliche Graphische Sammlung München) furman questas collecziuns l’uschenumnà Kunstareal München.

In’ulteriura cuntrada da museums sper il Kunstareal è il Lehel cun las suandantas instituziuns: Haus der Kunst, Bayerisches Nationalmuseum, Archäologische Staatssammlung, Schackgalerie, Galerie der Künstler e Museum Fünf Kontinente (l’anteriur museum d’etnologia). Pli lunsch vers ost, a la Prinzregentenstrasse sa chatta la Villa Stuck, in edifizi unic en stil floreal, cun ina collecziun permanenta d’ovras da Franz von Stuck.

Er en il center da la citad sa chattan numerus museums d’art. Il Münchner Stadtmuseum sa chatta en l’anteriur arsenal al Sankt-Jakobs-Platz e dat suttetg ad in’entira retscha da collecziuns e museums (Sammlung für Skulpturen und angewandte Kunst, Filmmuseum München, Fotomuseum, Sammlung für Grafik, Plakat, Gemälde, Sammlung für Mode und Textilien, Musiksammlung, Sammlung für Puppentheater und Schaustellerei e Sammlungen zur Stadtkultur und Volkskunde).

Ulteriurs museums

Deutsches Museum

Dals ulteriurs museums saja tranter auter menziunà il Residenzmuseum che furma in dals pli impurtants museums da chastè da l’Europa. Quel preschenta la tresoraria da la residenza dals da Wittelsbach e dat invista en las chombras e la moda da viver da differentas epocas da questa dinastia da regents bavarais.

Il chastè Nymphenburg dat suttetg al Museum Mensch und Natur. Daspera sa chattan en la citad ulteriurs museums da la natira cun diversas collecziuns statalas e privatas.

Visavi il Münchner Stadtmuseum sa chatta in ulteriur museum da la citad: Il museum gidieu che furma ensemen cun la nova sinagoga ed in center da la cuminanza gidieua il nov Jüdisches Zentrum. Il NS-Dokumentationszentrum a la Brienner Strasse serva a sa confruntar cun l’istorgia e las consequenzas dal reschim naziunalsocialistic. Ultra da quai datti en la citad plirs lieus commemorativs che regordan a las unfrendas dal naziunalsocialissem.

Il Deutsches Museum cun exponats tecnics unics en tut il mund furma cun bundant in milliun visitaders ad onn in dals museums ils pli frequentads en tut l’Europa. I sa tracta dal pli grond museum da la tecnica e da las scienzas natiralas en tut il mund.

Art figurativ

En la gotica tardiva hai dà a Minca in’emprima fluriziun culturala, cur che t.a. Erasmus Grasser e Jan Polack han lavurà en la citad. Dal temp da la renaschientscha è la citad daventada sut Hubert Gerhard e Hans Krumpper in center da la sculptura. Sco picturs artists eran activs da quel temp Barthel Beham, Hans von Aachen e Peter Candid. En il 18avel tschientaner ha la citad enconuschì in’epoca dad aur da l’art figurativ cun persunalitads sco Cosmas Damian Asam, Egid Quirin Asam, Johann Michael Fischer, François de Cuvilliés, Ignaz Günther, Johann Baptist Zimmermann e Johann Baptist Straub.

En il 19avel tschientaner è suandada ina segunda fluriziun sin il sectur da la cularia da metals sut Johann Baptist Stiglmaier e Ferdinand von Miller.

Da ca. 1850 fin 1914 è Minca sa sviluppà ad in center da la pictura europeica. En ils circuls da l’Academia roiala dals arts figurativs è sa furmada la Scola da Minca. Fin oz è quella da gronda muntada en l’istorgia d’art sco represchentanta da la pictura academica. Impurtantas persunas d’instrucziun a l’Academia èn t.a. stads Karl von Piloty, Wilhelm von Diez, Arthur von Ramberg e Nikolaus Gysis. En l’ambient da l’Academia (or da la separaziun da l’Associaziun d’artists da Minca) è sa sviluppada l’uschenumnada Münchener Secession cun commembers sco Max Liebermann, Franz von Stuck, Lovis Corinth, Ernst Oppler e Walter Leistikow.

