Temp medieval tempriv

Temp medieval tempriv furma la denominaziun moderna per l’emprima da las trais grondas periodas dal temp medieval, la quala dura da ca. 500 fin 1050. Sco il temp medieval insumma sa referescha er quest term betg a l’istorgia en general, mabain sa restrenscha a l’Europa e la regiun da la Mar Mediterrana. Al temp medieval tempriv preceda l’antica tardiva (ca. 300 fin 600); quella represchenta gia in temp da transfurmaziun e sa cuvra per part cun il cumenzament dal temp medieval tempriv. Las duas periodas che suondan il temp medieval tempriv èn il temp autmedieval ed il temp medieval tardiv.

Curunaziun da Heinrich II (entschatta dal 11avel tschientaner)

Il temp medieval tempriv è da muntada sco fasa da transiziun da l’antica al temp medieval, ma tuttavia er sco epoca per sai. Il cumenzament e la fin da quel datescha la scienza a moda differenta, uschia ch’i vegnan tratgs en consideraziun temps da transfurmaziun vaira curts u er fitg lungs. Pli baud valeva il temp medieval tempriv sco epoca ‹stgira› e ‹pauc sviluppada›. La perscrutaziun moderna al considerescha percunter a moda bundant pli differenziada: Il temp è segnà tant da cuntinuitads sco er da midadas sin ils champs da la politica, cultura e societad, per part cun consequenzas fin en il temp modern. Uschia ha per exempel cumenzà la spartiziun da l’Europa e da la regiun da la Mar Mediterrana en ina part cristiana ed ina part islamica sco er da la part cristiana en l’Occident latin e l’Orient ortodox che cumpigliava l’intschess cultural da Bizanz. Plirs reginavels ch’èn sa sviluppads en il decurs dal temp medieval tempriv duevan plinavant furmar la basa per stadis ch’existan anc oz.

Introducziun

Reconstrucziun usitada da la migraziun dals pievels

Guardà or da la retrospectiva han surtut dus svilups destruì l’unitad dal mund antic-roman e stgaffì in nov urden medieval. En rom da la gronda migraziun dals pievels èn ils Germans penetrads en l’Imperi roman occidental ed han fundà novs stadis sin terren roman. En quels èn sa sviluppadas novas ideas areguard las valurs e l’urden statal che duevan marcar fermamain l’avegnir da l’Europa Occidentala. Da l’autra vart n’èsi betg reussì als invasurs da prender possess da l’Imperi roman oriental. Cumbain che l’unitad da l’Imperi – ch’è anc reussida in’ultima giada a l’imperatur Justinian – è bainbaud ida definitivamain en tocs, han las restanzas dal domini bizantin en l’Italia pudì sa far valair cunter las attatgas dals Langobards. Ma er en las parts dal vegl imperi che sa chattavan uss sut domini german ha l’ierta antica vivì vinavant – per l’ina en furma da la populaziun e lingua romana, per l’autra grazia al cristianissem al qual er ils Germans èn sa convertids successivamain.

Sco segund svilup è da menziunar il fatg ch’ils ertavels arabs da la ductrina da Mohammed èn penetrads en il 7avel ed 8avel tschientaner en la regiun da la Mar Mediterrana. Els han conquistà la Siria, l’Egipta e l’Africa bizantina, han destruì il Reginavel dals Visigots en Spagna e smanatschà tant Bizanz en l’ost sco er il Reginavel dals Francs en il vest. Bain èsi reussì als Bizantins da rebatter ils Arabs cura che quels han assaglì cun lur flotta la chapitala Constantinopel (674–678 e 717/718); ed er en il vest ha l’administratur francon Karl Martell rebattì ils conquistaders islamics en la Battaglia sper Tours e Poitiers (732). Ma tuttina han las irrupziuns dals Arabs, ils quals èn bainprest sa sviluppads ad ina pussanza maritima temida, manà a constellaziuns da pussanza cumplettamain differentas.

Sper l’Imperi bizantin, en il qual la tradiziun culturala romana ha vivì vinavant, èn ils califats da Bagdad e Cairo cumparids sco vischins privlus; ed en il vest ha il Reginavel dals Francs s’acquistà pass per pass ina posiziun predominanta entaifer ils stadis germans. Da las smanatschas permanentas da l’Imperi bizantin da vart islamica ha er profità ina nova pussanza ch’è sa furmada en l’Italia Centrala: il papat. Quel ha uschia pudì sa defender cunter l’avugadia smanatschanta da vart da l’imperatur e mantegnair l’independenza politica. Gia sut Gregori il Grond (590–604) aveva il papat realisà la muntada dals pievels germans per stgaffir ina baselgia sut la direcziun da Roma. Perquai è ella sa stentada da missiunar ils stadis germans e d’als integrar en l’organisaziun ecclesiastica catolic-romana, e quai er cun sa far valair envers ideas concurrentas sco la ductrina ariana u la baselgia celtica (da l’Irlanda e Scozia) che na s’orientava betg a Roma.

Situaziun en l’Europa il 814, l’onn che Carl il Grond è mort

Tranter il papa e l’imperatur a Bizanz è sa fatga valair in’alienaziun adina pli gronda. Per l’ina na pudeva l’Imperi strusch pli ademplir si’obligaziun da proteger la baselgia romana che vegniva smanatschada da vart dals Langobards; per l’autra han differenzas teologicas (iconoclassem a Bizanz) manà a svilups differents en la baselgia dal vest e quella da l’ost. La finala è papa Steffan II sa decidì l’onn 754 da s’orientar er politicamain ad ina pussanza gronda en il vest, numnadamain al Reginavel francon dals Carolings. En in emprim pass è uschia vegnì tschentà il crap da fundament per il stadi da la baselgia en l’Italia Centrala. In pau pli tard ha l’allianza istorica tranter il papat e Carl il Grond mess fin al domini langobard en l’Italia dal Nord e renovà la dignitad imperiala romana en furma dal Reginavel grond carolingic. Quel cumpigliava uss vastas parts da l’Europa dal Vest ed ha gì per consequenza ch’il center da la pussanza politica en l’Occident è sa spustà da la regiun da la Mar Mediterrana a la periferia da l’anteriur Imperi roman.

Cun ils Vikings ed ils Ungarais èn cumparids en il 9avel e 10avel tschientaner novs inimis ch’han smanatschà l’Europa Occidentala cristiana. Entaifer ils stadis successurs da l’Imperi carolingic ha il Reginavel tudestg surpiglià da quel temp la predominanza; quel era sortì dal Reginavel ostrofrancon. Suenter sia victoria sur ils Ungarais ha Otto il Grond laschà reviver la politica egemoniala dals Carolings. Il 962 ha el surpiglià la pussanza en l’Italia Superiura ed ha renovà en uniun cun il papat l’onur imperiala. Da qua davent è quella stada empermessa al retg tudestg, quai pervi da ses domini en l’Italia dal Nord e (dapi il 1033) er en la Burgogna.

L’Imperi bizantin percunter è ì sias atgnas vias. Bain sa chapivan ils regents a Constantinopel anc adina sco ils vairs e legitims ertavels da la tradiziun imperiala romana; ma gia a l’entschatta dal 9avel tschientaner avevan els stuì renconuscher l’imperialitad da Carl il Grond e pli tard la renovaziun da quella tras ils Ottons. En concurrenza cun Roma per la missiun dals Slavs èsi reussì a la baselgia bizantina da missiunar la gronda part dals Slavs dal Balcan ed il 988/989 er il Reginavel da Kiev. La baselgia romana ha persuenter gì success en la Pologna, Boemia, Moravia, Slovenia e Croazia.

Tar tut las novaziuns che las smanatschas permanentas nà da l’exteriur han manà cun sai, è l’ost bizantin restà collià fermamain cun l’ierta romana. En l’Europa Occidentala percunter èn sa sviluppadas sin fundament da tradiziuns germanas novas structuras socialas e da pussanza che duevan marcar l’entir temp medieval. Al lieu da la furma economica antica, influenzada da la cultura citadina e d’ina spartiziun da la lavur differenziada, è passada ina societad agrara segnada dal stgomi en natiralias che produciva en emprima lingia per l’agen diever. Tar il ‹stadi› medieval ch’è sa sviluppà a basa da questas premissas na sa tractavi betg d’in stadi administrativ instituziunalisà, mabain plitost d’ina reuniun da communitads da persunas, sco per exempel da commembers d’ina stirpa, d’ina famiglia gronda, d’ina chasa u d’ina confederaziun ch’era sa furmada a basa d’in engirament. Entaifer questa furma d’organisaziun statala na vegniva betg fatg la differenza tranter pussanza publica e cumpetenza da dretg privata; omadus elements fan part da la chapientscha medievala dal term ‹domini›. Quel è sa sviluppà da la pussanza dal patrun-chasa da disponer sur da sia chasa, ses commembers da famiglia, il terren e fund e tut las persunas che vivan sin quel. En quel senn sa chapescha el sco domini aristocratic da tempra elitara, ma sper la pussanza dal signur premetta el er l’abilitad da quel da proteger las persunas che sa chattan sut sia pussanza.

Sontg Imperi roman: situaziun vers l’onn 1000

Envers quest circul da persunas s’exprimiva la pussanza aristocratica en furma da domini feudal. Da l’autra vart eran ils aristocrats e signurs territorials libers entretschads sezs en in sistem da pussanza, entaifer il qual els eran obligads envers in regent ad obedientscha, fidanza e servetsch d’armas. Dapi il temp dals Carolings vegniva questa interdependenza reglada, en rom dal feudalissem, sco vasalladi. Autras furmas dal domini aristocratic resultavan da la surdada d’uffizis (duca, cont) e da dretgs da protecziun spezials (chastellania) u cun occupar posiziuns-clav entaifer la pussanza ecclesiastica (uvestgs, avats). D’ideas germanas è er sa sviluppada ina furma speziala dal domini dal signur territorial sur las baselgias che sa chattavan sin ses terren; quella cumpigliava il dretg dal signur da disponer sur dals clerics respectivs (status da baselgia privata).

