Taisch

Il taisch u pli precis taisch europeic (Taxus baccata) furma la suletta spezia or dal gener dals taischs (Taxus) che crescha en l’Europa. I sa tracta da la pli veglia planta europeica (relict dal terziar) ed a medem temp da quella che cumporta il meglier la sumbriva. Ella po cuntanscher ina fitg auta vegliadetgna (en singuls cas fin 1500 onns e dapli). Cun excepziun dal mantè dal sem (arillus) – il qual circumdescha quel en furma d’in cup colurà cotschen viv – e dal pollen, èn tut las parts dal taisch fitg toxicas.

La regressiun dal taisch vegn savens messa en connex cun la derasaziun dal fau a l’entschatta da la midada dal clima avant ca. 2000 onns. Anc bler dapli è la periclitaziun da la planta però d’attribuir a la surexplotaziun tras l’uman ch’ha perdurà sur blers tschientaners.

Il lain da taisch ha l’uman stimà da vegl ennà, damai che quel è segnà d’ina direzza e resistenza extraordinaria. Las pli veglias utilisaziuns cumprovadas derivan da lantschas d’ina vegliadetgna da radund 300 000 onns (Clacton-on-Sea) resp. da 130 000 onns (Lehringen). Er Ötzi, la famusa mumia da glatscher ch’ha vivì avant radund 5200 onns, manava cun sai in artg d’ina lunghezza da ca. 1,80 meters fatg da lain da taisch, ed il moni da sia manera d’arom sa cumponiva dal medem material.

Entant che l’utilisaziun dal taisch n’ha oz nagina muntada economica pli entaifer la selvicultura, vegn la planta che sa lascha tagliar bain duvrada dapi la renaschientscha en l’orticultura. Ella vegniva e vegn surtut plantada sco saiv viva semperverda.

Descripziun

Cumparsa

Taisch che crescha en la sumbriva da plantas da feglia

Labirint da saiv viva

Il taisch è ina planta semperverda ch’è ordvart variabla areguard sia cumparsa. Tut tenor lieu po ella crescher sco planta u sco chaglia; ed en posiziuns extremas sco en l’auta muntogna u vi da paraids-crap crescha ella schizunt sco chaglia ruschnanta.

La planta cun bist mida sia cumparsa en il decurs dals onns. Giuvens taischs disponan per ordinari d’in bist satigl e la roma è ordinada a moda regulara. La curuna da plantas giuvnas è conica e sa sviluppa en la vegliadetgna ad ina furma ovala u radunda. Exemplars pli vegls han magari er pliras tschimas e plirs bists. Plantas che creschan sulettas han savens roma fin giun plaun.

Il bist dal taisch è segnà d’ina scorsa da squamas satiglia, da colur brin cotschna (plantas giuvnas) fin brin grischa (plantas pli veglias). En l’Europa Centrala cuntanschan be paucas plantas in’autezza da dapli che 15 meters. En la Tirchia dal Nord creschan però taischs monumentals d’in’autezza da 20 meters ed en ils guauds maschadads dal Caucasus daventan singuls exemplars fin a 32 meters auts.

Taischs giuvens èn per il pli segnads d’in bist cun ina clera axa principala, entant che plantas ch’han cuntanschì la madirezza sexuala han savens plirs bists. En la giuventetgna crescha il taisch extrem plaun. En cas da cundiziuns disfavuraivlas stat el airi en in’autezza da 10 fin 50 centimeters e furma ina curuna pitschna. Èn las cundiziuns bunas, duri almain 10–20 onns, fin che la planta ha surmuntà il privel da ruissas da vart da la selvaschina. Silsuenter crescha la planta sut bunas cundiziuns fin 20 centimeters ad onn.

En ina vegliadetgna da ca. 90 onns culminescha la creschientscha en l’autezza; l’augment da la grossezza e la creschientscha da la curuna na chalan percunter mai. Uschia èn pussaivels diameters dal bist da bundant in meter. Pervi da l’auta abilitad da sa reproducir a moda vegetativa, èn tipics per la planta chatschs che derivan da las ragischs u da roma che tutgan il terren. Entras bists che creschan ensemen pon sa furmar bists cumplexs d’ina grossezza da fin 1 meter.

A partir d’ina vegliadetgna da ca. 250 onns cumenza a l’intern dal bist savens ina smarschira che po far daventar en il decurs dals tschientaners dal tuttafatg chavortg il mutagl. Per quest motiv èsi savens er betg pussaivel d’eruir la vegliadetgna da la planta a basa da rintgs annuals; la vegliadetgna vegn perquai per il pli stimada.

