Preistorgia

La preistorgia designescha la pli veglia perioda da l’istorgia da l’umanitad. Quella cumenza cun l’apparientscha d’emprims utensils da crap avant ca. 2,5 milliuns onns e tanscha fin il mument ch’èn avant maun perditgas en scrit (il qual po variar fitg ferm da regiun tar regiun). Per part discurr’ins er da la pre- e protoistorgia – en quest cas attribuesch’ins a quest’epoca tempriva er las culturas da l’umanitad, davart las qualas existan emprimas funtaunas en scrit (per part a moda indirecta, sur autras culturas). La savida davart la preistorgia deriva d’exchavaziuns archeologicas ed er a la perscrutaziun da la protoistorgia attribuescha l’archeologia in’impurtanta part da las enconuschientschas; l’istorgia sco tala che suonda sa basa percunter per gronda part sin documents en furma scritta (sa serva però vinavant da l’archeologia resp. da sias scienzas auxiliaras per reconstruir la cultura materiala da las singulas epocas).

Cheramica dal temp neolitic (Moravia, Tschechia)

Structuraziun da la preistorgia

La preistorgia en survista
Olocen	(Protoistorgia)
	Temp da fier
	Temp da bronz tardiv
	Temp da bronz mesaun
	Temp da bronz tempriv
	Temp da bronz
	Temp d’arom
	Temp neolitic
	Temp mesolitic
Pleistocen	Paleoliticum tardiv
	Paleoliticum mesaun
	Paleoliticum tempriv
	Temp paleolitic
	Temp da crap

La preistorgia ha l’archeolog danais Christian Jürgensen Thomsen sutdividì l’onn 1836 per l’emprima giada en il sistem da trais periodas temp da crap, temp da bronz e temp da fier. Questa periodisaziun han ins cumplettà cun ulteriuras sutdivisiuns, ma da princip è ella sa mantegnida fin oz. Il sistem da trais periodas è oriundamain vegnì sviluppà per l’Europa Centrala, sa lascha però extender sin l’entira Europa e sin vastas parts da l’Asia. En l’Africa percunter na datti nagin temp da bronz, qua suonda al temp da crap directamain il temp da fier. Ed er sin ils dus continents americans na sa lascha il sistem betg applitgar; en l’America dal Nord cumenza il temp istoric per exempel pir cun la scuverta tras ils Spagnols.

La pli veglia epoca, il temp da crap, vegn sutdividida en il temp paleolitic ed en il temp neolitic. Per l’Europa Centrala e l’Europa dal Nord vegn ultra da quai discurrì dal temp mesolitic sco epoca intermediara; quella correspunda a l’epipaleoliticum pli giuven da la regiun da la Mar Mediterrana. Areguard las epocas geologicas tutga il temp paleolitic en il pleistocen (temp da glatsch), entant che tut las ulteriuras epocas appartegnan a l’olocen. La fin dal pleistocen resp. da l’ultim temp da glatsch (Würm III) ha gì lieu avant ca. diesch millennis. La proxima cesura, l’uschenumnada revoluziun neolitica, ha manà a la vita sedentara ed ha fatg dals chatschaders e rimnaders agriculturs. Quest pass ha cumenzà en l’Asia Anteriura avant almain 12 000 onns ed è arrivà en l’Europa Centrala pir in temp suenter la retratga dals glatschers, ca. avant 7000 onns. In ulteriur impurtant pass ha furmà la scuverta da la metallurgia. En la gronda part da las regiuns han ins l’emprim – en l’epoca finala dal temp da crap, la quala vegn perquai er numnada temp d’arom – elavurà aur ed arom avant che passar a liaments da bronz (temp da bronz) ed a l’explotaziun da fier (temp da fier). Tras l’abilitad d’elavurar metals cun puncts da luada fitg auts han ins pudì producir guaffens ed armas adina pli fermas; quai ha manà en las regiuns respectivas ad avantatgs considerabels. Cun il svilup da las culturas autas citadinas e da la scrittira, l’emprima giada en l’Asia Anteriura (Sumers), ha lieu a nivel regiunal la transiziun da la preistorgia a la protoistorgia.

Temp da crap

Il temp da crap, la pli veglia epoca da l’istorgia da l’umanitad, è segnada da las differentas sorts d’utensils da crap ch’èn sa mantegnidas. Tenor las enconuschientschas actualas han ils pli vegls utensils – che derivan da l’Africa – ina vegliadetgna da radund 2,6 milliuns onns.

Temp paleolitic

Il temp paleolitic (er paleoliticum, pop. temp da crap tempriv) è stada l’emprima e la pli lunga perioda da la preistorgia; ella designescha en l’Africa, l’Europa e l’Asia mintgamai la pli veglia fasa dal temp da crap.

Utensils da glera: Homo rudolfensis e Homo habilis

L’evoluziun da l’uman cumenza en l’Africa avant ca. 6 milliuns onns, cur che ominids sco Ardipithecus ramidus han sviluppà l’ir sidretg. L’Australopithecus ch’è suandà ha perfecziunà vinavant questa moda da sa mover e vala sco ominin; dad el èn alura resortids ils emprims represchentants dal gener Homo: Homo rudolfensis e Homo habilis. Sco criteri per als attribuir al gener Homo vala, sper differenzas anatomicas envers l’Australopithecus, surtut il fatg ch’els han cumenzà avant probablamain 2,6 milliuns onns a duvrar simpels utensils da crappa (uschenumnads utensils da glera, engl. choppers e chooping tools). Quests emprims utensils da crappa tutgan tar il stgalim cultural da l’Oldowan. Questa perioda vegn per ordinari designada sco paleoliticum tempriv.