Sisum l’ierarchia da quest ‹stadi a basa da cuminanzas da persunas› sa chattava il retg. La pussanza da quel derivava oriundamain da l’idea pajauna d’in salit spezial che vegnia dà vinavant entaifer la famiglia roiala. En quel mument che la roialitad è s’unida pli ferm cun la baselgia è vegnì vitiers il ritual da l’uncziun e curunaziun cristiana; quest’ordinaziun supplementara da caracter sacral ha augmentà a moda decisiva la posiziun dal retg, e quai tant en il senn da sia pussanza concreta sco er areguard sia reputaziun e ses carisma.

La rolla da la baselgia entaifer questa societad dal temp medieval tempriv n’è però betg sa restrenschida a furnir la basa da legitimaziun da la pussanza roiala ubain ad esser l’object dal domini aristocratic (sco baselgia privata d’in signur feudal). Anzi eran ils pli auts represchentants da la baselgia sco uvestgs u avats sezs signurs pussants, damai che lur baselgias èn gia vegnidas dotadas baud cun possess funsil e dretgs territorials. Savens vegnivan els er tratgs natiers dal retg sco cussegliaders e persunas da confidenza ed exequivan uschia incumbensas centralas entaifer il domini roial u imperial.

Ultra da quai era la baselgia la suletta intermediatura da la vita culturala e spiertala. Fin il 10avel tschientaner èn surtut las scolas claustralas stadas las purtadras d’ina cultura litterara da tempra religiusa: qua èn vegnids stgaffids impurtants manuscrits e vastas bibliotecas (p.ex. a Saint-Denis sper Paris u a Son Gagl), qua è vegnida intermediada la furmaziun scientifica (teologia, dretg ecclesiastic, matematica, medischina) e qua han operà impurtants scienziads. En las claustras carolingicas è er sa sviluppada en il decurs dal 8avel tschientaner ina nova scrittira, la minuscla carolingica. Bainspert dueva quella sa far valair en l’entir Occident sco furma dominanta en la correspundenza. E suenter esser vegnida rescuverta dals umanists ha ella furmà la basa per la scrittira stampada odierna.

Imperi dals Ostrogots en l’Italia

Monument da fossa da Theoderich a Ravenna

La part dals Ostrogots ch’era vegnida stgatschada en l’emprima mesadad dal 5avel tschientaner dals Huns aveva Constantinopel domicilià en la Macedonia. L’imperatur Zenon (474–491) ha renconuschì lur posiziun dominanta en questa regiun; lur retg Theoderich (dapi 471) è vegnì numnà magister militum. Paucs onns pli tard èsi reussì a l’imperatur da giugar ora ina cunter l’autra duas pussanzas concurrentas. Intimà da sia vart è Theoderich sa rendì cun la gronda part dals Gots en l’Italia per cumbatter Odoaker. Sco cumandant d’in’armada da mercenaris germans aveva el intervegnì en l’Imperi roman occidental en il cumbat per il tron ed aveva destituì il 476 l’ultim imperatur Romulus Augustus (che vegniva numnà cun spretsch Augustulus).

La confruntaziun tranter Odoaker e Theoderich è ida a fin il favrer 493 – suenter avair assedià Odoaker dapli che dus onns a Ravenna – cun in contract che preveseva il domini communabel dals dus regents sur l’Italia. Paucas emnas pli tard ha il retg dals Gots assassinà ses partenari da contract ed ha sa laschà acclamar da si’armada sco retg dals Gots e Romans. Il 497 è el vegnì renconuschì da l’imperatur da l’ost Anastasios. Cun il titel Flavius Theodericus rex ha el regì en l’Italia quasi sco imperatur. Ses reginavel cumpigliava ultra da l’Italia er la Dalmazia, parts da la Pannonia, il Noricum e la Rezia.

A l’intern da ses reginavel è Theoderich sa stentà per ina coexistenza paschaivla tranter Germans arians e Romans catolics, cumbain ch’in scumond da sa maridar dueva impedir ch’ils dus pievels sa maschaidian. Servetsch militar avevan be da prestar ils Gots. Sur lung temp è la relaziun tranter Theoderich ed ils Gots d’ina vart e la populaziun catolica da l’Italia da l’autra vart stada buna. Quai betg il davos perquai che Theoderich vegniva resguardà sco intermediatur tranter Roma e la baselgia da l’ost (dal temp dal Schisma acacian ch’ha durà dal 484 fin il 519).

Suenter la fin dal schisma è la situaziun però sa midada. Ed er la politica exteriura da Theoderich n’è betg sa sviluppada tenor giavisch. A basa da colliaziuns dinasticas cun ils regents dals Francons, Visigots, Burgognais e Vandals aveva el empruvà da stgaffir ina rait d’allianzas germana che dueva star sut sia direcziun. Che quai na dueva betg reussir tenor giavisch è surtut stà d’attribuir a l’expansiun dals Francons ch’è ida a cust dals Visigots e Burgognais. Theoderich è mort il 526 ed è vegnì sepulì en il mausoleum a Ravenna ch’era vegnì erigì gia da ses temp da vita.

Ses domini ch’ha durà prest trent’onns valeva per ils contemporans sco epoca da pasch e giustia. En la legenda eroica tudestga viva el vinavant sco Dietrich von Bern (Verona). Funtaunas ecclesiasticas al han percunter disfamà sco persequitader dals catolics. Suenter ina guerra da ventg onns ha ses reginavel stuì capitular cunter l’imperatur oriental Justinian (553).

Reginavel dals Francs merovingic

La Gallia dal temp avant Chlodwig

Il num ‹Francs› sa lascha cumprovar l’emprima giada vers la mesadad dal terz tschientaner. El furmava ina noziun generala per pliras stirpas ch’eran da chasa en l’ost dal Rain Mesaun ed Inferiur. L’expansiun dals Francs en direcziun da l’Imperi roman n’è betg succedida a moda andetga. Pass per pass ed en accordanza cun ils imperaturs romans èn singulas parts dals Francs avanzadas vers sidvest ed èn daventadas federats da l’Imperi. Parallelamain ha gì lieu a l’intern in process da concentraziun da la pussanza; en rom da quel è la finala sa messa tras entaifer la stirpa la pli impurtanta, ils Saliers, la schlattaina dals Merovings. En il decurs dal 5avel ed a l’entschatta dal 6avel tschientaner èsi reussì a quels d’unir tut ils Francs sut Chlodwig (ca. 466–511). Ch’il Reginavel dals Francs appartegneva a partir da qua als gronds reginavels germans en l’anteriur intschess roman è s’exprimì en il fatg che Chlodwig ha maridà ina nezza dal retg burgognais e che la sora da Chlodwig è daventada la dunna dal retg dals Ostrogots Theoderich.

Da gronda muntada istorica è stada la conversiun da Chlodwig al cristianissem, quai suenter avair victorisà sur ses vischins meridiunals, ils Alemans (496/497). Il confess da Chlodwig era a medem temp program politic: Per l’ina ha el gudagnà uschia il sustegn da l’aristocrazia romana e da l’episcopat en la Gallia, per l’autra è el sa distanzià ideologicamain d’in da ses adversaris principals, ils Visigots arians. Suenter in’emprima emprova l’onn 498 èsi reussì a Chlodwig il 507 da victorisar decisivamain ils Visigots sper Vouillé (en il nord da Poitiers) e da conquistar l’Aquitania. Questa campagna militara aveva el sapientivamain manà sco cumbat religius cunter l’arianissem. Gia l’onn 506 eran ils Alemans vegnids battids ina segunda giada ed incorporads en il Reginavel dals Francs.

Cun eliminar ils retgs dals Francs dal Rain (a Cologna) e plirs retgs pitschens dals Saliers (en la regiun odierna da la Belgia e dals Pajais Bass) èsi reussì a Chlodwig da consolidar ses domini en l’entira sfera d’influenza francona. Il fatg ch’i na deva pli nagin cuntrast religius tranter ils conquistaders francons e la populaziun galloromana ha gidà ad unir plaunsieu ils abitants dal territori francon. Quest factur da stabilitad ha furmà ina da las raschuns daco ch’il Reginavel dals Francs è restà il sulet reginavel german sin territori da l’anteriur Imperi roman che dueva pudair sa mantegnair a lunga vista. Tar la mort da Chlodwig l’onn 511 è il reginavel vegnì repartì sin ses quatter figls, sco ch’i correspundeva a la tradiziun germana.

Conquistas dals Angels, Saxons e Juts en Britannia

Reconstrucziun d’ina chapellina anglosaxona dal 7avel tschientaner

Gia en il terz e quart tschientaner avevan navigaturs saxons, scots ed irlandais adina puspè invadì las costas da la Britannia. A l’entschatta dal 5avel tschientaner ha quest’insla alura furmà l’emprima provinza insumma che l’Imperi roman ha stuì dar si en rom dal temp da la migraziun dals pievels. La brev da l’imperatur Honorius da l’onn 410, en la quala el communitgescha als Brits da betg pli pudair sustegnair els cun truppas, munta la fin factica dal domini roman en la Britannia. Il 429 èsi anc reussì als Brits da rebatter ils Saxons e Picts. Ed il 446 han las citads britannicas drizzà in’ultima dumonda d’agid invana al cumandant d’armada da l’Imperi roman occidental Aetius.

Davart la dissoluziun dal domini roman e las conquistas germanas en Britannia san ins fitg pauc, damai ch’i mancan las funtaunas scrittas contemporanas e che quellas da pli tard èn pauc fidablas e tendenziusas. Cun gronda probabilitad han prinzis locals surpiglià suenter la retratga da las truppas romanas il domini. Quels han per part recrutà mercenaris germans, quai ch’ha mess ad ir pir da dretg l’invasiun dals Germans (vers il 450). Bain è cumprovada vers l’onn 500 ina victoria dals Brits al Mons Badonicus (che na sa lascha betg identifitgar); la tradiziun da pli tard dueva attribuir questa victoria al retg Artus legendar. Quai ha retegnì per in tschert temp l’invasiun germana e manà a l’emigraziun da Brits en la Gallia dal Nordvest (en la Bretagna, da la quala il num regorda fin oz a quests eveniments). Ma a lunga vista n’han ils Brits betg gì success en lur cumbat cunter ils Germans.