In tratg caracteristic da la fasa da vegliadetgna dal taisch europeic è il fatg che la planta dispona l’emprim malgrà il bist chavortg d’ina curuna sviluppada dal tuttafatg. Alura na po il bist chavortg però betg pli purtar il pais da la curuna e parts da la planta rumpan davent. I restan silsuenter fragments dal bist che pon, sut bunas cundiziuns, vegnir cumplettads tras novs chatschs or dal mutagl u or dal sistem da ragischs.

Taischs vegls disponan da duas strategias da remplazzar da dadora il bist che smarschescha da dadens. Per l’ina pon sa furmar a l’intern dal bist ragischs ch’èn ablas da sa sviluppar ad in nov bist. Per l’autra pon chatschs sa furmar a l’exteriur dal bist e crescher ad aut, uschia che vegls taischs consistan magari be pli d’in tschupè da tals bists da chatschs ch’èn creschids ensemen.

Las guglias

Las guglias dal taisch èn lomas ed elasticas; ellas han ina furma lineara, per part levamain storta (en furma da farcla). Vi dals chatschs principals èn las guglias ordinadas en furma da spirala, vi dals chatschs laterals en duas lingias. Las guglias dal taisch han ina lunghezza da 1,5 fin 3,5 centimeters ed ina ladezza da 2 fin 2,5 millimeters; ellas cuntanschan ina vegliadetgna da trais fin otg onns, fin che la planta las bitta giu.

La vart sura da las guglias è verd stgira e glischanta, la vart sut è d’in verd cler fin verd-uliva. Sin la vart sura è visibel in gnerv central in pau elevà, ma na sa chattan naginas sfessas; la vart sut porta duas strivlas da stoma indistinctas. Las guglias dal taisch èn segnadas da pliras caracteristicas marcantas: Ellas na disponan da nagina ipodermis rinforzada mecanicamain tras sclerenchim; en pli mancan ils chanals da rascha.

Sistem da ragischs

Ragischs d’ina planta pli veglia

Il taisch europeic ha in sistem da ragischs fitg vast, profund e spess. Il svilup da quest sistem da ragischs ha prioritad tar la creschientscha da la planta, anc avant la creschientscha en l’autezza e l’augment da la grossezza. Taischs èn er abels da penetrar en terrens fitg spess.

Il sistem da ragischs ch’è sviluppà pli ferm che tar autras spezias da plantas pussibilitescha l’auta abilitad da sa regenerar dal taisch. Schizunt tar ina sperdita cumpletta dal bist pon anc crescher chatschs da ragisch. Cun ses sistem da ragischs multifar e flexibel è la planta abla da resister ad umiditad variabla, a terrens bletschs ed a la mancanza d’aria en il terren. Da qua deriva l’auta capacitad dals singuls individis da s’adattar als pli differents lieus e cundiziuns da viver.

En regiuns grippusas è il taisch europeic abel da penetrar cun sias ragischs en sfendaglias e foppas che mainan aua, entant ch’el sa tegna ferm vi dal grip niv.

Il taisch dispona d’ina ragisch da bulieu dal tip endomicoriza; perquai furma il taisch ina da las paucas plantas da guaud, da las qualas la ragisch na furma nagina simbiosa cun bulieus da micoriza che sviluppan fritgals.

Puschas, sems e multiplicaziun

Puschas masculinas

Puschas femininas cun dagut d’impollinaziun

Sut cundiziuns dal lieu optimalas portan taischs l’emprima giada puschas femininas suenter avair cuntanschì ina vegliadetgna da 15 fin 30 onns. Sut cundiziuns main bunas poi esser che la madirezza sexuala vegn cuntanschida bundant pli tard. Taischs che creschan en effectivs spess e che na vegnan pervi da quai betg provedids suffizientamain cun glisch pon er cuntanscher lur madirezza sexuala pir cun 70 fin 120 onns. Las puschas vegnan gia furmadas vers la fin da la stad. Il temp da fluriziun ha lieu vers la fin da l’enviern u l’entschatta da la primavaira da l’onn proxim, en il cas normal tranter il favrer ed il mars, en regiuns pli fraidas pir tranter l’avrigl ed il matg.

Il taisch europeic è normalmain bichasan: puschas masculinas e puschas femininas sa chattan sin differentas plantas. Cas excepziunals furman exemplars monochasans cun puschas dad omaduas schlattainas vi da la medema planta; en quests cas porta per ordinari be in singul rom flurs da l’autra schlattaina.

Las numerusas puschas masculinas èn da furma radunda, han in diameter da ca. 4 mm e cuntegnan 6 fin 14 stamins en furma da scut, ils quals portan mintgamai 6 fin 8 satgs da pollen melnents. S’avran quests satgets tras chalur, vegnan ils grauns da pollen manads davent gia tras il minim moviment dal vent. Il fatg che la planta flurescha baud, d’in temp che las plantas da feglia na portan per ordinari anc nagina feglia, garantescha che la derasaziun dal pollen ha lieu senza restricziuns, er sch’il taisch è uschiglio surcuvert da plantas da feglia.