Cugns a pugn: Homo erectus

Il Homo erectus viveva en la cultura che vegn numnada paleoliticum vegl. Gia per ses represchentants ils pli vegls è cumprovà il diever d’utensils da crap; individis ch’han vivì pli tard han er tratg a niz il fieu, sco che mussa il lieu da chat Gesher Benot Ya’aqov en l’Israel dad oz; quel ha ina vegliadetgna da 790 000 onns e furma la pli veglia cumprova dal diever dal fieu che sa lascha datar cun segirtad. Avant ca. 1,5 milliuns onns è vegnì cuntanschì en l’Africa il stgalim da l’Acheulean. Avant ca. 500 000 onns è la tecnica respectiva er arrivada en l’Europa. Quella è segnada d’artefacts battids dad omaduas varts ed elavuradas cun premura.

Il Homo erectus pudeva s’adattar fitg bain a differentas cundiziuns da viver e relaziuns climaticas ed è sa derasà da l’Africa sur l’Asia Anteriura e l’India fin en China (uman da Peking) ed en l’Asia dal Sidost (uman da Java), sco er en l’Europa dal Sid ed Europa Centrala. Ils ultims represchentants da Homo erectus – che vegnan però savens attribuids al Homo heidelbergensis – sa laschan gia designar sco chatschaders e rimnaders: En ina chava da charvun a terra a Schöningen en la Saxonia Inferiura èn numnadamain vegnidas a la glisch otg lantschas da lain d’ina vegliadetgna d’almain 270 000 onns.

Utensils da stgaglias: Homo neanderthalensis

En l’Europa è il Homo erectus sa sviluppà – sur stgalims intermediars numnads Homo heidelbergensis e Homo steinheimensis – a l’uman da Neandertal. Quel ha furmà ina spezia dal gener Homo ch’era adattada fitg bain a las cundiziuns da l’ambient specificas dal temp da glatsch. Cuntrari a quai ch’ins pensava pli baud, era l’uman da Neandertal culturalmain vaira sviluppà. Tar el èn cumprovadas en l’Europa Centrala per l’emprima giada praticas culticas, uschia per exempel sepulturas cun objects da fossa (t.a. La Ferrassie). L’uman da Neandertal ha sviluppà ina tecnica d’elavurar crappa, tar la quala betg be la part centrala da crap da fieu (silex), quarzit u autra crappa è vegnida elavurada ad utensils, mabain er las stgaglias ch’ins aveva pitgà davent cun lur urs gizs (culturas da nizzas ladas). Daco che l’uman da Neandertal è mort ora n’è betg enconuschent. Ins suppona ch’el saja plaunsieu vegnì chatschà enavos vers l’Europa Centrala ed Europa dal Vest; ils ultims, vul dir pli giuvens lieus da chat da l’uman da Neandertal sa chattan sin la Peninsla Iberica.

Pictura da cuvels: Homo sapiens

Pictura da cuvels dal temp da crap (Borneo, Indonesia)

Betg da las populaziuns da Homo erectus ch’eran emigradas en l’Europa ed en l’Asia, mabain da quellas restadas en l’Africa è sa furmada – a medem temp sco ch’ha gì lieu en l’Europa il svilup dal Homo erectus a l’uman da Neandertal – ina nova furma d’uman, numnada Homo sapiens. En ina segunda unda d’emigraziun dal gener Homo, ch’ha cumenzà avant ca. 100 000 onns, è quella medemamain sa derasada en l’Asia e l’Europa ed è sa sviluppada a l’uman dal temp preschent. Indizis ch’il Homo sapiens haja stgatschà a moda agressiva l’uman da Neandertal n’èn betg cumprovabels. En l’Europa pudessan las duas spezias esser sa scuntradas avant 40 000 fin 35 000 onns.

Homo sapiens ha meglierà las metodas d’elavurar crappa (culturas da nizzas graschlas). Remartgablas èn las emprimas perditgas d’in pensar abstract (simbolic), quai che sa mussa a moda la pli pregnanta en furma da picturas muralas en cuvels; las emprimas da quellas vegnan datadas sin ina vegliadetgna da ca. 35 000 onns. Las pli veglias cumprovas artisticas insumma furman objects d’ossa ornads cun gravuras che derivan da l’Africa dal Sid e ch’han ina vegliadetgna da ca. 77 000 onns.