En il decurs dal 6avel tschientaner èn els vegnids chatschads enavos a Wales, Cornwall ed en la Scozia. En il sid, en l’ost ed en la part centrala da la Britannia han ils Angels, Saxons e Juts fundà plirs reginavels pitschens. Ils Juts che derivavan dal Danemarc odiern han occupà il sidost (Kent), ils Saxons il sid cun ils reginavels Wessex, Sussex ed Essex ed ils Angels, oriunds da la Silesia dal Sid, han fundà a la costa da l’ost e pli tard en il center dal pajais ils reginavels Anglia orientala, Northumbria e Mercia. Davart l’istorgia tempriva da quests reginavels anglosaxons san ins be pauc; en il 7avel e 8avel tschientaner ha lur cumbat per l’egemonia segnà l’istorgia da l’insla. Il cristianissem era sa stizzà en ils territoris ch’ils Germans avevan occupà a partir dal 5avel tschientaner. A l’entschatta dal 7avel tschientaner è la cretta puspè vegnida derasada d’ina vart tras Roma, da l’autra vart nà da la baselgia celtica. Quest moviment dueva er daventar impurtant per l’Europa continentala.

Justinian

Munaida da bronz cun il purtret da Justinian

Justinian (527–565) è stà imperatur a Bizanz durant prest quatter decennis. Da ses antecessurs aveva be Augustus regì pli ditg ch’el. Tuttina sco l’emprim princeps, ha er Justinan betg be segnà ses temp, mabain influenzà il svilup da l’Imperi roman a lunga vista. E si’activitad sin il champ da la codificaziun dal dretg ha marcà quel fin en il temp modern.

Ina da las finamiras centralas da Justinian areguard la politica imperiala ed exteriura è stà da restabilir l’Imperi roman en ses vegls cunfins. L’emprim è el sa drizzà cunter il reginavel dals Vandals en l’Africa. Ils onns 534/35 èsi reussì a ses chau d’armada Belisar da victorisar e liquidar quel. Il cumbat ch’è suandà en l’Italia cunter ils Ostrogots dueva però sa mussar sco bundant pli difficil. Quel ha cumenzà il 535 ed ha pir pudì vegnir terminà il 553 cun dissolver il reginavel dals Ostrogots. Dus onns avant aveva Justinian reconquistà il sid da la Spagna dals Visigots. L’ulteriura Spagna è restada sut domini german, medemamain la Gallia.

Malgrà tut eri reussì a Justinian da restituir il domini roman en il territori da la Mar Mediterrana. La gronda part da questas reconquistas n’ha però betg pudì sa laschar tegnair ditg, cun excepziun da Ravenna, Roma e Cartago. Ultra da quai avevan las guerras en il vest necessità Justinian da retrair truppas dal Danubi e dal cunfin persian. Huns, Bulgars, Avars e Slavs han profità da quest vacum ed han traversà repetidamain il Danubi. Ed ils Sassanids ha Justinian be pudì retegnair d’agressiuns privlusas cun pajar ad els enorms tributs. A mesa vista dueva la politica imperiala da Justinian far naufragi; ses successurs, cun ils quals cumenza l’istorgia bizantina per propi, han dà si questa politica ed èn sa limitads a l’ost da tempra greca.

Ina segunda gronda incumbensa a la quala Justinian è sa deditgà da l’entschatta ennà cun tutta energia è stà da rimnar a moda sistematica l’entira tradiziun da dretg romana. Cun agid d’excellents giurists ha gia pudì vegnir publitgà l’onn 529 il ‹Codex Iustinianus› che cuntegneva las leschas dals antecessurs da Justinian. Il 533 èn suandads ils ‹Digests›, 50 cudeschs cun excerpts or da 2000 scrittiras da giurists romans dal temp republican fin al temp dals Severs. Vitiers èn anc vegnidas las ‹Novellas›, vul dir las leschas da Justinian e da ses successurs.

Sco la recuperaziun – l’emprova da reacquistar il vest – ha er questa rimnada da leschas servì a rinforzar l’Imperi sut ina pussanza centralistica (politica da restauraziun). Il ‹Corpus Iuris Civilis›, sco che la collecziun da leschas da Justinian vegn numnada dapi il temp medieval, vala oz sco pli impurtanta part da l’istorgia da dretg europeica.

Benedetg da Nursia

Monte Cassino

Benedetg, naschì vers il 480 a Nursia (oz: Norcia), derivava da l’aristocrazia rurala vegl romana. L’emprim ha el cumenzà a Roma ina furmaziun sco giurist, ma ha interrut quella anc avant la vegliadetgna da 20 onns. El è sinaquai sa retratg da la truscha dal mund, sa spruvond da s’avischinar en la solitariadad tras oraziun ed extasa a l’ideal da la perfecziun cristiana. Cun l’ir dal temp ha l’eremitadi da Benedetg sper Subiaco en la part meridiunala da la Muntogna dals Sabins attratg adina dapli umans ch’han medemamain considerà il monachissem sco la furma da viver cristiana commensurada. Sut la direcziun spirituala ed organisatorica da Benedetg han ils muntgs sviluppà ina cuminanza da viver cun in decurs dal di reglà. Els han uschia surpiglià in tipus dal cristianissem monastic ch’era sa furmà l’emprima giada en il quart tschientaner en l’Egipta.

Cun la fundaziun da la claustra sin il Monte Cassino (Campania) l’onn 529 ha la cuminanza da muntgs da Subiaco survegnì sia tempra benedictina. A basa d’experientschas individualas, enconuschientschas teologicas e la tradiziun monastica (Pachomius, Basilius, Hieronymus, Augustinus, Joannes Cassianus) ha Benedetg sviluppà si’atgna regla monastica. La ‹Regula Monachorum› preschenta en 73 chapitels l’urden da la cuminanza claustrala, la structura ed administraziun da quella, sco er il ritmus da vita quotidian. Tras Benedetg è la vita communabla en ina claustra independenta sut in parsura (avat) elegì per vita duranta daventada il model dal monachissem occidental insumma.

La regla benedictina vegn purtada da l’idea da basa ch’i sa tractia tar l’existenza monastica d’in servetsch divin cuntinuant. Quel includa tenor Benedetg explicitamain l’activitad corporala. Il decurs dal di è structura en fasas alternantas d’oraziun e da lavur. En la solitariadad da la claustra duai il muntg sa cumprovar sco member sacrifitgant d’ina cuminanza organisada a moda rigurusa; quella consista da frars cristians che stattan en ina relaziun da parentella spirituala in cun l’auter. A l’avat che figurescha quasi sco chau-chasa da la famiglia da muntgs han ils muntgs d’obedir strictamain (oboedientia). Daspera pretenda la regla il vut da la conversatio morum (manar ina vita moralmain pura) e da la stabilitas (liom per vita duranta cun ina claustra).

Tge muntada che Benedetg attribuiva a la regla, resorta da quai che quella dueva vegnir prelegida e declerada trais giadas als novizs, e suenter adina puspè a l’entira cuminanza da muntgs. Grondas consequenzas ha surtut gì il fatg che Benedetg n’ha betg be pretendì dals muntgs lavur corporala, mabain er spiertala (ora et labora). Tras quai han ils Benedictins mantegnì ed intermedià dal temp da la migraziun dals pievels cultura e savida antica. Questa rolla duevan las claustras occupar durant tut il temp medieval.

La claustra da son Benedetg sin il Monte Cassino è bain gia vegnida destruida curt suenter sia mort (ca. 547) tras ils Langobards. Ma a Roma, nua ch’ils muntgs avevan pudì sa spendrar, ha cumenzà in nov chapitel da l’istorgia benedictina.

Papa Gregori I

Papa Gregori I

Gregori (ca. 540–640) deriva d’ina famiglia da senaturs da l’auta aristocrazia romana. El ha giudì in’excellenta furmaziun ed ha alura occupà ils onns 572/573 l’uffizi dal prefect da la citad (praefectus urbi). Suenter la mort dal bab (vers il 575) ha Gregori erigì sin las possessiuns ereditaras a Sicilia sis claustras. En il palaz da la famiglia sin la collina Caelius a Roma è sa sviluppada la claustra d’Andreas (oz: San Giorgio). Qua è Gregori entrà sco muntg. Suenter ina curta activitad sco diacon è el vegnì tramess da papa Pelagius II sco incaricà da fatschentas a la residenza da l’imperatur roman a Bizanz che furmava il center da l’administraziun da l’Imperi (579–586).

Suenter il return en sia claustra a Roma è Gregori restà vinavant a disposiziun a Pelagius II, fin ch’el è vegnì elegì l’onn 590 sco ses successur.

In dals motivs per eleger Gregori sco papa han segiramain furmà las experientschas ch’el aveva rimnà en l’administraziun e la diplomazia. Il pontificat da Gregori è segnà d’in’intensiva activitad da missiunar. Missiunaris èn vegnids activs sin las inslas Sardegna, Sicilia e Corsica. L’onn 596 èn muntgs da la claustra d’Andreas ids sut lur priur Augustinus en l’Engalterra per cristianisar ils Anglosaxons.

Per il pontificat da Gregori èn er stadas caracteristicas diversas mesiras per segirar la baselgia romana. I n’al dueva però betg reussir d’obtegnair per quella entaifer la baselgia imperiala in status independent da la Roma orientala (nundir ina posiziun predominanta). Malgrà tut sias pretensiuns e la muntada da Roma per il vest, è la baselgia romana restada in da tschintg patriarcats ch’eran entretschadas ierarchicamain in cun l’auter (surtut pervi da la legislaziun da l’imperatur Justinian).

Sco politicher è Gregori sa stentà da tschertgar l’equiliber cun ils Langobards che daventavan adina pli pussants. L’onn 593 ha lur retg Agilulf assedià Roma. Be cun pajar auts tributs èsi reussì al papa da far sa retrair ils Langobards. Tschintg onns pli tard ha el intermedià cun success tranter il retg dals Langobards e l’imperatur Maurikios. Cun ils Visigots n’han percunter strusch existì contacts. Ed er emprovas da Gregori d’iniziar en il Reginavel francon ina refurma da la baselgia na duevan betg reussir.

Teologicamain è Gregori vegnì influenzà fermamain dad Augustinus. Sper ils ‹Libri morales› (commentari da Giob), ch’eran fitg derasads en il temp medieval, ha Gregori scrit la ‹Regula pastoralis› ed ils ‹Dialogi› che s’occupan tranter auter detagliadamain da Benedetg da Nursia. Daspera è sa mantegnida ina vasta correspundenza che dat invista en la moda da pensar e da lavurar da Gregori. En il temp medieval vegniva quel considerà sco renovatur da la liturgia (gregorianica); schebain che quai na constat betg directamain, èsi ina cumprova per l’auta stima che quest papa ha giudì sur bleras generaziuns.