Il Blauer Reiter è vegnì fundà l’onn 1911 ed ha la finala fatg avanzar Minca ad in center da l’art modern. Commembers da quel èn stads Paul Klee, Wassily Kandinsky, Alexej von Jawlensky, Gabriele Münter, Franz Marc, August Macke ed Alfred Kubin.

L’onn 1919 han ins erigì ils emprims studios da la Bavaria Film a Geiselgasteig en la vischnanca Grünwald situada en il sid da Minca.

Litteratura

En il 19avel tschientaner han tranter auter Heinrich Heine, Friedrich Hebbel e Hans Christian Andersen vivì per pli lung temp a Minca.

La vita litterara da la citad cun ses center a Schwabing ha chattà in grond svilup durant ils ultims decennis dal Reginavel da la Baviera ed è stada da quel temp sut l’ensaina d’auturs sco Paul Heyse, Lena Christ, Ludwig Thoma, Thomas Mann, Rainer Maria Rilke e Frank Wedekind.

Dal temp da la Republica da Weimar han Lion Feuchtwanger, Annette Kolb, Bertolt Brecht ed Oskar Maria Graf furmà ils pli impurtants represchentants da Minca en la scena litterara.

Pli tard dueva il scriptur Eugen Roth, ch’è naschì a Minca, cuntanscher grond renum litterar e blers auters scripturs sco Erich Kästner, Wolfgang Koeppen e Michael Ende han vivì e lavurà en la citad.

Teater

Teater naziunal

Minca posseda ina ritga cultura da teater, ballet ed opera cun tschintg tribunas statalas, trais da la citad e bundant tschuncanta privatas. Las pli impurtantas èn il Nationaltheater München (Bayerische Staatsoper, Bayerisches Staatsballett), il Residenztheater (Bayerisches Staatsschauspiel), il Staatstheater am Gärtnerplatz (opera, operetta, saut e musical), il Prinzregententheater (t.a. Bayerische Theaterakademie August Everding, teaters statals, concerts), il Schauspielhaus (Münchner Kammerspiele), la Schauburg, il Münchner Volkstheater ed il Deutsches Theater.

Teater musical, opera e ballet

La vita musicala da la citad enconuscha ina lunga tradiziun. Qua han operà impurtants cumponists sco Orlando di Lasso, Carl Maria von Weber, Gustav Mahler, Richard Strauss e Carl Orff. En il Salvatortheater ha gì lieu l’onn 1775 la primaudiziun da ‹La finta giardiniera› da Wolfgang Amadeus Mozart, l’onn 1781 è suandada en il Teater da Cuvilliés la premiera mundiala da ses ‹Idomeneo›.

En il Nationaltheater ha Ludwig II ospità la primaudiziun da pliras operas da Richard Wagner. En la sparta dal teater musical èn surtut da numnar la Bayerische Staatsoper ed il Staatstheater am Gärtnerplatz che disponan mintgamai d’atgnas cumpagnias da ballet. La Münchner Biennale, fundada da Hans Werner Henze, sa deditgescha al teater musical modern.

Teater

Las pli impurtantas tribunas da teater furman il Bayerisches Staatsschauspiel, las Münchner Kammerspiele ed il Münchner Volkstheater. Dapi las premieras da Gotthold Ephraim Lessing il 1775 han blers enconuschents auturs represchentà per l’emprima giada lur tocs a Minca, uschia Christian Friedrich Hebbel, Henrik Ibsen, Hugo von Hofmannsthal ed Ingmar Bergman. Da las tribunas privatas è il Metropol-Theater gia vegnì premià repetidamain ed il Münchner Sommertheater, in teater sut tschiel avert en il Curtin englais, attira mintg’onn millis aspectaturs. Teater da boulevard porscha la Komödie im Bayerischen Hof – savens cun prominents acturs en las rollas principalas.