Temp neolitic

Cun la fin da l’ultim temp da glatsch èn las zonas climaticas sa spustadas vers nord. En il territori da la Mesaglina fritgaivla en l’Asia Anteriura è sa furmada avant ca. 12 000 onns per l’emprima giada l’agricultura (tenor novas stimaziuns pudess quai esser capità gia avant 15 000 onns). La domesticaziun da plantas ed animals ha manà a grondas midadas economicas e socialas; dapi l’archeolog Vere Gordon Childe vegn perquai er discurrì da la ‹revoluziun neolitica›. Independentamain è l’agricultura er sa sviluppada en intginas autras regiuns, per exempel en la China dal Sid e l’America dal Sid. Nà da quests centers èn las novaziuns sa derasadas pli plaun u pli spert (en l’Europa Centrala è l’agricultura cumprovada dapi ca. 7000 onns, pia vers 5000 a.C.). Ulteriuras caracteristicas dal temp neolitic (neoliticum, temp da crap tardiv) han furmà la vita sedentara e la producziun da cheramica. Er en la tecnologia d’elavurar crap hai dà novaziuns, ins ha scuvert tecnicas da mular e pulir crappa. L’effect social principal da l’agricultura è da vesair en quai che la productivitad augmentada ha lubì da nutrir dapli persunas che quai ch’eran necessarias en la producziun agricula sco tala. Quai ha manà a la spezialisaziun en diversas gruppas da professiuns (differenziaziun orizontala) ed al svilup da furmas da domini, l’emprim da stirpas, alura da stadis (differenziaziun verticala).

Temp d’arom

Il spazi da temp tranter il temp neolitic ed il temp da bronz tempriv, durant il qual ils umans han cumenzà ad explotar arom ed han sviluppà tecnicas fundamentalas da la metallurgia, vegn numnà temp d’arom. L’arom è però restà in metal stgars, ils utensils da crap han dominà vinavant. Ötzi, la bara da l’um dal Tisenjoch, deriva dal temp d’arom da l’Europa Centrala e manava cun sai ina segir, da la quala la nizza consista da 99 % arom or da la regiun da Salzburg.

Temp da bronz

Bronz è ina lega metallurgica che consista da 90 % arom e 10 % zin, la quala è vegnida inventada vers la fin dal quart millenni a.C. Quella è bundant pli dira che arom ed ha dà a l’epoca ses num. En l’Israel è il bronz cumprovà dapi 3300 a.C. En l’Asia Minura va il temp da bronz a fin a partir da 1700 a.C. ed en la regiun da la Mar Mediterrana il pli tard vers 1200 a.C., cur che sa laschan cumprovar fundarias da metal. En l’Europa Centrala cumenza il temp da bronz pir a partir da 2200 a.C. e tanscha fin ca. 800 a.C.

Temp da fier

L’explotaziun ed elavuraziun da fier ha cumenzà en l’Asia Minura a partir dal 17avel tschientaner a.C. tar ils Hethits. Cun la fin da lur imperi è er ì a fin lur monopol areguard l’elavuraziun da fier. En il 12avel tschientaner a.C. è il temp da fier derasà en il Proxim Orient ed en la regiun da la Mar Mediterrana ed il temp da bronz va plaunsieu a fin en questas regiuns.

Istorgia dal svilup tecnic

Invenziuns avant il Homo sapiens

Chavazza da l’uman da Neandertal

Il diever d’utensils sa lascha observar tar blers primats. Tge che sa lascha però be cumprovar tar ils antenats da l’uman è l’elavuraziun specifica d’utensils; d’interess è qua surtut l’elavuraziun en distanza temporala tar l’utilisaziun da quels (pia ina sort prefabricaziun). Entant ch’il diever da crappa sco utensils sa lascha documentar dapi ca. 2,5 milliuns onns ed ha schizunt dà il num a l’epoca tecnologica, na datti nagin motiv da supponer ch’ils umans da lez temp n’hajan betg fatg diever d’autras materialias or da lur ambient (lain, ossa, pels, cuppas da plantas), er sche quellas na sa laschan betg cumprovar archeologicamain en la fasa tempriva. A l’entschatta è la crappa surtut vegnida duvrada per bittar, sco mazza e martè e sco bastun. L’uman da Neandertal ed il Homo sapiens han elavurà da crappa specifica lantschas e cuntels en furma da cugn autamain spezialisads.

In ulteriur impurtant pass ha furmà la dominaziun dal fieu. Da far diever dal fieu a moda intenziunada è cumprovà per l’emprima giada avant ca. 790 000 onns tar Homo erectus. Da pudair sa stgaudar vi dal fieu ha gidà durant il temp da fier a colonisar regiuns pli fraidas en l’Europa e l’Asia. Da gronda muntada è er stà il fatg ch’ins ha cumenzà a coier las spaisas. Tras quai è s’augmentada la spessezza dal nutriment che pudeva vegnir consumà per tschavera ed è sa sbassà il basegn da mastegiar quel. En pli ha quai pussibilità da trair a niz novas substanzas nutritivas, per l’elavuraziun da las qualas autras spezias dovran bler temp ed energia (remagliaders). En quest connex han ins er gia supponì che la creschientscha dal volumen dal tscharvè, in organ che basegna fitg bler energia, sa laschia eventualmain metter en relaziun cun il coier nutriment; il svilup dal tscharvè sco tal ha però inizià gia d’in temp che l’uman na dominava betg anc il fieu. Che gia il Homo erectus saja sa servì a moda intensiva da proceduras da coier na sa lascha betg mussar. Da l’uman da Neandertal san ins ch’el produciva da suc da badugn tar ina temperatura pli u main constanta da ca. 350 °C rascha da badugn sco cola per colliar parts d’utensils (p.ex. il piz da la lantscha vi dal moni da quella).