Mohammed e l’islam

Mohammed predegia

Cun ina surfatscha da 3,7 milliuns kilometers quadrat furma l’Arabia ina peninsla che s’extenda tranter trais continents: Asia, Africa ed Europa. Enconuschents eran en l’Arabia dal Sid surtut ils reginavels dals Mineans e Sabeans ch’avevan sviluppà in’auta cultura a basa d’in vast sistem da sauaziun. Però betg en il sid, mabain en il nord da l’Arabia veglia, ch’era strusch cumparida fin qua en l’istorgia culturala da l’umanitad, dueva sa sviluppar cun l’islam ina religiun mundiala ch’ha mess ad ir ina veritabla revoluziun.

Tras il declin dal reginavel jemenit dals Himjarids, che sa chattava a la fin dal 6avel tschientaner sut domini persian, e la pussanza creschenta dal stadi da Mecca ha la regiun dal Hedschas s’acquistà ina posiziun centrala entaifer l’Arabia, e quai politicamain, economicamain, culturalmain ed er sco center religius. A Mecca regiva in’oligarchia, la schlatta dals Quraysh, als quals il profet Mohammed appartegneva sco member d’in rom lateral da muntada secundara. Naschì vers il 570 ha el pers ses bab gia curt avant sia naschientscha e sia mamma en la vegliadetgna da sis onns. Il mattatsch è creschì si tar ses tat Abd Al Muttalib e pli tard tar ses aug Abu Talib; tenor la tradiziun islamica duai el gia avair fascinà baud ils umans cun sia persunalitad. L’onn 595 ha el maridà la ritga vaiva d’in commerziant Chadidscha, tar la quala el era en servetsch.

En la vegliadetgna da ca. 40 onns ha Mohammed dà suatientscha ad in messadi religius ch’el aveva retschet da l’archangel Gabriel en ina tauna en vischinanza da Mecca. Il cuntegn da quest messadi furma il Coran; quel ha Mohammed l’emprim annunzià a la populaziun a Mecca ch’ha però fatg gronda resistenza. Perquai ha el stuì emigrar il 622 a Medina (uschenumnada Hedschra). Cun questa data cumenza la cronologia islamica; quella funcziunescha però tenor il sistem lunar, uschia che la differenza da temp envers la cronologia cristiana sa reducescha cuntinuadamain.

A Medina han ins cumplettà il messadi dal Coran, il qual dumbra dapi lura en tut 114 suras (chapitels). Qua è Mohammed avanzà a l’um dal stadi e manader spiritual. Cura ch’el è mort l’onn 632 sa chattava tut l’Arabia sut ses domini ed era sa convertì a l’islam.

Ils emprims successurs da Mohammed, ils uschenumnads califs ortodoxs (632–661), han cuntinuà l’ovra dal fundatur da la religiun e consolidà quella cun conquistar la Persia, la Siria e l’Egipta (sut Omar, 634–644). Uschia è sa furmà in grond stadi da tempra teocratica, en il qual il calif manava la cuminanza islamica en num dad Allah sco regent politic e religius.

La ductrina da l’islam è en emprima lingia cuntegnida en il Coran. Las parts pli curtas da quel, che sa chattan a la fin dal cudesch, èn vegnidas reveladas al profet a Mecca e s’occupan cun il messadi divin en general (salvament, perdiziun, pajaglia, puniziun e.a.). Las suras pli lungas che derivan dal temp che Mohammed è sa trategnì a Medina èn d’in auter caracter; quellas tractan la dumonda co che la convivenza en la societad ed en la famiglia duaja vegnir reglada. Las 114 suras da l’islam na tschiffan però betg tut ils secturs da la vita. Perquai è sa mussada necessaria ina cumplettaziun che datescha anc dal temp da vita dal profet; quella è oz enconuschenta sco tradiziun islamica.

Questa tradiziun cuntegna tut las sentenzias ed ovras dal profet, da ses cumpogns e successurs ed è vegnida integrada en il decurs dal 8avel e 9avel tschientaner en il corpus da texts da l’islam. Tenor questas leschas religiusas consistan las obligaziuns d’in muslim, er numnadas las ‹pitgas da la religiun›, d’in credo («I na dat nagin Dieu auter che Allah e Mohammed è ses profet»), da l’oraziun quotidiana, dal dun d’almosnas, dal giginar il mais da ramadan e dal pelegrinadi a Mecca.

La cuminanza da tut ils muslims vegn numnada ‹chasa da l’islam›, quella da tut las persunas betg muslimas ‹chasa da la guerra›, quai ch’ha manà al term dal dschihad (cumbat per la chaussa dad Allah, perquai er ‹guerra sontga›). Il dschihad n’è però betg daventà ina pitga da l’islam; i vivan numnadamain er blers pievels betg islamics sut ses domini, tranter quels l’uschenumnada ‹glieud da la scrittira› (gidieus e cristians) che giudevan e giaudan er oz in status da protecziun spezial.

Imperi bizantin tempriv

Solidus da l’imperatur Phokas

Suenter la mort da Justinian è bainspert sa mussà che la politica da restauraziun da l’imperatur aveva surdumandà las forzas da l’Imperi. Gia sut ses successur Justin II (565–578) hai dà grevas sconfittas che duevan s’extender fin l’entschatta dal 7avel tschientaner ad ina veritabla crisa. Dapi l’onn 568 han ils Langobards invadì l’Italia, uschia ch’il domini bizantin sa restrenscheva a Ravenna cun la Venetia, Roma, l’Italia dal Sid e la Sicilia. En l’ost èn ils Persians entrads en la Siria, ed en Spagna han ils Visigots surpiglià la pussanza. Bain èsi reussì a l’imperatur Maurikios (582–602) da stabilisar la situaziun; ma sut ses successur Phokas (602–610) han ils Persians conquistà la Mesopotamia, entant che stirpas slavas èn daventadas sesentas sin il Balcan ed han rebattì ils Bizantins sin las regiuns da costa.

Er suenter che Herakleios (610–641) ha stgatschà dal tron Phokas, è la situaziun l’emprim sa pegiurada vinavant (sperdita da Jerusalem il 614 e da l’Egipta il 619). A partir da l’onn 622 duevi però reussir al nov imperatur da surventscher la pussanza gronda persiana e da sfurzar quella da dar enavos tut las anteriuras possessiuns bizantinas sco er la sontga crusch da la quala ils Persians eran sa patrunads a Jerusalem. Gia ils onns 626/627 aveva in’emprova dals Avars d’occupar ensemen cun in’armada persiana Constantinopel fatg naufragi.

Ma ni l’Imperi persian ni Bizanz èn stads buns da resister a l’offensiva dals Arabs islamics (a partir dal 632). Fin la mort da Herakleios avev’ins stuì dar si la Siria e la Mesopotamia ed il 642 er l’Egipta. Il privel è anc creschì ils proxims decennis, damai ch’ils Arabs èn sa sviluppads ad ina pussanza maritima temida. Cun lur flottas han els conquistà la Cipra e Kos e dal 674 al 678 han els, cumbain senza success, assaglì Constantinopel. Fin la fin dal 7avel tschientaner eran er l’Armenia, Capadocia, Cilicia e l’Africa bizantina ids a perder. Pir a l’imperatur Leon III (717–741) duevi puspè reussir da stabilisar la situaziun militara, e quai cun rebatter il 717/718 in segund assedi da Constantinopel tras ils Arabs. Uss però dueva l’iconoclassem manar a grevas crisas a l’intern da l’Imperi.

En il decurs dal 7avel e 8avel tschientaner han las smanatschas exteriuras tras Persians ed Arabs gì per consequenza che la structura administrativa da fin qua è vegnida midada dal tuttafatg. Sa referind a l’exempel da las provinzas d’ultramar (exarchats) en l’Italia e l’Africa dal Nord han ins furmà novs districts administrativs (themas), en ils quals il schef d’armada furmava a medem temp il chau da l’administraziun civila.

Spartiziun da l’islam

Moschea dad Ali a Nadschaf (Irac)

Ils successurs dal profet Mohammed, ils califs (arab chalifa, ‹successur›) manavan il domini islamic a moda teocratica. Mintga elecziun d’in nov calif era colliada cun problems che resultavan da la posiziun da las singulas stirpas e gruppaziuns. L’emprim, Abu Bakr (632–634), è stà il sulet dals quatter emprims califs ch’è mort a moda natirala. Il segund, Omar I (634–644), è vegnì stilettà d’in sclav dal qual el aveva refusà ina reclamaziun. Othma (644–656) han truppas da trais provinzas assedià e mazzà en sia chasa a Medina, quai ch’ha manà a l’emprima spartiziun tranter ils muslims arabs: A la testa da quels ch’han insistì ch’ils assassins dal calif vegnian punids – e quai fin la revolta cunter il quart calif Ali (656–661) – steva il statalter da la Siria cun sedia a Damascus, Muawija, il fundatur da la dinastia dals Omaijads.

La dispita tranter il guvernatur da la Siria e ses calif è escalada ed ha manà a la confruntaziun cun forzas armadas. Muawija ha er ignorà ina sentenzia da cumpromiss islamica che dueva far la pasch. La finala è Ali vegnì assassinà il 661 d’in aderent da la pli veglia secta islamica, ils charidschits, che refusavan l’obedientscha al quart califat. Gia da ses temp da vita eran sa furmadas enturn Ali gruppaziuns (arab schia) d’aderents. Suenter sia mort è questa partida daventada adina pli ferma; ella è sa drizzada avertamain cunter Muawija ed ils muslims ortodoxs (sunnits, perquai ch’els observan la sunna, vul dir las tradiziuns dal profet) che vegnivan fatgs responsabels per la mort da lur manader.

La spartiziun da l’islam en aderents dal terz calif, Othman, e dal guvernatur da Damascus, Muawija (ch’appartegneva a la medema schlatta dals Omaijads) d’ina vart resp. dal quart calif Ali da l’autra vart aveva a l’entschatta in caracter puramain politic. La finala èn però sa furmadas gruppaziuns enturn manaders religius, uschia che l’islam è restà dividì fin oz en sunnits e schiits. Ils sunnits – che furman fin oz la maioritad – represchentan quasi l’ortodoxia da l’islam. Da questa direcziun derivan tut ils califs arabs suenter Ali, vul dir las dinastias dals Omaijads ed Abbasids, e pli tard er ils sultans osmanics ch’han surpiglià l’ierta dals califs da Bagdad.