Arillus

Sems

Las puschas femininas han be ina grondezza da 1 fin 1,5 mm, sa chattan mintgamai en furma da chatschs curts en ils anguls dals fegls da roma giuvna e na dattan strusch en egl pervi da lur colur verdenta. Ellas consistan da squamas che sa cuvran, da las qualas be quella sisum è fritgaivla e porta be in furmasem. Dal temp da fluriziun sa sviluppa al piz in dagut d’impollinaziun. Quel prenda si ils grauns da pollen che sgolan natiers e maina, ina giada ch’el è svapurà, ils grauns al nucellus, uschia che la puscha vegn fructifitgada. A la basa dal furmasem (ovulum) sa chatta ina bulscha en furma d’anè. Suenter che la flur è vegnida fructifitgada, sa sviluppa quella ad in mantè dal sem, l’arillus. Quel circumdescha il sem en furma d’in cup; sia colur mida cun sa madirar da verd sin cotschen viv. Pervi da l’arillus vegn il sem dal taisch savens designà per sbagl sco fritg u schizunt sco cocla. Quai n’è botanicamain betg correct, damai ch’i n’existan tar gimnosperms nagins ovaris, ils quals fissan necessaris per ch’i possia sa sviluppar in fritg. Er las autras spezias da la famiglia dals taischs sviluppan in tal mantè dal sem. Il mantè dal sem cotschen è mangiabel e betg toxic, be ils sems èn da tissi. Ils brumbels da las flurs vegnan furmads en il decurs da la segunda mesadad da la stad.

Il sem brin blauent, da furma ovala, ha ina lunghezza da 6 fin 7 mm ed ina ladezza da 3 fin 5 mm. Il pais dal sem giascha tranter 43 e 77 mg. Ils sems madiran da l’avust fin l’october e schermiglian pir la segunda primavaira. La derasaziun dal sem ha lieu tras utschels che vegnan attratgs da l’arillus dultsch. L’arillus vegn digerì ed il sem passa senza donn tras il tract da digestiun.

Il dumber da cromosoms da la spezia munta a 2n = 24.

Sistematica

Las Taxaceae vegnan attribuidas als gimnosperms ed entaifer quels a las coniferas (plantas da guglias). Interessant è il fatg ch’i manca als taischs las puschas ch’èn uschiglio tipicas entaifer questa gruppa; l’arillus charnus (che vegn numnà en la lingua da mintgadi faussamain ‹cocla›) sa furma or dal moni da l’ovulum (furmasem). A la famiglia dals taischs appartegnan en tut tschintg geners (Amentotaxus, Austrotaxus, Pseudotaxus, Torreya, Taxus), ils quals furman tuts sems cun in arillus. Il gener Taxus cumpiglia spezias che na sa laschan betg distinguer tuttas cleramain ina da l’autra, quai vala surtut per ils effectivs dal Himalaia e da la China. Las propostas dals taxonoms tanschan da 2 fin 24 differentas spezias. Da las datas geneticas resulta percunter ch’il taisch europeic furma – malgrà il grond territori da derasaziun – in’unitad monofiletica e la suletta spezia ch’è derasada en l’Europa.

Derasaziun

La derasaziun da Taxus baccata na sa restrenscha betg sin l’Europa, mabain tanscha da las Azoras e la muntogna da l’Atlas en l’Africa dal Nordvest sur l’Europa e l’Asia Minura fin en il Caucasus e l’Iran dal Nord. En il nord tanscha il territori da derasaziun da las Inslas Britannicas sur la Norvegia fin en Svezia e Finlanda. En l’ost maina il cunfin dal territori da derasaziun da la Lettonia per lung il cunfin polonais-russ sur las Carpatas orientalas e finescha en la Tirchia dal Nord. En il sid tanscha il cunfin da la Spagna dal Sid e parts dal Maroc e da l’Algeria fin en la Tirchia dal Sid e da là en l’Iran dal Nord.

En l’Europa n’è il territori da derasaziun betg coerent, mabain sa divida en plirs areals parzials. Entaifer quels cumpara il taisch ultra da quai be pli en pitschens effectivs u sco plantas singulas. Il motiv per questa disjuncziun furma fitg probabel la surexplotaziun antropogena dals effectivs da taischs en temps passads.