Ils members dal gener Homo eran gia abels da construir chamonas. Da sa servir da differentas materialias, da prefabritgar utensils e da dominar il fieu è gia vegnì sviluppà dals perdavants da Homo sapiens. La chatscha ha promovì las tecnicas da communicaziun e da sviluppar strategias communablas. L’uman da Neandertal ha producì vestgadira, probablamain sco emprim uman, quai ch’era d’impurtanza vitala en l’Europa dal temp da glatsch. Eventualmain parallelamain u tras il contact cun l’uman da Neandertal ha er Homo sapiens emprendì avant almain 75 000 onns da far vestgadira.

Che Homo sapiens era gia abel da far commerzi ves’ins vi dal fatg ch’il crap da fieu tutgava tar ses equipament da basa, e quai er lunsch davent dal lieu d’origin da quel; medemamain sa fittava el en regiuns situadas lunsch davent da la mar cun chadainas da conchiglias. Ils utensils da crap da l’uman da Neandertal paran da sumegliar a l’emprima egliada quels da l’uman modern; il material d’elavuraziun da l’uman da Neandertal deriva però adina da la regiun en la quala el viveva.

Invenziuns durant il temp da glatsch

Baud suenter la partenza supponida or da l’Africa ha l’uman inventà durant il temp da glatsch la guglia. La domesticaziun dal chaun n’han ins anc betg pudì datar precisamain a basa dals chats archeologics; en tutta cas ha quella però gì lieu fitg baud, avant tut las autras domesticaziuns. Probablamain croda l’emprima domesticaziun en il temp tranter 30 000 fin 40 000 onns en rom da l’emprima colonisaziun dal continent asiatic.

Avant ca. 35 000 onns ha l’uman da Cro-Magnon sviluppà en il sid da la Frantscha la pictura (da cuvels). Dal medem temp derivan er ils pli vegls chats europeics da figuras entagliadas en ivur. La pli veglia cumprova d’ina flauta fatga d’in oss sa lascha medemamain datar avant ca. 35 000 onns. Durant il temp da glatsch è sa sviluppada la cheramica (or d’arschiglia brischada > terracotga). Quella pudess esser vegnida inventada per casualitad cun far fieu sin terren d’arschiglia. Las pli veglias figuras da cheramica (Venus da Dolní Věstonice) han ina vegliadetgna d’almain 24 000 onns. Ils pli vegls recipients d’arschiglia ch’èn sa mantegnids èn vegnids fabritgads avant ca. 18 000 onns. Probablamain avant ca. 16 000–18 000 onns han ins inventà il bittalantschas (atlatl, per bittar las lantschas or dal moviment dal bratsch; la lantscha sco tala existiva gia bler pli baud); or da quel u parallelamain han ins sviluppà artg e frizza.

Invenziuns suenter il temp da glatsch

Suenter la fin dal temp da glatsch, ca. avant 10 000 onns, è reussida – probablamain en differents lieus independentamain in da l’auter (en la Siria ed en China) – la cultivaziun da sems da fain. En l’America dal Sid ed America Centrala è quest pass suandà in pau pli tard. Avant u parallel a la domesticaziun da plantas è succedida la domesticaziun d’animals, quasi sco provisiun da charn viventa. En consequenza da la vita sedentara èn sa sviluppads temporarmain abitadis pli gronds (Jericho, Çatalhöyük).

En differents lieus dal mund han ins gudagnà suenter la retratga dals glatschers en las zonas da sedimentaziun dal temp da crida e dal giura crap da fieu (silex), ina materia prima spezialmain custaivla. Per quest intent han ins er chavà foss da plirs meters profunditad (emprimas minas); il material è vegnì derasà sur grondas distanzas. Daspera vegniva er stimà l’obsidian pervi da ses urs da fractura aparti gizs; lieus da chat da quest mineral na datti betg blers (t.a. Melos, Sardinia, Inslas Liparas, ma er en autras parts dal mund), il material vegniva transportà sur la mar e derasà en l’Europa.

L’invenziun da la rudella da vaschler ha gì lieu avant u parallel tar l’invenziun da la roda (avant almain 6000 onns). Omaduas invenziuns èn eventualmain reussidas en differents lieus (betg però en l’America ed en l’Australia).

La perscrutaziun scientifica da la preistorgia

Chaus da frizzas e da lantschas dal temp da crap (America dal Nord)

La perscrutaziun scientifica da la preistorgia presta l’archeologia (grec vegl ἀρχαῖος archaios, ‹vegl› e λόγος lógos ‹scienza›). Per esser pli precis èsi da discurrer en quest connex da l’archeologia preistorica – sco ‹scienza da las restanzas visiblas› s’occupa l’archeologia numnadamain adina dapli er d’epocas istoricas, e quai betg mo dal temp da transiziun da la preistorgia a l’istorgia (antica, temp medieval tempriv), mabain er d’epocas, svilups ed eveniments pli novs (p.ex. industrialisaziun, guerras mundialas).

Cuntrari a las autras disciplinas istoricas s’occupa l’archeologia quasi exclusivamain d’objects (cheramica, metal, laina, ossa, vaider, artefacts da crap e.a.) en lur context respectiv (abitadis, crests-fossa, cumplexs fortifitgads e.a.). Quests chats vegnan scuverts cun far exchavaziuns, prospecziuns u per casualitad; els vegnan exchavads resp. rendids accessibels e retschertgads cun metodas d’analisa tipologicas, istoricas, da las scienzas natiralas, statisticas e da sistems da geoinfurmaziun.