Ils schiits èn adina puspè vegnids persequitads dals Omaijads ed Abbasids, perquai ch’els n’han betg renconuschì ils califs sunnitics suenter Ali. Ils schiits sezs han installà imams al lieu dals califs: tar il rom ortodox da la schia èn quai dudesch imams e set tar la direcziun main ortodoxa. A l’emprim rom appartegnan oz ils schiits iranais (ch’èn sa convertids cun ils Safavids en il 16avel tschientaner a la schia), tircs (ca. 20 % da tut ils muslims en Tirchia) e libanais.

Damai ch’ils schiits eran exclus da la pussanza e suttamess a numerusas persecuziuns, han els sviluppà in’ideologia esoterica ch’ha fatg da l’imam ina figura carismatica ch’intermediescha tranter l’uman ed Allah; a l’imam èn els pronts d’obedir fin al martiri. Il 12avel resp. 7avel imam duai returnar a la fin dals temps e gidar ils aderents a victorisar ils adversaris. Als schiits cun set imams appartegnan ils uschenumnads ismaelits (tenor l’imam da medem num) cun Aga Khan sco manader; da quels eran sa spartids cun il calif dals Fatimids Al Hakim (996–1021) a Cairo ils drus ch’han desistì da tutta activitad da gudagnar proselits.

Reginavel dals Langobards

Curuna da fier dals retgs dals Langobards (7avel tschientaner)

Suenter la fin dal Reginavel dals Ostrogots (553) è l’Italia puspè vegnida incorporada en l’Imperi roman; sco statalter han ins numnà Narses, il victur da la campagna militara correspundenta. Il domini da la Roma orientala n’è però betg stà da lunga durada. Gia il 568 è la stirpa germana dals Langobards penetrada en l’Italia; lur retg Alboin aveva bandunà la Pannonia (regiun dal Danubi), perquai ch’el sa sentiva disturbà memia ferm da vart dals Avars.

Sin lur campagna vers l’Italia èn ils Langobards vegnids rinforzads tras stirpas saxonas, turingas ed autras. Fin il 580 als èsi reussì da prender possess da la Lumbardia – che porta fin oz lur num – e da parts da l’Italia dal Sid. Damai ch’ils conquistaders na disponivan da nagina flotta, als èn però restadas serradas impurtantas citads da port sco Ravenna u Roma, nua ch’ils Bizantins ed il papat han pudì sa mantegnair. Ils Langobards han l’emprim surpiglià il cristianissem en sia furma ariana; contacts cun prinzis catolics dad auters pievels germans èn perquai pir sa dads tras la lètg dal retg Autharis cun la figlia dal duca da la Baviera Theudelinde.

Igl ha duvrà in tschert temp fin ch’il Reginavel ha gì consolidà ses domini enturn la citad residenziala Pavia; anc fin en il 8avel tschientaner han ils ducadis langobards da Benevent e Spoleto reclamà per sai l’independenza. Per consolidar il domini roial èsi stà decisiv ch’il retg Rothari (636–652) ha relaschà l’onn 638 in cudesch da leschas ch’ha collià veglias isanzas da dretg langobardas cun influenzas dal dretg roman. Ed a partir da quel mument ch’il retg e silsuenter er l’entir pievel èn convertids al catolicissem èn er daventadas pussaivlas lètgs tranter Langobards ed abitants da l’Italia romans. Sut retg Liutprand (712–744), ch’ha relaschà impurtantas leschas ed extendì vinavant ses domini, ha il Reginavel dals Langobards vivì in temp da fluriziun. Als successurs da Liutprand èsi schizunt reussì da conquistar Ravenna (751) e da smanatschar la posiziun dal papa.

Il cuntrast politic ch’è resultà da quai dueva però avair consequenzas fatalas. Il clom d’agid da papa Steffan II al Franc Pippin ha numnadamain fullà via a l’allianza istorica tranter il papat ed il Reginavel francon. A la fin dueva quella manar natiers la sconfitta dal reginavel dals Langobards en l’Italia Superiura, numnadamain cura che Carl il Grond ha victorisà l’onn 774 il retg dals Langobards Desiderius e bandischà quel en ina claustra.

Baselgia celtica

Crusch celtica a Knock, Irlanda

Cun la fin dal domini roman en la Britannia e las conquistas dals Anglosaxons è il cristianissem vegnì rebattì ensemen cun la populaziun indigena en las regiuns perifericas en il vest da l’insla. Ils reginavels parzials britannic-celtics n’han betg empruvà da converter ils Anglosaxons pajauns al cristianissem; apparentamain era il foss memia grond che separava ils conquistaders dals Brits. Tuttina dueva il cristianissem roman-britannic sviluppar ina forza da missiunar remartgabla, la quala na dueva la finala betg be irradiar en la Britannia, mabain er en l’Europa continentala.

Il fundament persuenter ha tschentà sontg Patric. Gia il 431 ha el pudì terminar cun success l’ovra da missiunar l’Irlanda che l’uvestg Palladius aveva mess ad ir. Damai che las conquistas anglosaxonas han interrut ils contacts tar la baselgia continentala, è la baselgia britannic-irlandaisa ida atgnas vias areguard l’organisaziun, la liturgia ed ils usits religius. Ins ha per exempel desistì d’endrizzar in’organisaziun episcopala; enstagl han las claustras purtà tant la pastoraziun sco er la missiun, sa sviluppond uschia ad impurtants centers da la cultura celtocristiana. Da muntada speziala è stada la claustra Iona, situada sin in’insla a la costa occidentala da la Scozia, la quala sontg Columban il Vegl ha fundà vers il 565. Da qua anora èsi reussì a Columban ed a ses muntgs ambulants da missiunar en Scozia las stirpas dals Picts e d’eriger là ina rait da claustras.

La baselgia celtica ch’è sa furmada en questa moda, ha bainspert er gì chaschun d’extender si’activitad missiunara vers sid, en il territori dals dominis anglosaxons. L’onn 635 ha retg Oswald da Northumbria numnadamain clamà il muntg Aidan da Iona en ses pajais cun l’incumbensa da converter ses reginavel al cristianissem.

In segund rom dal moviment missiunar è sa drizzà vers l’Europa continentala. Gia vers l’onn 590 èn muntgs celtics sut Columban il Giuven vegnids da la claustra Bangor (Irlanda) en il Reginavel dals Francs. Là han els fundà en las Vogesas la claustra da Luxeuil sco nov center spiritual e basa per l’ulteriura missiun. Da là anora han els missiunà en il territori dals Alemans e Langobards (fundaziun da la claustra Bobbio). Suenter la mort da Columban il Giuven han ses scolars cuntinuà l’ovra da missiunar (fundaziun da las claustras da Son Gagl, Mustér e.a.); pli e pli è lur activitad er s’extendida sin il territori da las stirpas ostrofranconas fin en la Boemia e tar ils Slavs sesents en las Alps Orientalas.

Missiun dals Anglosaxons

Situaziun dals reginavels anglosaxons a l’entschatta dal 7avel tschientaner

L’onn 597 è l’anteriur priur da la claustra da s. Andreas a Roma, Augustinus, sbartgà cun quaranta muntgs a la costa da Kent. El aveva retschet da papa Gregori I l’incumbensa da converter ils Anglosaxons al cristianissem. Che Augustinus ha elegì sco emprima staziun da sia missiun Kent n’è stà nagina casualitad; da tut ils reginavels Anglosaxons valeva Kent sco domini lià il pli ferm a las tradiziuns continentalas; ultra da quai aveva retg Ethelbert da Kent cun la princessa francona Berta gia ina cristiana sco dunna. Uschia ha Augustinus bainspert gì success: retg Ethelbert e numerus commembers da l’aristocrazia han retschet il batten ed er sur ils cunfins da Kent ora ha il moviment missiunar pudì fitgar pe.

Tenor l’idea da papa Gregori eri previs d’eriger en la Britannia anglosaxona dus archuvestgs, in a Londra, l’auter a York, ed Augustinus è vegnì numnà l’emprim metropolitan. Damai che las duas citads previsas n’avevan betg anc acceptà il cristianissem, è Augustinus s’installà a Canterbury.

Suenter la mort dal retg Ethelbert hai bain fatg l’impressiun sco sch’ina reacziun pajauna faschess ir en paglia tut las stentas missiunaras d’enfin qua; ma la finala ha il cristianissem tuttina pudì s’etablir definitivamain a Kent sut retg Eadbald. In impurtant success han ils missiunars romans cuntanschì l’onn 628: a Paulinus, in dals cumpogns dad Augustinus, èsi reussì da converter retg Edwin da Northumbria al cristianissem. Ma er qua è il success da la missiun puspè vegnì mess en dumonda cura ch’il retg è mort en la Battaglia da Hatfield Chase (632). La lavur ch’ils muntgs da Roma avevan cumenzà è però bainprest vegnida manada vinavant da vart dal moviment missiunar celtic: L’onn 635 ha retg Oswald clamà il muntg Aidan da la claustra Iona en il pajais e quel ha fundà a la costa da Northumbria la famusa claustra Lindisfarne (Holy Island). En il decurs dal proxim temp dueva il moviment celtic registrar success anc pli gronds ch’il moviment da missiun roman. Nà dal nord è la nova cretta uschia sa derasada betg be en il reginavel da Northumbria, mabain er en las regiuns Mercia, Anglia da l’Ost ed Essex.

Cun quests success èn però er creschidas las tensiuns tranter ils dus moviments. Sco impediment principal per ina lavur da missiun communabla è sa mussada la calculaziun divergenta da la data da Pasca che furma il termin central per fixar il decurs da l’onn liturgic. La dispita è vegnida decidida l’onn 664 d’ina radunanza da baselgia sut il presidi dal retg da Northumbria Oswiu a favur dal moviment da missiun roman. Quai ha pussibilità da sviluppar ina baselgia anglosaxona unitara sco part da la baselgia romana universala.