Effectivs natirals existan surtut en il Portugal dal Nord, la Spagna, la Bretagna e la Normandia, sin las Inslas Britannicas, en la part meridiunala da la Scandinavia, en il Balticum, en las Carpatas, en la part settentriunala da la Peninsla dal Balcan, en l’Italia dal Nord ed Italia Centrala sco er sin las inslas Corsica e Sardegna. Percunter manca la planta per exempel en il Danemarc, en las parts settentriunalas da la Belgia e dals Pajais Bass sco er per lung dal curs central ed inferiur dals flums Elbe e Saale ed en la part centrala da la Pologna.

Vers nord vegn il territori da derasaziun limità dal fatg che la planta n’è betg fitg resistenta cunter schelira. Il cunfin tanscha en la Norvegia e Svezia per lung da l’isoterma dal schaner da −5° C. La planta crescha surtut là nua ch’il clima è segnà d’envierns miaivels, da stad frestgas, da blera plievgia e d’in’auta umiditad da l’aria. En las Alps crescha il taisch, tut tenor regiun, fin en autezzas tranter 1350 e 1600 m.

Pretensiuns al lieu

Scorsa

Lain

Il taisch crescha tant en lieus umids, cun umiditad variabla e fitg sitgs sco er sin terrens acidics e basics. Er areguard il terren (chaltschina, silicat, substrat organic) è ella fitg flexibla. Bain preferescha la planta terrens plitost umids, ritgs da substanzas nutritivas; ma cumpareglià cun autras spezias è l’ecogram dal taisch segnà d’ina fitg gronda amplituda fisiologica che cumpiglia schizunt lieus situads pli ad aut ch’il cunfin dal guaud pussaivel ed er territoris, en ils quals las cundiziuns da l’ambient varieschan fitg ferm.

Da tut las planta da guaud che creschan en l’Europa è il taisch la spezia che cumporta il meglier la sumbriva. Plantas giuvnas èn schizunt dependentas da lieus sumbrivauns; plantas pli veglias pon alura er crescher vinavant en lieus suleglivs. Il meglier sa sviluppan taischs en guauds maschadads betg memia spess, ma be sch’ils effectivs da selvaschina n’èn betg uschè auts che plantas giuvnas vegnan ruissas immediat. Guauds che consistan be da taischs èn percunter stgars. Pervi da la surexplotaziun chattan ins oz taischs savens en lieus da retratga, surtut sin spundas muntagnardas sumbrivauns e taissas che vegnan er guntgidas da la selvaschina.

Strategias da surviver

Abilitad da sa generar

Er l’abilitad da sa generar dal taisch è sviluppada bundant pli ferm che tar tut las autras spezias da coniferas indigenas. Quella sa mussa per l’ina en il fatg ch’il taisch, sco suletta spezia da planta da guglias, è bun da furmar plantinas dal tschep. Per l’autra è il taisch abel, grazia a la fitg buna guariziun da blessuras, da surviver er donns pli gronds. Fin en l’auta vegliadetgna è la planta abla da reagir tras tals chatschs sin donns mecanics, ma er sin donns da schelira u d’arsentada dal sulegl. In’ulteriura strategia da surviver furma la multiplicaziun vegetativa. Roma che tutga il terren po servir a munir la planta cun substanzas alimentaras supplementaras, ma er daventar il punct da partenza per la regiuvinaziun cumpletta da l’individi. Er tar plantas ch’èn sa derschidas sa lascha constatar che la roma che vegn en contact cun il terren cumenza immediat a far ragischs.

Resistenza cunter sitgira

Cumbain che las guglias dal taisch na disponan da nagina stresa rinforzanta ubain proteginta valan ellas sco fitg resistentas cunter sitgira. Uschia è il taisch abel da supportar sperditas d’aua relativas quasi tuttina autas sco il tieu da guaud. Omaduas spezias disponan da reservas d’aua absolutas sumegliantamain autas sco plantas ritgas da suc, e quai cumbain che lur capacitad d’aua (cuntegn d’aua en il stadi da saziada) è relativamain bassa. In’ulteriura abilitad che protegia la planta cunter sitgira è quella da serrar svelt ils stomata; quest mecanissem activescha l’aviez quatter giadas pli svelt ch’il pign.

Resistenza cunter schelira

La strategia dal taisch da resister a las cundiziuns crivas da la stagiun fraida sa basa sin duas cumponentas. Per l’ina sa reducescha la transpiraziun cumpareglià cun la stad sin in tschintgavel fin in ventgavel. La reducziun è tant pli auta, pli fraida che la temperatura da l’ambient sa preschenta. Per l’autra auza il taisch la concentraziun dal suc da la cella. Tras quai sa sbassa il punct da schelira ed ensemen cun quel er la temperatura minimala ch’è necessaria per il process d’assimilaziun (da ca. −3 °C sin ca. −8 °C). Ha il taisch avunda temp da sa preparar sin il fraid, datti per ordinari donns da schelira pir tar temperaturas fitg bassas da sut −20 °C. Bundant pli savens datti donns d’airiadad da schelira, quai ch’è tranter auter d’attribuir a la protecziun da transpiraziun ch’è relativamain pauc sviluppada. Quest privel exista però per il pli be tar plantas sulettas en posiziuns exponidas. En pli na patescha il taisch betg da schelira tardiva. Quai cuntanscha la planta tras quai ch’ella reducescha be plaunsieu la concentraziun dal suc da la cella; las valurs normalas da l’onn precedent vegnan pir puspè cuntanschidas il zercladur.