Cabaret e circus

Impurtantas tribunas da cabaret èn la Münchner Lach- und Schießgesellschaft, il Wirtshaus am Hart, il Theater im Fraunhofer, il Lustspielhaus ubain il Schlachthof. Impurtants cabarettists da Minca èn t.a. Karl Valentin, Dieter Hildebrandt, Ottfried Fischer u Gerhard Polt.

Cun il Circus Krone ch’è vegnì fundà l’onn 1905 ha il pli grond circus da l’Europa sia plazza d’enviern stabla en il Kronebau a Minca.

Orchesters e chors

Ils Münchner Philharmoniker, il Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks ed il Bayerisches Staatsorchester tutgan tar ils pli impurtants orchesters en Germania e lavuran regularmain ensemen cun dirigents da renum internaziunal. Ultra da quai giaudan ils Münchner Symphoniker ed il Münchener Kammerorchester in bun renum.

Impurtants chors èn t.a. il Philharmonischer Chor München, il Chor des Bayerischen Rundfunks, il Münchener Bach-Chor, l’Orpheus Chor München, MünchenKlang ed il Tölzer Knabenchor. Las pli impurtantas tribunas per orchesters e chors a Minca furman la Philharmonie im Gasteig (2387 plazs), il Prinzregententheater (1081 plazs) ubain il Herkulessaal (1270 plazs) en la Münchner Residenz. Il 2015 ha il Stadi liber da la Baviera decidì d’eriger ina nova sala da concert en il Werksviertel en vischinanza da l’Ostbahnhof.

Musica electronica

La citad da Minca ha er giugà in’impurtanta rolla en il svilup da la musica electronica, numnadamain cur che Giorgio Moroder, ch’ha inventà la musica da disco cumponida al synthesizer ed uschia la musica da saut electronica, e la chantadura da disco Donna Summer han vivì e lavurà en la citad ed han producì qua hits mundials sco ‹I Feel Love› e ‹Love To Love You Baby› en ils Musicland Studios da Moroder. La fin dals onns 1990 ha DJ Hell giugà a Minca in’impurtanta rolla en connex cun il svilup dal gener electroclash.

Occurrenzas culturalas

Oktoberfest

Tranter las numerusas occurrenzas da tut gener ch’han lieu en il decurs da l’onn sajan menziunadas qua – sco eveniments d’irradiaziun surregiunala – las Opernfestspiele, la Tanzwerkstatt Europa ed il Filmfest München.

Da mez settember fin l’emprima dumengia d’october ha lieu sin la Theresienwiese (numnada Wiesn) l’Oktoberfest che furma la pli gronda festa populara en tut il mund.

Spezialitads culinaricas

La gastronomia a Minca porscha numerusas spezialitads da la cuschina bavaraisa. La liongia alva bavaraisa è vegnida inventada l’onn 1857 a Minca e furma bain la pli enconuschenta spezialitad culinarica da la citad. Ulteriura menziun meritan il Leberkäs resp. la Leberkässemmel, las Brezn, las Auszogne (ina pastizaria da grass radunda), la Prinzregententorte ed il Münchner Bier.

Vita nocturna

La vita nocturna a Minca ha oz surtut lieu en il center da la citad ed en ils quartiers Maxvorstadt, Ludwigsvorstadt-Isarvorstadt, Au-Haidhausen, Berg am Laim, Schwabing e Sendling. Tranter il Sendlinger Tor ed il Maximiliansplatz s’extenda l’uschenumnada Feierbanane, ina zona da parti inuffiziala d’ina lunghezza da ca. 1,3 kilometers ch’è segnada d’in’auta concentraziun da clubs, bars e restaurants e ch’è avanzada vers la mesadad dals onns 2000 al center da la vita nocturna da la citad.