Ils emprims Carolings

Monument da fossa da Pippin il Giuven e da sia dunna Bertrada en la basilica da Saint-Denis

Ils emprims represchentants da la schlatta che dueva pli tard vegnir numnada Carolings èn stads Arnulf da Metz (mort il 640) e Pippin il Vegl (mort medemamain il 640). Omadus occupavan sco uvestg da Metz resp. sco administratur impurtants uffizis en la part orientala (Austrasia) dal Reginavel dals francons merovingics. Da la lètg da lur uffants Ansegisel e Begga è naschì Pippin il Mesaun. En la Battaglia da Tertry (687) èsi reussì a quel da batter la famiglia concurrenta dals administraturs da la part occidentala dal Reginavel (Neustria). Uschia è el daventà l’emprim administratur da l’entir Reginavel francon. Gia da ses temp da vita ha el – sco in retg – dividì il Reginavel sin ses figls, ils quals èn però morts avant el.

Suenter la mort da Pippin il Mesaun (714) ha la vaiva da quel, Plektrudis, empruvà da tegnair davent da la pussanza Karl Martell, in figl da Pippin che derivava d’in’autra relaziun. Tuttina ha Karl Martell pudì sa far valair sco administratur da l’entir Reginavel (717). Immediat ha el cumenzà ad expander il domini francon er sin il territori situà en il nord ed en l’ost dal Rain. En Gallia al èsi reussì l’onn 732 en la Battaglia tranter Tours e Poitiers da rebatter ils Arabs ch’eran penetrads en l’Aquitania.

Malgrà l’appel dal papa, ha Karl Martell refusà d’intervegnir militarmain cunter ils Langobards en l’Italia. Cumbain ch’el confiscava senza scrupels bains ecclesiastics, ha el tuttina sustegnì la missiun da Bonifazi. Suenter la mort dal retg merovingic Theuderich IV (737) ha el pudì desister da nominar in successur, damai che l’entira pussanza roiala sa chattava gia daditg en ses mauns. Cura ch’el è mort l’onn 741, ha el dividì il Reginavel francon tranter ses figls; Pippin e Karlmann han però excludì lur mez frar Grifo da la pussanza.

Per rinforzar lur autoritad envers ils ducadis gronds ch’aspiravan a dapli independenza, èn Pippin e Karlmann sa decidids da puspè eleger cun Childerich III in retg merovingic (743). En champagnas militaras communablas als èsi reussì da suttametter danovamain al domini francon ils gronducadis da la Baviera (743), Alemannia (744–746) ed Aquitania (745). Suenter che Karlmann ha desistì il 747 – per motivs betg sclerids – da ses uffizi d’administratur ed è sa retratg en ina claustra, è Pippin sa fatg valair envers ils figls da Karlmann sco regent sulet.

Il pass decisiv ha Pippin fatg l’onn 751: el ha tramess l’ultim retg dals Merovings en ina claustra, ha laschà eleger sasez a Soissons sco retg e silsuenter unscher en in act sacral tenor l’exempel dal Vegl Testament. Cun quai ha el rut cun la tradiziun dals retgs merovingics ereditars, però pir suenter che papa Zacharias al aveva confirmà sin dumonda che «betg quel che porta il num duaja esser retg, mabain quel ch’ha la pussanza».

Reginavel dals Omaijads

Dom dal grip a Jerusalem

Muawija era gia stà blers onns statalter da la Siria avant ch’el è daventà calif (suenter la mort da ses adversari, il quart calif Ali). Muawija (661–680) è stà l’emprim calif da la dinastia dals Omaijads, la quala dueva restar a la pussanza fin la mesadad dal 8avel tschientaner. El ha regì il reginavel islamic nà da Damascus che furmava da quel temp ina da las pli imposantas citads da l’Orient.

Ils adversaris dal nov calif n’al han mai perdunà d’avair surpiglià la pussanza da mala fai e d’avair transfurmà il califat en in uffizi ereditar. Da l’autra vart ha Muawija pudì far valair d’avair terminà la guerra civila e d’avair preparà uschia il terren per l’ulteriura expansiun territoriala ed ideala da l’islam. Er en il titel dal calif han ins tegnì quint dal nov urden: il successur dal profet era uss er il successur dad Allah. L’influenza dals Arabs dal Sid, ch’avevan gia giugà ina rolla centrala tar la conquista da l’Egipta e da l’Africa dal Nord, è anc creschida; uschia duevan ils abitants dal Maghreb e da la Spagna furmar pli tard ils aderents ils pli fidaivels dals Omaijads.

Cura che Jasid I (680–683), il figl da Muawija, ha laschà assassinar Husain (il segund figl dad Ali or da la lètg cun Fatima, la figlia dal profet) èn puspè proruttas a l’intern grondas dispitas. Suenter la curta regenza dal figl da Jasid, Muawija II (683/84), è Merwan I (684/85) vegnì a la pussanza, uschia che quella è passada ad in auter rom entaifer la dinastia dals Omaijads. Pir al segund calif da questa nova famiglia regenta, Abd Al Malik (685–705), èsi puspè reussì d’unir il reginavel; suenter Muawija I vegn el perquai considerà sco segund fundatur dal reginavel dals Omaijads. El ha reorganisà l’administraziun, declerà l’arab sco lingua uffiziala e mess ad ir impurtants projects da construcziun sco per exempel il Dom dal grip a Jerusalem (688–691). Ad Abd Al Malik èsi reussì d’etablir Jerusalem sco segund lieu da pelegrinadi da l’islam.

La quietezza a l’intern dal reginavel ha pussibilità da cuntinuar las guerras da conquista. Ils Omajiads èn avanzadas fin avant las portas da Constantinopel – senza che questa chapitala vegnia però conquistada insacura da califs arabs-islamics – ed en l’ost han els gudagnà il 712 Samarkand. L’onn 711 ha in’armada d’Arabs e Berbs sut lur manader Tarik Ibn Sijad traversà la Stretga da Gibraltar. Fin il 718 era la gronda part da la Spagna integrada en il reginavel dals Omaijads e vegniva administrada d’in emir. Bain èsi reussì a Karl Martell da retegnair las truppas islamicas ch’eran avanzadas anc pli lunsch vers nord (Battaglia dal 732 sper Tours e Poitiers). Ma en Spagna è il reginavel dals Omajiads sa mantegnì fin la fin dal 15avel tschientaner, a partir dal 10avel tschientaner schizunt en furma dal califat dals Omaijads en Spagna.

Gia l’onn 750 era la dinastia dals Omajiads a Damascus vegnida substituida: Lur davos calif, Merwan II (745–750), è vegnì persequità dad Abul Abbas As Saffah, che derivava da la famiglia da l’aug dal profet, e victorisà en ina battaglia. Abul Abbas As Saffah è uschia daventà l’emprim calif da la terza dinastia da califs arabs, ils Abbasids.

Missiun dals Germans tras missiunaris anglosaxons

Son Willibrord porta als Fris il cristianissem (maletg da Georg Sturm, 1885)

Gia baud suenter avair acceptà il cristianissem, han ils Anglosaxons cumenzà a missiunar lur parents sin la terra franca. Ils resultats èn però stads a l’entschatta vaira modests. Willibrord è stà l’emprim ch’ha mess sias emprovas da missiunar sut la protecziun da l’administratur francon e ch’ha sa procurà tar il papa ina plenipotenza (692). Suenter emprims success tar ils Fris è Willibrord vegnì numnà il 695 da papa Sergius I archuvestg dals Fris ed ha retschet il num Clemens. Bain han ins endrizzà ad Utrecht ina sedia episcopala; ma ina provinza ecclesiastica frisa na dueva la finala mai vegnir realisada. Vers il 700 ha Willibrord translocà sia sedia en la nova claustra dad Echternach (oz a Luxemburg). Da là ennà ha el fatg viadis da missiun en la Frislanda e Turinga; quels n’han però betg purtà resultats definitivs, damai che la situaziun en il reginavel dals Merovings era daventada malsegira suenter la mort da Pippin il Mesaun (714).

Il success cumplain dueva la finala reussir al Saxon dal Vest Winfried, pli tard numnà Bonifatius. En la vegliadetgna da quaranta onns è Winfried arrivà l’emprim tar ils Fris (716) ed è ì il 719 a Roma per sa laschar incumbensar dal papa; qua ha el survegnì il num Bonifatius. Silsuenter ha el missiunà en la Turinga, la Frisia e Hessen. L’onn 722 è el vegnì ordinà a Roma sco uvestg ed ha engirà al papa la fidaivladad. Munì cun ina brev da protecziun da l’administratur francon Karl Martell ha el puspè elegì sco center da sia lavur da missiun la Turinga e Hessen. L’onn 732 è el vegnì nominà archuvestg ed incumbensà d’ordinar en ses territori da missiun uvestgs. La reorganisaziun da la baselgia ha Bonifatius cumenzà il 739 en Baviera, nua ch’el ha nominà resp. confermà uvestgs a Salzburg, Passau, Regensburg e Freising. L’onn 741 èn vegnids fundads ils uvestgieus da Würzburg, Büraburg (sper Fritzlar) ed Erfurt.

Suenter la mort da Karl Martell (741) ha surtut Karlmann sustegnì l’organisaziun e refurma da la baselgia francona. En rom da pliras sinodas (742–744) han ins relaschà ordinaziuns che s’orientavan en l’organisaziun da la baselgia ed en las perscripziuns per il clerus al vegl dretg da baselgia. Bonifatius è surtut sa stentà da cumbatter la mundialisaziun dals uvestgs e dal clerus. Suenter che Karlmann è entrà en claustra (747), n’ha Bonifatius apparentamain betg pli pudì sa far valair envers la gronda resistenza da l’episcopat francon; el ha resignà ed ha anc fatg en ina vegliadetgna avanzada in’ulteriura emprova da converter ils Fris. En vischinanza da Dokkum è el vegnì assassinà l’onn 754 da rubadurs fris che vulevan sa patrunar dals vestgids da baselgia e chaleschs ch’el manava cun sai.