Toleranza envers sumbriva

Il taisch vala sco planta ordvart toleranta envers sumbriva. Ella è er abla da surviver sch’ella vegn surcuverta dal tuttafatg d’autras plantas. Er en cumparegliaziun cun autras plantas ch’èn enconuschentas per lur toleranza envers sumbriva, sco il pign u il fau verd, cumporta il taisch cleramain dapli sumbriva. Sco che quai è il cas tar in deficit d’aua, sa serran ils stomata er en cas da stgirentada svelt. Quels s’avran pir suenter avair surpassà il punct da cumpensaziun da la glisch, pia il punct tar il qual è gist anc pussaivla in’assimilaziun netto positiva. Tar il taisch munta il punct d’assimilaziun da la glisch tar ina temperatura da 20 °C radund 300 lux. Tar il fau verd èn quai 300–500 lux, tar il pign 300–600 lux. Ina tipica planta da guaud che crescha en la glisch, sco il tieu da guaud, basegna percunter valurs da 1000 fin 5000 lux per surmuntar il punct da cumpensaziun da la glisch.

Toxicitad

Planta singula

Il lain, la scorsa, las guglias ed ils sems cuntegnan cumbinaziuns chemicas che vegnan numnadas en lur totalitad taxans u derivats da taxans (diterpens). La concentraziun da las cumbinaziuns toxicas variescha en las singulas parts da la planta, dependa da la stagiun ed er da la singula planta. Il mantè dal sem da la planta n’è percunter betg toxic e gusta dultsch.

Tar l’uman e tar auters mammals vegnan las cumbinaziuns toxicas absorbadas svelt en il tract digestiv. Sintoms d’intoxicaziun pon gia cumparair tar l’uman suenter 30 minutas. Las cumbinaziuns toxicas fan donn als organs digestivs, al sistem da la gnerva, al dir ed a la musculatura dal cor. In cuntraremedi n’exista betg. Tar ils sintoms d’ina intoxicaziun tutgan in puls accelerà, pupillas engrondidas, vomitar, sturnizi, flaivlezza da la circulaziun e svaniment. Gia ina quantitad da guglias da 50 fin 100 grams po esser mortala per l’uman. En furma manizzada è l’effect da las guglias anc tschintg giadas pli ferm.

Animals da chasa reageschan a moda differenta sin las cumbinaziuns toxicas cuntegnidas en il taisch. Chavals valan sco spezialmain periclitads – tar els duain 100 fin 200 grams guglias da taisch esser mortals. Tar vatgas cumparan sintoms d’intoxicaziun a partir da ca. 500 grams. Animals che pasculeschan èn surtut periclitads sch’els consumeschan andetgamain grondas quantitads. Percunter paran almain vatgas, nursas e chauras da sviluppar ina toleranza envers ils toxins dal taisch sch’ellas èn disadas da magliar regularmain pitschnas quantitads.

Il taisch sco planta medicinala

En la medischina populara sa serviv’ins da pizs da frastgas cunter verms, sco med per il cor, per promover la menstruaziun e sco med abortiv. Pervi da la toxicitad da la planta considerescha la medischina moderna questas furmas da diever sco memia ristgantas.

Ils onns 1990 èsi reussì d’isolar dal taisch europeic a moda parzialmain sintetica las substanzas paclitaxel e pli tard docetaxel ch’èn ablas da retardar la divisiun cellulara. Questas substanzas èn admessas en la chemoterapia en cas da differentas furmas da cancer.

Il taisch sco cuminanza da viver

Tipicas spezias da plantas da guaud ch’accumpognan savens il taisch èn en l’Europa Centrala ruver, charpinet, fraissen, ulm, tigl, aviez ed ischi da muntogna. Sin terren cultivà crescha il taisch savens tranter bostgaglia cun spinas sco parmuglia e frosler, las qualas protegian la planta giuvna cunter ruissas.