Aspects economics

Fieras e congress

Sper Hannover, Francfurt, Cologna e Düsseldorf sa chattan a Minca las fieras cun la pli gronda capacitad d’exposiziun en Germania. Tut en tut porschan bundant 500 hallas ed ulteriurs lieus d’occurrenzas spazi per congress, simposis e dietas. Sco organisaziun da coordinaziun figurescha la Messe München.

Turissem

Las attracziuns turisticas e pussaivladads da cumpra en la citad sco er las fieras e congress attiran mintg’onn in grond dumber da turists e da viagiaturs da fatschenta. Il dumber da pernottaziuns ha muntà l’onn 2009 a 9,9 milliuns. Cun stgars 5,25 milliuns visitaders da l’exteriur ha la citad figurà l’onn 2016 sin plaz 23 da las citads las pli frequentadas en tut il mund e sin l’emprim plaz en Germania. Il medem onn han ils turists generà entradas en la valur da 5,4 milliardas dollars. Areguard la spessezza da turists en relaziun tar il dumber d’abitants sa chattava Minca l’onn 2019 sin l’indeschavel plaz en tut il mund e sin l’emprim en Germania.

Industria

A Minca ed en proxima vischinanza da la citad han numerusas interpresas lur domicil da la firma. Surtut suenter la Segunda Guerra mundiala han bleras firmas transferì lur centrala da Berlin u da la Germania da l’Ost a Minca. Impurtants secturs economics a Minca furman il turissem, la construcziun da vehichels e da maschinas, l’electrotecnica sco er l’industria da software e dad IT. Minca furma er in’impurtanta plazza da finanzas ed il center d’assicuranzas en Germania.

Cun Allianz SE, BMW, Münchener Rückversicherung, Siemens ed MTU Aero Engines han tschintg da las trenta interpresas da DAX lur sedia principala a Minca. Igl è quai davant Essen l’emprim plaz en questa statistica.

Chasas edituras e medias

Olympiaturm

Chasas edituras e gasettas dal di

A Minca èn staziunadas suenter New York las pli bleras chasas edituras insumma (radund 250 en tut). Tranter quellas tutgan: Deutscher Taschenbuch Verlag, Langenscheidt Verlag, Bonnier, C.H. Beck Verlag, Carl Hanser Verlag, Droemer Knaur, Elsevier, Gräfe und Unzer Verlag, Oldenbourg Verlag, Piper Verlag, Prestel Verlag, Verlagsgruppe Random House, Verlag Antje Kunstmann.

Sper las gasettas dal di regiunalas tz, Münchner Merkur ed Abendzeitung (AZ) cumpara a Minca er la Süddeutsche Zeitung (SZ) ch’è da muntada naziunala.

Radio, televisiun e film

Minca furma la sedia dal Bayerischer Rundfunk, da la direcziun dal program da l’ARD Das Erste e dal ZDF-Landesstudio Bayern. Daspera existan a Minca u en proxima vischinanza sedias da numerus emetturs da radio e televisiun privats, tranter auter RTL II, ProSiebenSat.1 Media (ProSieben, Sat.1, kabel eins), Tele München Gruppe, Sport1, Sky Deutschland, München TV.

L’industria da film è medemamain represchentada fitg ferm en la citad e ses conturn (t.a. Constantin Film e Bavaria Film).

Traffic

Aviatica

La plazza aviatica da Minca (Flughafen München) sa chatta en l’Edinger Moos, radund 29 km en il nordost dal center da la citad. Cun stgars 46 milliuns passagiers ad onn sa tracti da la segund gronda plazza aviatica en Germania e da la settavel gronda en tut l’Europa (situaziun dal 2018). Dapi che la Lufthansa ha decidì d’etablir la plazza aviatica da Minca sco segund center per sgols intercontinentals (sper Francfurt) è la muntada da quel anc s’augmentada; en il fratemp èn staziunads là dapli che 25 aviuns a lunga distanza (2019).