Iconoclassem en l’Imperi bizantin

Hagia Irene a Constantinopel: ina simpla crusch al lieu d’iconas u mosaics

Durant il 8avel e 9avel tschientaner ha ina dispita en connex cun maletgs religius e lur veneraziun (iconoclassem) fatg stremblir l’Imperi bizantin en ina moda e maniera ch’ins na po strusch pli s’imaginar oz. En l’ost era derasada vastamain la tradiziun da represchentar Dieu ed ils sontgs sin maletgs e da venerar quels. Cunter questa pratica è sa furmà in moviment teologic che sa basava sin il scumond da maletgs dal Vegl Testament e ch’ha condemnà il cult da maletgs d’enfin qua sco idolatria. Muntada politica ha quest disput cuntanschì en quel mument che l’imperatur Leon III (717–741) è sa mess il 726 sin la vart dals inimis dals maletgs; l’onn 730 ha el ordinà en in edict da destruir tut ils maletgs religius e da destituir il patriarc Germanos che s’opponiva a quest’intenziun.

La politica da baselgia da l’imperatur n’ha betg be provocà la malaveglia da vastas parts da la populaziun; opposiziun è er sa furmada da vart da teologs bizantins (Joannes da Damascus, mort ca. 750) e surtut dal papat a Roma che tolerava la veneraziun da maletgs per motivs pedagogics.

Sia culminaziun ha l’iconoclassem chattà dal temp da l’imperatur Constantin V (741–755). Quel è intervegnì en la dispita cun agens tractats teologics, ha condemnà il cult da maletgs sco eretic (a chaschun da la sinoda da Hiereia il 754) ed ha ordinà da persequitar ils veneraturs da maletgs. Pir sut l’imperatura Irene è la veneraziun da maletgs vegnida reabilitada en rom da la 7avla sinoda ecumena da Nicaea (787). Suenter l’emprova invana dals imperaturs Leon V (813–820) e Theophilos (829–842) da reprender la politica da baselgia iconoclastica, ha la Sinoda da Constantinopel (843) confermà questa decisiun, uschia che la dispita ha pudì vegnir terminada definitivamain.

Quest grev conflict ha manà ad in’ulteriura alienaziun tranter la baselgia dal vest e da l’ost. En consequenza da quai ha il papat a Roma anc tschertgà pli ferm il sustegn politic da vart dal Reginavel dals Francs.

La donaziun da Pippin sco cumenzament dal stadi da la baselgia

Furmaziun dal stadi da la baselgia

Cura ch’ils Langobards sut retg Aistulf han smanatschà d’assaglir Roma, era l’imperatur bizantin occupà a l’intern cun la dispita da l’iconoclassem e n’ha perquai betg mess en vista in’intervenziun militara. Perquai è papa Steffan II viagià per sustegn a la curt da Pippin ch’era vegnì elegì avant curt (751) sco retg dals Francs. Pippin ha empermess da sustegnair il papa militarmain cunter ils Langobards e da ceder a quel las regiuns ch’eran gia vegnidas conquistadas u che vegnivan smanatschadas tras ils Langobards (il ducat da Roma, l’exarchat da Ravenna, l’Italia Centrala), e quai cumbain che quest possess tutgava uffizialmain a l’Imperi bizantin e che Pippin n’aveva nagin dretg da disponer da quests territoris. Il papa da sia vart ha dà a Pippin ed a ses figls il titel d’onur ‹patricius› dals Romans, als ha danovamain unschì cun il sontg ieli (en la claustra roiala Saint-Denis) ed ha uschia confermà irrevocablamain la transiziun da l’onur roiala sin la famiglia da Pippin.

En rom da duas campagnas militaras (754, 756) ha Pippin rut la resistenza dals Langobards ed ha sfurzà retg Aistulf da ceder ils territoris surmenziunads. Quels ha el immediat surdà – schebain betg en l’extensiun cunvegnida – al papa en furma da la Donaziun da Pippin. Cun quella è vegnì mess il crap da fundament dal stadi da la baselgia enturn Roma e Ravenna (756).

Damai che Pippin aveva ignorà ils dretgs da l’imperatur bizantin areguard quests territoris, era resultada ina situaziun da dretg nunclera. Quai ha probablamain furmà il motiv per ina da las pli famusas sfalsificaziuns dal temp medieval, la Donaziun constantina, en la quala vegn pretendì che l’imperatur Constantin il Grond haja gì regalà las parts occidentalas da l’Imperi a papa Silvester I. Quest document è probablamain vegnì scrit en il 8avel tschientaner en vischinanza da Reims, ma è pir vegnì duvrà dals papas en il temp autmedieval sco arma propagandistica per far valair lur pussanza.

Suenter avair abattì il Reginavel dals Langobards (774) ha Carl il Grond bain confermà al papa il stadi da la baselgia en l’extensiun definida da Pippin (781); percunter ha el refusà d’ademplir las ulteriuras pretensiuns territorialas dal papa en l’Italia Centrala. Ultra da quai n’èn Carl il Grond e ses successurs betg stads pronts da desister dal tuttafatg da l’egemonia areguard ils territoris ch’eran vegnids concedids al papa. En quest senn ha l’imperatur Lothar I statuì l’onn 824 ch’il papa haja d’engirar suenter si’elecziun a l’imperatur fidaivladad e che l’imperatur haja il dretg sin la controlla suprema dals territoris papals.

Feudalissem

In vasal retschaiva la spada e presta il sarament

Il svilup dal feudalissem è stà collià cun ina novaziun militara ch’è sa fatga valair en il Reginavel dals Francs a partir dal 8avel tschientaner: L’armada da milissa che batteva surtut a pe è vegnida remplazzada tras contingents da chavaliers ch’han bainspert acquistà ina muntada strategica centrala. Dumandà n’era uss betg pli il cumbattant a pe tradiziunal che vegniva clamà sut las armas per in temp limità, mabain il guerrier da professiun. Quest ultim stueva però pudair sa prestar in equipament fitg char; be uschia pudeva el sa furmar e manar ina vita da chavalier commensurada. Il feudalissem, ch’ha incorporà instituziuns da dretg pli veglias (emprest da funs, suatientscha), ha uschia ademplì ils giavischs dad omadus partenaris: d’ina vart la pretensiun dal retg u d’auters pussants d’avair a disposiziun in’armada permanenta; da l’autra vart il basegn dals guerriers da professiun da pudair disponer d’ina dotaziun commensurada e d’entrar en ina relaziun da servetsch che na metta betg en dumonda lur status sco libers.

La relaziun da vasalladi vegniva concludida en rom d’in act simbolic. Il vasal s’obligava d’obedir e servir, surtut en furma da servetschs da chavalier, entant ch’il signur feudal surdeva a ses vasal in funs u in uffizi ad agen diever. L’entira relaziun giuridica era suttamessa ad in’obligaziun da fidaivladad che na liava betg be il vasal, mabain er il signur. Da princip finiva quella pir cun la mort u en cas da malfidaivladad d’in dals dus partenaris. Tenor il dretg da vasalladi pudeva il vasal dar ad emprest ses feud u parts da quel ad auters (sutvasalladi). Uschia è sa furmada ina vasta rait da relaziuns da vasalladi ch’eran structuradas a moda ierarchica.

Ils signurs surlaschavan il funs per ordinari a purs betg libers che pudevan utilisar quel cunter tributs en natiralias u en furma da daners. La relaziun giuridica e da pussanza ch’è resultada da quai vegn numnada oz domini feudal.

Entant che la gronda massa da la populaziun purila era liada en il sistem dal domini feudal, pudeva be ina pitschna classa elitara profitar dals avantatgs d’ina relaziun da vasalladi. Questa signuria ha bainprest transfurmà ses privilegis en feuds ereditars, uschia ch’il status da vasalladi è quasi identic cun l’aristocrazia medievala.

Sur ils divers reginavels che duevan suandar il Reginavel dals Carolings èn la relaziun da vasalladi ed il domini feudal sa derasads praticamain en l’entir Occident ed en ils stadis dals cruschaders sco instituziuns da dretg fundamentalas. Fin lunsch viaden en il temp modern duevan quellas furnir il rom organisatoric e la basa economica per l’organisaziun dal stadi e da la societad.

Carl il Grond

Model dal palaz imperial ad Aachen

Suenter la mort da ses bab Pippin (768) ha Carl l’emprim partì la pussanza cun ses frar pli giuven Karlmann. Ma gia l’onn 771 è Karlmann mort e Carl ha prendì possess da l’entir Reginavel. Entant è la vaiva da Karlmann fugida cun ses dus figls tar il retg dals Langobards Desiderius. Pir uss, vulend Desiderius attatgar il stadi da la baselgia e dumandond el il papa d’unscher ils figls da Karlmann, ha Carl dà suatientscha al clom d’agid da papa Hadrian I. El è intervegnì militarmain en l’Italia, quai ch’ha gì per consequenza che Desiderius è vegnì bandischà en ina claustra e che Carl ha sez surpiglià l’onur roiala entaifer il Reginavel dals Langobards (774).

Main success ha Carl gì cun si’intervenziun cunter il domini dals emirs da Cordoba en Spagna. Sin la via da return en las Pireneas ha l’armada subì grevas sperditas en il cumbat cunter ils Bascs. Pli tard è quest cumbat vegnì glorifitgà en la chanzun vegl franzosa ‹La Chanson de Roland› sco cumbat eroic da la retroguardia sut Roland cunter ina predominanza saracena sper Roncevalles (Roncevaux). Malgrà tut èsi reussì il proxim temp d’extender ils cunfins dal Reginavel dals Francs fin a Barcelona (801).

Gia ina tscherta tradiziun avevan ils cumbats cunter ils Saxons che Carl ha reprendì il 773. Per cuntanscher sia finamira da suttametter e cristianisar il territori, ha Carl ordinà battaisems sfurzads ed applitgà puniziuns draconicas en cas da resistenza. Pir cura che Widukind ha sa laschà battegiar (785) è s’avischinada la fin dals cumbats; uschia ha Carl pudì metter ad ir l’organisaziun ecclesiastica (fundaziun d’uvestgieus) e stabilisar la cristianisaziun dal pajais.

L’onn 788 è il ducadi da la Baviera, ch’era sa cumportà a moda vaira autonoma envers la pussanza centrala francona, puspè vegnì integrà duraivlamain en las structuras administrativas dal reginavel. Da là anora èsi finalmain er reussì a Carl da sfurzar ils Avars, ch’avevan endrizzà en la Planira da la Tisza in vast domini, d’acceptar la supremazia francona.