Tar ils utschels vegn differenzià tranter spezias che s’interesseschan be per l’arillus dultsch e gidan a derasar il sem (sturnel, filomela, merlotscha, tursch perniclà e.a.) e talas che maglian il sem (verdaun, pitgarel, maset grond, divers pitgalains e.a.). La filomela e surtut il tursch perniclà mussan in cumportament territorial e defendan la fin da la stad ‹lur› taisch cunter auters utschels. Talas plantas portan fin il schaner u favrer ils cups da sem cotschen vivs.

Diversas spezias da durmigliets raivan sin taischs per cuntanscher l’arillus dultsch. Autras spezias da mammals, sco differentas mieurs, maglian be cups da sem ch’èn crudads per terra.

Invertebrads vivan, cumpareglià cun autras plantas da guaud europeicas, be paucs sin il taisch, per exempel il mustgin da la gala da taisch (Taxomyia taxi) e duas vespras parasitaras (Mesopolobus diffinis e Torymus nigritarsus) che sa servan da las galas resp. larvas da quel.

Il lain da taisch

Caracteristicas e diever odiern

Il taisch furma ina planta cun lain da cor. Tar il lain da cor sa tracti en il tagl traversal da la part stgira, interiura, la quala n’è fisiologicamain betg pli activa e che sa distingua cleramain dal lain alv, la part exteriura pli clera. Il lain alv dal taisch è da colur alv melnenta, e furma ina stresa plitost graschla da diesch fin ventg rintgs annuals. Il lain da cor è da colur brin cotschnenta. Perquai ch’il lain crescha plaun, è quel persistent, spess, dir ed elastic. La duraivladad dal lain deriva da tannins che vegnan depositads en quel. In meter cubic lain da taisch paisa 640 fin 800 kilos (tieu: 510, fau: 720 kilos). Lain da taisch sia fitg bain e sa lascha elavurar tgunsch. Ozendi n’ha il taisch europeic però nagina muntada economica pli. Il lain che vegn be purschì darar sin martgà serva a lavurs da furnier, da turnar ed en la construcziun d’instruments da musica.

Diever istoric

Artg lung englais

En l’istorgia da l’umanitad ha il lain da taisch gì ina muntada bundant pli gronda che ozendi. Il diever dal lain per producir objects dal mintgadi (tschaduns, plats, cuppas, guglias, monis e.a.) è cumprovà gia dapi il temp neolitic. Daspera han ins stimà il lain pervi da sia resistenza cunter l’umiditad, sco che mussan restanzas da navs (t.a. dal temp da bronz), butschins, sadellas, conducts d’aua e.a.

Ma la pli gronda muntada ha il lain dir ed elastic cuntanschì per fabritgar lantschas ed artgs. Ils pli vegls exemplars da lantschas fatgas da taisch derivan da Clacton-on-Sea, Essex (ca. avant 150 000 onns) e da Lehringen, Saxonia Inferiura (ca. avant 90 000 onns); quest’ultima vegn attribuida a l’uman da Neandertal. D’ina vegliadetgna tranter 8000 e 5000 onns èn sa conservads numerus artgs, tranter auter quel dad Ötzi d’ina vegliadetgna da ca. 5200 onns.

L’emprim vegnivan ils artgs be construids dal lain da cor dal taisch. A partir dal 8avel tschientaner s.C. han ins cumenzà a trair a niz en la construcziun d’artgs las differentas caracteristicas dal lain alv e lain da cor. Sco artg lung englais vegn designà in tip d’artg dal temp medieval tardiv che vegniva construì d’in singul toc lain, ch’era ca. tuttina lung sco l’artger, pia ca. 180 centimeters, e che consistiva da ⅓ lain alv e ⅔ lain da cor vi da la part exteriura resp. interiura.

Quests artgs han dominà las guerras tranter auter en il cumbat tranter Englais e Franzos durant il 11avel fin 16avel tschientaner (p.ex. Battaglia da Hastings 1066, Guerra da tschient onns a partir dal 1337). A partir dal 13avel tschientaner èn ils effectivs da taischs sin las Inslas Britannicas sa diminuids fermamain; davent da l’onn 1492 è mintga nav da commerzi che vuleva far commerzi cun l’Engalterra vegnida obligada da manar cun sai in dumber fix da lains da taisch. Be tranter il 1521 ed il 1567 han ins exportà da l’Austria e da la Baviera tranter 600 000 ed 1 milliun tocs lain d’ina lunghezza da dus meters e ladezza da 6 cm per vegnir elavurads ad artgs. L’onn 1568 ha il duca Albrecht stuì communitgar al cussegl imperial a Nürnberg che la Baviera na disponia pli da nagins taischs pronts da vegnir tagliads. En l’Engalterra ha la mancanza da lain da taisch manà a l’ordinaziun roiala ch’ils construiders d’artgs stoppian far per mintga artg da taisch quatter da lain d’ischi da muntogna. Suenter ch’ils effectivs da taischs da l’Europa Centrala e dal Sid èn stads duvrads, ha l’Engalterra anc importà laina da las Carpatas e dal Balticum. L’onn 1595 ha la regina da l’Engalterra Elizabeth I fatg midar l’armada englaisa da l’artg lung sin la muschetta.