Viafier

Da Minca existan colliaziuns directas cun diversas citads grondas tudestgas ed europeicas. Las pli impurtantas staziuns dal tren èn Hauptbahnhof e Bahnhof München Ost (categoria 1), Bahnhof München-Pasing (categoria 2).

Colliaziuns da bus surregiunalas

Las colliaziuns da bus surregiunalas sa splegan sur il Zentraler Omnibusbahnhof München (ZOB) che sa chatta en proxima vischinanza da la staziun principala.

Traffic public

La viafier urbana (S-Bahn München) cumpiglia ina rait dad otg lingias. Tut las lingias principalas s’entaupan en la citad interna en in tunnel central.

La Münchner Verkehrsgesellschaft (MVG) gestiunescha ultra da quai otg lingias da metro, 13 lingias da tram ed ina vasta rait da bus che cumpiglia 75 lingias (situaziun dal 2018).

Traffic sin via

Malgrà che la citad sa stenta da schlargiar las alternativas (velo, traffic public), èn stads annunziads la fin 2016 a Minca 700 000 autos, quai che furma in nov record. Medemamain passentan automobilists a Minca cleramain dapli temp en colonnas ch’en mintga autra citad gronda tudestga; il 2017 èn quai stads 51 uras ad onn.

Velos

La rait da vias per velos cumpiglia 1200 kilometers, quai che correspunda a ca. 50 % da la lunghezza totala da la rait da vias da la citad. Tranter il 1992 ed il 2010 ha la citad impundì 32 milliuns euros en l’extensiun da la rait da vias per velos. L’onn 2011 cumpigliava il traffic da velos radund 17 % da l’entir traffic a Minca.

Universitads

A Minca sa chattan duas grondas universitads: La Ludwig-Maximilians-Universität München (LMU) e la Technische Universität München (TUM).

La LMU è vegnida fundada l’onn 1472 ad Ingolstadt, transferida l’onn 1800 a Landshut e da là l’onn 1826 a Minca. Sper il quartier universitar en la Maxvorstadt sa chatta in auter center da l’universitad a Großhadern e Martinsried (medischina, biologia, chemia).

L’onn 1868 han ins fundà la Polytechnische Schule München; suenter pliras extensiuns (t.a. facultad medicinala) porta quella dapi l’onn 1970 il num odiern. La gronda part da las facultads sa chattan en il fratemp sin l’areal da perscrutaziun Garching.

Daspera porschan diversas scolas autas la pussaivladad da s’approfundar en scienzas applitgadas u d’absolver studis artistics.

Sport

Allianz Arena

Gieus olimpics

La pli gronda occurrenza da sport ch’ha gì lieu a Minca èn stads ils gieus olimpics da stad dal 1972. Ultra da quai ha la citad candidà per ils gieus olimpics d’enviern dal 2018, ma ha stuì succumber a la citad sidcoreana Pyeongchang.

Lieus da sport

En il nord da la citad sa chatta l’Olympiapark ch’è vegnì erigì per ils gieus olimpics dal 1972. L’ensemble da stadion olimpic, halla da nataziun olimpica e halla olimpica è famusa en tut il mund, e quai surtut pervi da la construcziun temeraria dal tetg en furma da tenda che s’integrescha fitg bain en il parc circumdant.

Bain la pli famusa uniun da sport da Minca è il FC Bayern München. Quel gioga dapi il 1965 senza interrupziun en la Bundesliga ed ha victorisà en quella pli savens che mintga auter club da ballape. L’onn 2005 han ins avert en il nord da la citad l’Allianz Arena nua ch’il FC Bayern München gioga las partidas a chasa. En il stadion che porscha plaz a 75 000 aspectaturs ha er gì lieu il gieu d’avertura dal campiunadi mundial da ballape da l’onn 2006.