Cumpareglià cun autras disciplinas istoricas e da las scienzas culturalas è l’archeologia segnada da duas atgnadads: Ella s’occupa da spazis da temp enorm gronds, quai che pussibilitescha spezialmain bain da far observaziuns e cumparegliaziuns sur pliras epocas e da fastizar trends a lunga vista ed eveniments a curta vista («tge è il general, tge il spezial?»). Ed il fatg che l’archeologia s’occupa da spazis fitg vasts lubescha er da cumparegliar bleras e per part fitg differentas culturas umanas.

Per approfundar: La pre- e protoistorgia en l’Europa Centrala

Survista

En l’Europa succeda al paleoliticum tardiv l’emprim la curta fasa da transiziun dal temp mesolitic. Sinaquai suonda il neoliticum, a la fin dal qual singulas regiuns han percurrì il temp d’arom. Il temp da bronz cumpiglia alura l’entir intschess e dura da ca. 2200 a.C. fin 800 a.C. Il temp da fier preroman vegn sutdividì en il temp da Hallstatt ed en il temp da Latène.

Cun las emprimas funtaunas scrittas en l’Europa Centrala a partir da l’emprim millenni a.C. (en l’Orient gia a partir dal terz millenni a.C.), las qualas furneschan a la scienza infurmaziuns supplementaras sper ils chats archeologics, cumenza en l’Europa Centrala la protoistorgia (u istorgia tempriva) che vegn sutdividida en il temp dals imperaturs roman, il temp da la migraziun dals pievels ed il temp medieval tempriv (temp dals Merovings e temp dals Carolings). En l’Europa dal Nord vegn l’istorgia tempriva sutdividida en il temp da Vendel ed il temp dals Vikings.

Temp paleolitic e mesolitic

Las emprimas cumprovas da la preschientscha d’umans en il territori da l’Europa Centrala furman ils artefacts da quarzit or da la chava d’arschiglia Kärlich sper Koblenz. Quels han ina vegliadetgna da ca. 700 000 onns. Al Homo heidelbergensis vegnan attribuids divers chats ch’han ina vegliadetgna che tanscha da ca. 600 000 u 500 000 fin 400 000 u 250 000. En il territori da la Svizra odierna èn chats dal paleoliticum relativ stgars. Cun l’uman da Neandertal è cumprovada l’emprima giada la preschientscha da l’uman en las Alps.

Restanzas d’abitadis dal temp tranter ca. 300 000 fin 200 000 derivan en l’Europa Centrala exclusivamain da periodas pli chaudas. Pir a partir da ca. 200 000 cumprovan lieus da chat sco Lübbow, Markkleeberg u Eythra la colonisaziun durant ina fasa da sfradentada avant la glazialisaziun da Saale. Cun quai cumenza l’adattaziun dal Homo heidelbergensis als temps fraids e ses svilup a l’uman da Neandertal; pervi da si’evoluziun autonoma tutga quel cun gronda probabilitad betg tar ils antenats directs da l’uman modern (cf. survart). L’uman da Neandertal ha colonisà l’Europa Centrala fin avant ca. 30 000 onns.

Avant ca. 36 000 onns è il Homo sapiens cumprovà l’emprima giada en l’Europa Centrala. Cun el cumenza il temp paleolitic tardiv. La colonisaziun tras l’uman modern ha gì lieu en furma da stirpas da chatschaders e rimnaders, las qualas èn probablamain suandadas ils trieps d’animals da las steppas subpolaras da quel temp e che derivavan da l’Asia Centrala. Ins als designescha sco umans da Cro-Magnon. Ord vista genetica na furman els però betg la cumpart principala dals Europeans dad oz. Tranter ils pli vegls lieus da chat tutgan il Geißenklösterle ed il Hohler Fels sper Blaubeuren sco er il Hohlenstein-Stadel en vischinanza dad Ulm. Las ovras d’art (p.ex. l’uman-liun) ed ils instruments da musica ch’èn vegnids a la glisch en quests lieus or da l’Aurignacien tutgan tar ils pli vegls chats da quest gener en tut il mund. Las pli veglias restanzas d’ossa da l’uman modern ch’èn enconuschentas da preschent (situaziun dal 2019) derivan da la Rumenia ed han ina vegliadetgna da ca. 35 000 onns. En la Tschechia han ins chattà restanzas da chavazzas e divers artefacts d’ina vegliadetgna da ca. 31 000 onns. Alura suondan las culturas archologicas dal Gravettien ed Epigravettien. Il spazi da temp da la fradaglia maximala fin avant ca. 20 000 onns è l’Europa Centrala alura per gronda part restada nunabitada.

Sur lungas periodas dal paleoliticum èn las Alps stadas cuvertas quasi dal tuttafatg da glatschers. Libras da glatsch èn be restadas terrassas d’auta muntogna sur ils glatschers. Pir durant il Magdalénien pli giuven a partir da ca. 13 000 a.C. èsi puspè vegnì pli chaud, uschia ch’ha pudì cumenzar la recolonisaziun da la muntogna. Il paleoliticum finescha cun la fin da la fasa da Dryas pli giuvna vers 9600 a.C. ed il cumenzament da l’olocen. Alura suonda il mesoliticum.