Utilisaziun sco planta toxica, curativa e da nutriment

La toxicitad dal taisch è gia in tema en la mitologia greca: La dieua da la chatscha Artemis mazza cun frizzas da tissi da taisch las figlias da Niobe ch’eran sa gloriadas envers ellas pervi da lur grond dumber d’uffants. Er ils Celts faschevan diever d’in decotg da guglias da taisch per tissientar ils pizs da lur frizzas, e Julius Cesar rapporta en ses ‹De bello gallico› d’in chau da stirpa dals Eburons ch’haja pli gugent fatg suicidi cun tissi da taisch che da sa surdar als Romans. Areguard la toxicitad s’expriman Paracelsus, Virgil e Plinius il Vegl. Dioskurides raquinta da taischs spagnols d’ina tala toxicitad che quels pudevan schizunt daventar privlus per tgi che seseva u durmiva en lur sumbriva.

En la medischina han preparaziuns da taisch giugà ina rolla a partir dal temp medieval tempriv (cf. latiers survart). Dascha da taisch en pitschnas dosas vegniva maschadada tradiziunalmain en il pavel dal muvel per prevegnir a malsognas. En intginas regiuns, sco per exempel en l’Albania, vegn quai per part pratitgà fin oz.

Sper l’utilisaziun sco planta da tissi e curativa vegnan parts da taischs schizunt utilisadas sco nutriment: Dal mantè dal sem cotschen e dultsch, il qual n’è betg toxic, sa lascha preparar marmelada, sut la cundiziun ch’ils sems toxics vegnan allontanads.

Utilisaziun sco planta decorativa

La furma cultivada 'Fastigiata'

Sco suletta conifera europeica dispona il taisch d’ina buna abilitad da chatschar suenter esser vegnì taglià. Quai e la creschientscha spessa han predestinà il taisch da vegl ennà sco saiv viva en diever sco paravista. Taischs èn er adattads fitg bain per furmas geometricas u per tagliar figuras. Dapi la renaschientscha èn ils taischs semperverds perquai vegnids utilisads en l’orticultura. Surtut en ierts barocs eran saivs vivas da taischs fitg popularas; tar las pli enconuschentas tutgan las saivs vivas tagliadas en ils ierts da Versailles. En l’Engalterra han ins endrizzà stediamain labirints fatgs da saivs vivas da taischs. Da l’interess per furmas cultivadas adina pli stravagantas èn resultadas dapli che setanta differentas sorts, tranter auter:

• 'Adpressa': Questa furma è vegnida cultivada l’onn 1838. Ella crescha sco chaglia (be feminina) cun roma pitschna, per part surpendenta. Las guglias a piz èn lunghent-ellipticas; ellas han be ina lunghezza da 1 cm. Igl exista er ina furma melnenta.
• 'Dovastoniana': Questa furma è vegnida descritta l’emprima giada l’onn 1777. Ella cuntanscha in’autezza da 5 fin 8 meters ed ina ladezza da 6 meters. La planta posseda be in bist. La roma è ordinada en posiziun orizontala; ils pizs e frastgas lateralas pli pitschnas èn surpendents. Las guglias èn da colur verd stgira.
• 'Fastigiata': Questa furma ch’è cumprovada l’emprima giada ils onns 1760 en l’Irlanda è derasada vastamain sco taisch da pitga en parcs, ierts e sin santeris. Ella crescha ad aut a moda tendida, en furma da colonna. Las guglias èn d’in verd fitg stgir ed ordinadas vi da la roma en furma da spirala. La tschima sa cumpona per ordinari da plirs chatschs; tras quai vegn la curuna cun ils onns pli lada en la part superiura. Sin las Inslas Britannicas cuntanscha il taisch da pitga autezzas da fin 15 meters. Igl existan er sorts parentadas cun guglias verd cleras, melnas u cun ina statura in pau pli bratga.
• 'Fructo-luteo': Questa varianta deriva medemamain da l’Irlanda e tanscha enavos fin l’onn 1817. Ella crescha sco chaglia lada ed ha guglias verd stgiras. Ils mantels dal sem madiras n’èn betg sco uschiglio da colur cotschna, mabain da colur melna.
• 'Overeynderi': La planta crescha sco chaglia ovala, cuntanscha in’autezza da 5 meters ed ina ladezza da 3 meters. Las guglias èn verd stgiras.
• 'Repandens': Questa furma crescha sco pitschna chaglia cun roma planiva che sa cruscha. Suenter 10 fin 15 onns ha la planta cuntanschì in’autezza da 0,5 fin 0,6 meters; l’autezza maximala munta a 0,8 fin 1 meter. Sin la vart sura èn las guglias verd nairas e glischantas, sin la vart sut d’in verd fustg.