Litteratura

• Josef H. Biller, Hans-Peter Rasp: München Kunst und Kultur. 18avla ed., Südwest Verlag, Minca 2008, ISBN 978-3-517-06977-7.
• Stephan Albrecht, Martin Höppl (ed.): München. Stadtbaugeschichte vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Michael Imhof Verlag, Petersberg 2016, ISBN 978-3-7319-0185-3.
• Hubert Ettl, Bernhard Setzwein (ed.): München. Reise-Lesebuch. edition lichtung, Viechtach 1999, ISBN 3-929517-28-0.
• Christina Haberlik: Das Gesicht der Stadt – Münchens schönste Fassaden. MünchenVerlag, Minca 2011, ISBN 978-3-937090-31-3.
• Peter Claus Hartmann: Münchens Weg in die Gegenwart. Von Heinrich dem Löwen zur Weltstadt. Schnell & Steiner, Regensburg 2008, ISBN 978-3-7954-2009-3.
• Reinhard Heydenreuter: Kleine Münchner Stadtgeschichte. Pustet, Regensburg 2007, ISBN 978-3-7917-2087-6.
• Joachim Käppner, Wolfgang Görl, Christian Mayer (ed.): München – Die Geschichte der Stadt. Süddeutsche Zeitung Edition, 2008, ISBN 978-3-86615-622-7.
• Erich Keyser: Bayerisches Städtebuch. Tom V 2, tom parzial Oberbayern, Niederbayern, Oberpfalz und Schwaben. En: Deutsches Städtebuch. Handbuch städtischer Geschichte, Stuttgart 1974, ISBN 3-17-210181-9.
• Peter Klimesch: Isarlust – Entdeckungen in München. MünchenVerlag, Minca 2011, ISBN 978-3-937090-47-4.
• Rüdiger Liedtke: 111 Orte in München, die man gesehen haben muss. Emons, Cologna 2012, ISBN 978-3-89705-892-7.
• Rüdiger Liedtke: 111 Orte in München, die man gesehen haben muss. Tom 2, Emons, Cologna 2012, ISBN 978-3-95451-043-6.
• Hans F. Nöhbauer: München. Eine Geschichte der Stadt und ihrer Bürger. Tom 2: Von 1854 bis zur Gegenwart. W. Ludwig, Minca 1992, ISBN 3-7787-2126-7.
• Gerd Otto-Rieke: Gräber in München – Menschen, die uns bewegten. Alabasta Verlag, Minca 2008, ISBN 978-3-938778-08-1.
• Lillian Schacherl, Josef Hugo Biller: München. Ed. extendida, Prestel Verleger, Minca 1993, ISBN 3-7913-1272-3.
• Franz Schiermeier: Stadtatlas München, Karten und Modelle von 1570 bis heute. Ed. da Münchner Stadtmuseum e Stadtarchiv München, Franz Schiermeier Verlag, Minca 2003, ISBN 3-9809147-0-4.
• Franz Schiermeier: Münchner Stadtmodelle, 1570 Stadtmodell von Jakob Sandtner, 1863 Stadtmodell von Johann Baptist Seitz, 2017 Münchner Stadtmodell des Referats für Stadtplanung und Bauordnung. Franz Schiermeier Verlag, Minca 2018, ISBN 978-3-943866-60-5.
• Lorenz von Westenrieder: Beschreibung der Haupt- und Residenzstadt München. Minca 1782, (Reprint tar Carl Gerber Verlag, Minca 1984, ISBN 3-87249-083-4).
• Benedikt Weyerer (ed.: Landeshauptstadt München): München 1919–1933 – Stadtrundgänge zur politischen Geschichte. MünchenVerlag, Minca 1993, ISBN 3-927984-18-3.
• Benedikt Weyerer (ed.: Landeshauptstadt München): München 1933–1949 – Stadtrundgänge zur politischen Geschichte. 2. ed., MünchenVerlag, Minca 2006, ISBN 3-927984-40-X.

Colliaziuns

 Commons: Minca – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina uffiziala da la citad da Minca
• Indicaziuns da vart da l’Uffizi da statistica (PDF; 1,2 MB)
• München Wiki