I n’è anc betg sclerì dal tut, tge umans che vegnan en dumonda sco ‹antenats› per propi da la populaziun da l’Europa Centrala dad oz. I sto anc avair gì lieu en la demografia almain in fenomen ch’è fin oz nunenconuschent. En dumonda vegnan midadas geneticas relativamain andetgas sco la superaziun da l’intoleranza da lactosa durant ils ultims 6000 onns, ubain ulteriuras undas da migraziun da chatschaders e racoltaders dal temp da crap nà da l’ost. Las examinaziuns geneticas da fragments dad ossa da 22 represchentants da las societads tardivas da chatschaders e rimnaders or da la Russia, Lituania, Pologna e Germania (Schwäbische Alb) ch’han vivì avant 15 000 fin 4300 onns, mussa che quels furmavan ina gruppa fitg omogena. Dad els deriva la gronda part dals Europeans dad oz.

Temp neolitic

Chau d’ina segir dal temp neolitic (Frantscha dal Sidvest)

En diagrams da pollens da lais e palids da l’Europa Centrala (p.ex. en il Lai da Turitg) chatt’ins indizis per il cumenzament da l’agricultura gia a partir da ca 6900 a.C.; quels na sa laschan anc betg colliar cun ina cultura archeologica specifica. Cun gronda probabilitad han be fitg paucs immigrants or dal Proxim Orient manà cun sai en l’Europa Centrala las novas furmas economicas da la cultivaziun da plantas e da l’allevament d’animals.

Ina neolitisaziun svelta ed a gronda distanza che sa lascha cumprovar cleramain ha alura inizià en l’Europa Centrala (cun excepziun da las regiuns da la Mar dal Nord e Mar da l’Ost) vers la mesadad dal 6avel millenni a.C. Quella vegn purtada en la Svizra dal Vest da gruppas che sa laschan manar enavos culturalmain sin la regiun da la Mar Mediterrana. Pauc pli tard avanzan umans sur la ruta dal Danubi nà da l’Europa dal Sidost vers nordvest. Al lieu dals chatschaders, pestgaders e rimnaders mesolitics passan uss purs cun ils animals da niz bov, portg, nursa e chaura, ils quals cultiveschan surtut furment d’in graun e furment dubel, ch’enconuschan vaschs da terracotga e che sa servan d’utensils da crap mulads.

Ils purtaders da cultura dal temp neolitic tempriv èn enconuschents sut ils nums da la cheramica da cordas e da la gruppa da La Hoguette. Omaduas gruppas sa laschan cumprovar a medem temp, la cultura da La Hoguette ha eventualmain cumenzà in pau pli baud. Quest’ultima è documentada praticamain be tras cheramica, entant ch’animals da chasa èn fin uss avant maun be sporadicamain; ella vala perquai sco cultura segnada da la cultivaziun dad ers. In stgomi cultural tranter las duas gruppas è surtut cumprovà en il vest da l’Europa Centrala.

La costa da la Mar dal Nord e da la Mar da l’Ost è pir stada neolitisada cumplettamain radund 2000 onns pli tard. Las gruppas correspundentas vegnan designadas sco culturas da cups en furmas da zains.

Temp d’arom

Emprim objects importads ch’èn fatgs da tola d’arom cumparan en l’Europa Centrala en l’emprima mesadad dal 5avel millenni a.C. Da quel temp n’han quels dentant anc nagina muntada economica. Objects sco sigirs u maneras cumparan in pau pli tard en la cultura da Lengyel (Marovia, Austria), quai che s’effectuescha er en las regiuns vischinas en furma d’imports. In’atgna elavuraziun da metal importà sa lascha cumprovar en il territori da la Silesia, Boemia e Marovia a partir da ca. 4200 a.C., nua ch’èn sa mantegnidas intginas furmas da cular.

La pli veglia explotaziun da minieras d’arom è cumprovada en l’Europa Centrala tar la cultura dal Mondsee (3770–3200 a.C.). Ils objects d’arom da questa cultura èn per part fatgs da glera d’arom che deriva dal Mittelberg sper Mühlbach am Hochkönig (Austria).

Bain il pli famus uman dal temp d’arom è Ötzi ch’ha vivì enturn 3300 a.C. Ensemen cun la mumia ha il glatscher dà liber divers utensils, tranter quels ina manera d’arom ch’è sa mantegnida quasi dal tuttafatg.

Temp da bronz tempriv

Durant quest’epoca ha ina nova tecnologia cuntanschì l’Europa Centrala, numnadamain il legar arom e zin a bronz. Quai na dastga betg vegnir considerà sco eveniment revoluziunar ch’avess midà d’in di a l’auter la moda da viver d’enfin qua, mabain ha furmà in svilup cuntinuant. Pir en il decurs da ca. 2000–1600 a.C. (l’uschenumnà stgalim Bz A2 tenor la cronologia che Paul Reinecke ha sviluppà a l’entschatta dal 20avel tschientaner per il temp da bronz en l’Europa Centrala) sa metta il bronz atras en l’Europa Centrala sco lega da standard.