Toponomastica

Il num tudestg Eibe, Eibenbaum, er Ibenbaum (en furma curta Ibaum, er Ybaum) ha dà il num a numerus lieus geografics. Ad effectivs da taischs istorics renvieschan toponims sco Eiben, Eibenberg, Ibenberg, Iberg, Yberg, Iberig ed Ibach.

Sper Hemiswil (Emmental) sa chatta il pli vegl taisch da la Svizra. La planta d’ina vegliadetgna da bundant 1000 onns cumpara er en la vopna da la vischnanca.

In dals pli gronds effectivs da taischs da l’Europa cun var 80 000 taischs sa chatta en il chantun Turitg sin las collinas da l’Albis e là surtut en il territori da l’Uetliberg. Il motiv per quest effectiv ha furmà la liberalisaziun da la lescha da chatscha en Svizra suenter la Revoluziun franzosa. Dal 1798 fin il 1850 han ins fatg chatscha sin las populaziuns da selvaschina fin che quellas èn bunamain stadas extirpadas dal tuttafatg. Senza donns da ruissas han ils taischs pudì crescher ad in vast effectiv, dal qual ils individis dumbran oz quasi tuts bundant 150 onns.

Litteratura

• Fred Hageneder: Die Eibe in neuem Licht. Eine Monographie der Gattung Taxus. Neue Erde, Saarbrücken 2007, ISBN 978-3-89060-077-2.
• Hassler-Schwarz Jürg: Die Eibe (TAXUS BACCATA L.) Eine Beschreibung unter besonderer Berücksichtigung der Verbreitung und der kulturellen Bedeutung im Kanton Graubünden (Schweiz). 1999.
• Thomas Scheeder: Die Eibe (Taxus baccata L.). Hoffnung für ein fast verschwundenes Waldvolk. IHW-Verlag, Eching 1994, ISBN 3-930167-06-9.
• Christoph Leuthold: Die ökologische und pflanzensoziologische Stellung der Eibe (Taxus baccata) in der Schweiz. (Veröffentlichungen des Geobotanischen Institutes der ETH, nr. 67). Geobotanisches Institut der ETH, Stiftung Rübel, Turitg 1980.
• Markus Kölbel, Olaf Schmidt e.a. (red.): Beiträge zur Eibe. (Berichte aus der Bayerischen Landesanstalt für Wald und Forstwirtschaft, nr. 10), Bayerische Landesanstalt für Wald und Forstwirtschaft, Freising 1996.
• Hugo Conwentz: Die Eibe in Westpreußen, ein aussterbender Waldbaum. Bertling, Danzig 1892.
• Angelika Haschler-Böckle: Magie des Eibenwaldes. Neue Erde, Saarbrücken 2005, ISBN 3-89060-084-0.
• Michael Schön: Forstwirtschaft und Gefäßpflanzen der Roten Liste. Arten – Standorte – Flächennutzung. 2. ed., Herbert Utz Verlag, Minca 1998, ISBN 3-89675-375-4.
• U. Pietzarka: Zur ökologischen Strategie der Eibe. Stuttgart 2005.
• Christina R. Wilson, John-Michael Sauer, Stephen B. Hooser: Taxines: a review of the mechanism and toxicity of yew (Taxus spp.) alkaloids. En: Toxicon, tom 39, nr. 2–3, 2001, p. 175–185.
• Lutz Roth, Max Daunderer, Kurt Kormann: Giftpflanzen Pflanzengifte. 6. ed. extendida, 2012, Nikol-Verlag, ISBN 978-3-86820-009-6.
• Ingrid e Peter Schönfelder: Das Neue Handbuch der Heilpflanzen, Botanik Arzneidrogen, Wirkstoffe Anwendungen. Franckh-Kosmos Verlag, Stuttgart 2011, ISBN 978-3-440-12932-6.

Colliaziuns

 Commons: Taisch europeic – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Fegl d’infurmaziun davart il taisch
• Thomas Meyer: Infurmaziuns davart la planta e fotografias, sin: flora-de
• Wolfgang Arenhövel: Die Eibe. En: Stiftung Wald in Not (ed.): Seltene Bäume in unseren Wäldern – Erkennen, Erhalten, Nutzen, p. 24–26
• ETH: Die Eibe in der Schweiz
• Il taisch sco planta curativa
• Davart l’istorgia culturala dal taisch