Cun quest svilup è er stada colliada ina seria d’ulteriuras innovaziuns. En territoris che na disponivan betg sezs da las ritgezzas natiralas correspundentas e ch’eran perquai dependents d’imports da metals, han ins bandunà successivamain la moda da viver autarca; la producziun artisanala è sa spezialisada adina dapli ed igl èn sa furmadas raits da commerzi adina pli cumplexas.

Damai che questas midadas n’èn betg succedidas dapertut ed a medem temp, mabain en furma d’in process pli lung, è il temp da bronz tempriv er segnà da la coexistenza da diversas gruppas e culturas regiunalas ensemen cun talas da muntada surregiunala, surtut la Cultura da cups en furma da zains.

En l’Europa Centrala differenzieschan ins las diversas gruppas surtut a basa dals inventaris da fossa, ils quals dattan er perditga da contacts vaira vasts vers anora. Tratgs cuminaivels e colliaziuns paran surtut d’esser sa sviluppads per lung dals gronds sistems da flums (Danubi, Rain e.a.).

Temp da bronz mesaun

Il temp da bronz mesaun dura en l’Europa Centrala da ca. 1600 fin 1300 a.C. Pervi dals crests-fossa caracteristics (er numnads tumulus), discurran ins en quest territori da la Cultura da crests-fossa. Quella tanscha da l’Europa dal Vest fin en il Batschigl da las Carpatas.

Areguard ils abitadis dal temp da bronz mesaun è be enconuschent pauc. En egl dat en tutta cas che las gruppas d’edifizis cumprovadas eran per gronda part construidas sin collinas u plateaus e che quels eran per il pli fortifitgads. Savens sa chattavan ils abitadis entamez territori fritgaivel u almain cultivabel. En tschertas regiuns èn er taunas puspè vegnidas frequentadas pli savens da quest temp.

Cuntrari a las relaziuns dal temp da bronz tempriv en intginas regiuns da l’Europa Centrala e dal Vest, datti per il temp da bronz mesaun surprendentamain paucs indizis areguard ina structura ierarchica da la societad. En ils paucs abitadis ch’èn enconuschents n’èsi fin uss betg stà pussaivel d’eruir a basa dals plans orizontals da las chasas eventualas residenzas da prinzis. Il cuntrari èn ils chats dals differents abitadis monotons e laschan concluder ina societad relativamain egalitara.

Temp da bronz tardiv

Spadas dal 10avel tschientaner a.C. (Lai da Neuschatel)

Il temp da bronz tardiv cumpiglia en l’Europa Centrala ca. ils onns 1300–800 a.C. Cumpareglià cun il temp da bronz mesaun è quest’epoca segnada da midadas areguard ils rituals da sepultura, la structura dals abitadis ed il stgazi da furmas da las armas, dals utensils e da la cheramica. Da quest temp cumparan pliras gruppas da cultura pli grondas. En il sid da l’Europa Centrala surtut la cultura da santeris cun urnas (cun sutgruppas, p.ex. Rain – Svizra), ultra da quai la cultura nordica e vers ost la cultura da Lausitz.

Las modas da sepulir dals singuls circuls culturals sa differenzieschan per part fermamain ina da l’autra. Entant ch’ils santeris cun urnas domineschan en il sid, enconuschan ils territoris dal nord e nordvest per part vinavant crests-fossa.

Ils chats da fossa dattan er invista en las relaziuns socialas dal temp da bronz tardiv. Sepulturas pèr a pèr laschan supponer ch’i hajan existì relaziuns matrimonialas. Malgrà ch’i vegnan duvradas per umens e dunnas differentas urnas, èn las sepulturas da princip egualas. A basa dals objects da fossa sa lascha er identifitgar ina classa sociala superiura; pervi dals chats plitost stgars n’èn las relaziuns socialas e da domini però betg fitg cleras. L’aspectativa da vita d’in creschì muntava da quel temp radund 40–45 onns.

En connex cun ils abitadis dat en egl ch’i vegnan uss puspè colonisadas las valladas fluvialas, e quai en furma da pitschens vitgs u bains purils. Il motiv per quest’activitad creschenta è da vesair per l’ina en il clima pli miaivel, per l’autra en l’utilisaziun creschenta dals flums sco vias da traffic e da commerzi.

Temp da fier

A partir da ca. 850 a.C. cumenza a sa far valair en l’Europa l’elavuraziun da fier. La gronda part da l’Europa Centrala appartegneva dapi l’emprima mesadad dal prim millenni a.C. a la sfera d’influenza da la cultura celtica.

Il temp da fier pli vegl (750–450 a.C.) vegn numnà tenor il lieu da chat Hallstatt (Salzkammergut, Austria). A basa da las funtaunas d’auturs da l’antica pon ins supponer ch’ils protocelts èn immigrads da quel temp en la Germania dal Sid, la Svizra e parts da l’Austria. L’elavuraziun da fier e l’invenziun da la rudella da vaschler han influenzà visiblamain las prestaziuns culturalas da quel temp. La pussanza politica vegniva exequida da prinzis indigens, dals quals ils crests-fossa èn da chattar en tut l’Europa Centrala. Ils prinzis dal temp da Hallstatt han segiramain er d’engraziar lur ritgezza al commerzi ed al transport da rauba sur ils pass alpins, sco che cumprova p.ex. il vasch da bronz grec (hydria) en ina fossa a Grächwil (BE) da l’onn 570 a.C.

Il temp da fier mesaun e tardiv (ca. 480–40 a.C.) vegn numnà en l’Europa Centrala tenor il lieu da chat La Tène al Lai da Neuschatel. Questa cultura è sa sviluppada en il nordvest da las Alps or da la cultura da Hallstatt ed integrond influenzas da la zona mediterrana ad in’atgna furma d’expressiun, la quala vegn identifitgada cun ils Celts che cumparan en il 5avel tschientaner en funtaunas grecas. Il temp da Latène vegn savens sutdividì en la litteratura en Latène tempriv (480–300 a.C.), Latène mesaun (300–100 a.C.) e Latène tardiv (150/100–40/15 a.C.). Ils elements culturals dal temp da Latène sa laschan cumprovar en Frantscha, Svizra, Germania dal Sid ed Austria; singulas influenzas tanschan fin sin il Balcan.

Transiziun da la preistorgia a la protoistorgia

La transiziun da la preistorgia a la protoistorgia (u istorgia tempriva) na sa lascha betg definir exactamain per l’Europa Centrala. Per ordinari vegnan las emprimas funtaunas scrittas davart ils Germans e Celts che cumparan tar auturs grecs (surtut en las ovras da Caesar e Tacitus) consideradas sco cumenzament da la protoistorgia.

Cun las conquistas al nord da las Alps (t.a. la Gallia tras Julius Caesar tranter 58 e 50 a.C.) èn vastas parts dal territori da derasaziun dals Celts vegnidas integradas en l’Imperi roman. Il Rain è daventà il cunfin nordic da quel ed ils Germans èn daventads ils vischins directs dals Romans. L’emprova dals Romans sut l’imperatur Augustus da conquistar ils territoris colonisads dals Germans è vegnida interrutta suenter la Battaglia en il Teutoburger Wald l’onn 9 a.C.

En l’archeologia da l’Europa Centrala vegn la protoistorgia sutdividida en:

• temp dals imperaturs roman
• temp da la migraziun dals pievels
• temp medieval tempriv (temp dals Merovings e temp dals Carolings)

Litteratura

• Hermann Müller-Karpe: Grundzüge früher Menschheitsgeschichte. 5 toms, Theiss Verlag, Stuttgart und Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1998.
• Hermann Parzinger: Die Kinder des Prometheus. Eine Geschichte der Menschheit vor der Erfindung der Schrift. 5. ed. amplifitgada, C.H. Beck, Minca 2016, ISBN 978-3-406-66657-5.
• Hans Jürgen Eggers: Einführung in die Vorgeschichte. 4. ed., scrîpvaz-Verlag, Berlin 2004, ISBN 3-931278-08-5.
• Siegmar von Schnurbein (ed.): Atlas der Vorgeschichte. Europa von den ersten Menschen bis Christi Geburt. Theiss Verlag, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-8062-2105-3.
• Manfred K.H. Eggert: Prähistorische Archäologie. Konzepte und Methoden. Tübingen 2001, ISBN 3-8252-2092-3.
• Ute Seidel: Bronzezeit. (Sammlungen des Württembergischen Landesmuseums, tom 2), Stuttgart 1995, ISBN 3-929055-38-4.
• Gabriele Kastl (red.): Goldene Jahrhunderte. Die Bronzezeit in Südwestdeutschland. Almanach, tom 2, Theiss, Stuttgart 1997, ISBN 3-8062-1298-8.
• Andres Furger, ‎Calista Fischer, ‎Markus Höneisen (ed.): Die ersten Jahrtausende. Die Schweiz von den Anfängen bis zur Eisenzeit. (Archäologie und Kulturgeschichte der Schweiz, tom 1), NZZ Verlag, Turitg 1998, ISBN 3-85823-721-3.
• Jean-Marie Le Tensorer: Le paléolithique en Suisse. Éditions Jérôme Millon, Grenoble 1998.
• Barry Cunliffe: Die Kelten und ihre Geschichte. Minca 2004, ISBN 3-7857-0506-9.
• Alexander Demandt: Die Kelten. 4. ed., Beck, Minca 2002, ISBN 3-406-44798-8.
• Andres Furger-Gunti: Die Helvetier. Kulturgeschichte eines Keltenvolkes. NZZ Verlag, Turitg 1984, 1986, 1988, ISBN 3-85823-225-4.
• Martin Kuckenburg: Die Kelten in Mitteleuropa. Stuttgart 2004, ISBN 3-8062-1593-6.
• Bernhard Maier: Lexikon der keltischen Religion und Kultur. (Kröners Taschenausgabe, tom 466), Kröner, Stuttgart 1994, ISBN 3-520-46601-5.
• Angus Konstam: Die Kelten – Von der Hallstatt-Kultur bis zur Gegenwart. Vienna 2001, ISBN 3-85492-244-2.
• Konrad Spindler: Die frühen Kelten. Reclam, Stuttgart 1983, 1991, 1996, ISBN 3-15-010323-1.

Colliaziuns

 Commons: Preistorgia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Infurmaziuns davart las picturas da cuvels
• www.jungsteinsite.de – pagina d’internet che s’occupa dal temp da crap tardiv
• Archeologia Svizra