Il di da Nadal da l’onn 800 ha papa Leo III curunà Carl il Grond, il pli pussant regent dal mund cristian da quel temp, sco imperatur roman. La ceremonia e surtut la rolla ch’il papa e la citad da Roma han giugà en quella, duaja Carl l’emprim be avair tolerà cunter veglia. Oriundamain n’era Carl bain betg vegnì elegì sco imperatur per laschar reviver l’Imperi roman occidental, mabain per entrar a moda averta en concurrenza cun las pretensiuns imperialas da Bizanz. Ma suenter lungas tractativas ha Bizanz tuttina renconuschì il 812 Carl sco imperatur.

A l’intern da ses reginavel ha Carl consolidà sia pussanza cun installar regiuns da cunfin (marcas) e cun agid da l’uffizi dals conts. Quests ultims exequivan en ses num funcziuns militaras, giudizialas ed administrativas e vegnivan controllads tras mess roials. En pli è el sa servì d’ina vasta legislaziun en furma da ‹Capitularias›, en las qualas ins ha reglà fatschentas ecclesiasticas e secularas, e quai per part fin en ils detagls.

Carl, che valeva gia tar ses contemporans sco ‹il Grond›, n’era betg be interessà a l’expansiun militara ed a l’administraziun. Cun radunar a sia curt ils pli impurtants scienziads ed endrizzar scolas, ha el stgaffì las premissas per ina nova fluriziun culturala. Damai che quella è sa referida a l’ierta spiertala da l’antica, l’han ins numnà ‹renaschientscha carolingica›.

Califat dals Abassids

Minaret a spirala a Samarra (Irac) dal temp dals Abassids

Il reginavel dals Omaijads aveva da cumbatter cun adina pli gronds problems; il dumber dals malcuntents è surtut creschì en l’ost, nua ch’ils schiits – ils aderents dal calif Ali ch’era vegnì assassinà – èn daventads adina pli pussants. L’onn 749 èsi reussì als revoltants d’occupar la citad iracaisa Kufa. Là è in commember da la famiglia da l’aug dal profet, Abul Abbas As Saffah (749–754), vegnì installà sco nov calif.

Quest nov regent or da la dinastia dals Abbasids ha persequità senza remischun ils Omaijads ed ha laschà decapitar ils commembers da questa famiglia a chaschun d’in banchet da festa. L’ultim calif da Damascus, Merwan II, è vegnì battì l’onn 750 ed è mort intgins mais pli tard en l’Egipta. Il segund calif dals Abbassids, Abu Dschafar Al Mansur (754–775), ha laschà eriger ina nova chapitala. Quella ha survegnì il num ‹citad da la pasch› (‹Madinat As Salam›); ma la finala dueva sa metter tras il vegl num dal lieu, Bagdad. La citad è vegnida planisada a moda pompusa e dueva suttastritgar l’intenziun dal regent da stgaffir ina pussanza mundiala.

Ma pir sut Harun Ar Raschid (786–809) – numnà Harun u er ‹il sabi, raschunaivel›) – dueva il reginavel cuntanscher sia culminaziun. Bagdad ha enconuschì ses temp da fluriziun sco chapitala e Harun è entrà en l’istorgia sco promotur da l’art e da las scienzas. El ha fatg manar nundumbraivels manuscrits da Constantinopel a Bagdad, nua che quels duevan vegnir elavurads. Sut il segund figl dad Ar Raschid, Al Mamun (813–833), han las scienzas cuntanschì in aut stadi dal svilup. Il calif illuminà ha fundà in center da furmaziun, en il qual translaturs cristians han transponì sistematicamain ils manuscrits vegl grecs en l’arab. Silsuenter s’occupavan ils scienziads islamics da quels ed als commentavan. Uschia è l’ierta da l’antica hellenistica savens vegnida transferida al temp medieval europeic a moda pli precisa che en las versiuns grecas da pli tard ch’èn stedi incumplettas e nunexactas.

Scienziads islamics sco l’impurtant medi e filosof Avicenna (Ibn Sina, 980–1037), en pli Averroes (Ibn Ruschd, 1126–1198) – che vala sco pli impurtant commentatur dad Aristoteles – u l’istoriograf Ibn Chaldun (1332–1406) han giudì sur blers tschientaners gronda stima er en l’Occident.

L’organisaziun politica dal reginavel – sco urden statal islamic cun parts da la populaziun betg arabas – han Harun Ar Raschid e ses successurs realisà cun installar in apparat d’administraziun tenor model persian. Er la cultura araba è vegnida enritgida considerablamain cun integrar elements sassanids. L’arab, la lingua dal coran, ha survegnì ina dimensiun universala sco lingua da la religiun e da las scienzas.

Il reginavel da Harun s’extendeva da la part occidentala da la Mar Mediterrana fin en l’India e tenor funtaunas occidentalas duai el avair tgirà il contact cun Carl il Grond tras delegaziuns diplomaticas. Tge che colliava ils dus regents era lur opposiziun cunter ils Omaijads e Bizanz. Grazia a las relaziuns tranter las duas curts ha Carl cuntanschì in dretg da protecziun dals sontgs lieus a Jerusalem; quest privilegi al ha ina delegaziun araba concedì l’onn 800 a Roma.

Cun s’extender en parts dal mund adina pli lontanas, èn però er sa manifestads a l’intern dal reginavel conflicts socials. En il 9avel tschientaner èn sa furmadas en singulas provinzas forzas centrifugalas ch’han flaivlentà l’autoritad dal calif che regiva a moda teocratica. En il decurs dal 10avel tschientaner è il calif arab daventà la marionetta dals Bujids iranais; lur emir ha sa laschà curunar l’onn 978 dal calif a Bagdad sco agen retg. En l’Egipta purtava a medem temp la dinastia schiita dals Fatimids il titel da calif. Pli tard ha schizunt il calif da Bagdad residià a Cairo fin ch’ils Osmans al han privà il 1517 da la pussanza.

Spartiziuns dal Reginavel francon

Contract da Verdun dal 843

L’imperatur Ludivic il Pietus, il figl e successur da Carl il Grond, aveva gia empruvà il 817 en l’‹Ordinatio imperii› da chattar in urden da successiun per ses trais figls Lothar, Pippin e Ludivic. Cuntrari a la tradiziun carolingica da divider il territori, dueva quella garantir l’unitad dal Reginavel. Il figl il pli vegl Lothar è vegnì nominà cunregent, entant che Pippin e Ludivic (il Tudestg) duevan reger sco sutretgs sur l’Aquitania e la Baviera: ulteriuras divisiuns èn explicitamain vegnidas excludidas en l’‹Ordinatio›.

Problems hai però dà en quel mument che la segunda lètg da l’imperatur Ludivic cun la Guelfa Judith ha schendrà in quart figl, Carl (il Chalv). Empruvond l’imperatur l’onn 829 d’er resguardar quest figl cun al surlaschar l’Alemannia, la Rezia, l’Alsazia ed ina part da la Burgogna, èn proruts grevs conflicts cun ils ulteriurs figls e cun ina part da l’auta aristocrazia. En il decurs da quels è Ludivic il Pietus vegnì substituì (833), ma pli tard puspè restituì en ses uffizi imperial. Er suenter la mort da l’imperatur (840) han ils figls survivents Lothar, Ludivic e Carl – Pippin era gia mort il 838 – cuntinuà il cumbat per l’ierta. Ludivic e Carl èn s’alliads cunter il frar pli vegl che pretendeva, sa referind a l’‹Ordinatio› dal 817, la dignitad imperiala per sai.

Suenter che Ludivic e Carl eran gia sa mess tras l’onn 841 en la Battaglia da Fontenoy (en il sidvest dad Auxerre) cunter lur frar, han els affirmà il 842 lur allianza dasper Strassburg. Il cuntegn dals Saraments da Strassburg ch’èn vegnids prestads en quest connex en las duas linguas dal pievel (franzos vegl e tudestg vegl) èn sa mantegnids fin oz e furman impurtants documents linguistics dal temp ch’èn sa sviluppadas la lingua franzosa e tudestga.

La guerra tranter frars ha pudì vegnir terminada l’onn 843 tras il Contract da Verdun. Il Reginavel è vegnì partì sin ils trais frars: Carl il Chalv ha retschet il vest (Neustria, Aquitania e Burgogna), Lothar la part centrala che s’extendeva sco strivla graschla da l’Italia Centrala fin a la Mar dal Nord e Ludivic il Tudestg la part orientala dal Reginavel (Baviera, Franconia da l’Ost, Hessen, Turinga e Saxonia). Suenter la mort dals figls da Lothar, ils quals n’avevan laschà enavos nagins ertavels masculins, èn suandadas a Meerssen (870) e pli tard a Ribemont (880) ulteriuras divisiuns. En il decurs da quellas è la gronda part da l’anteriur Reginavel da Lothar (senza l’Italia) passà al Reginavel ostrofrancon da Ludivic il Tudestg e ses figls.

Reginavel da la Gronda Moravia

La Moravia dal temp da Svatopluk

Ils gronds moviments da migraziun dals pievels dal quart e tschintgavel tschientaner han er tschiffà las differentas stirpas dals Slavs. Oriundamain han quels probablamain vivì en il territori tranter Vistula Superiura, Dniepr Mesaun e Desma, e quai sco populaziun purila sut il domini d’auters pievels sco ils Scits, Sarmats e Gots. Da quel temp èn arrivads pievels da chavaltgaders nà da l’Asia Centrala: ils Huns e surtut ils Avars ch’han cuntanschì il 558 ils cunfins da l’Imperi bizantin. Uschia èn er ils Slavs – sco stirpas subditas ch’avevan da prestar servetschs – vegnids tratgs suenter ed èn penetrads en novs territoris da colonisaziun.

Las stirpas orientalas èn sa drizzadas vers il nordost ed han colonisà pass per pass il territori da l’Europa da l’Ost fin a la Volga Superiura. Autras percunter èn sa vieutas vers vest, en ils territoris abitads dals Germans, sur la Weichsel, Oder ed Elba Mesauna fin ad Ostholstein ed a la Saale. Ina terza gruppa da stirpas slavas ha occupà la Marovia, la Boemia ed il territori da las Alps Orientalas cun la Stiria e la Carniola. Sut il commando politic dals Avars èsi reussì a las stirpas slavas dal sid da traversar il Danubi e da colonisar fin la mesadad dal 7avel tschientaner l’entir Balcan cun excepziun da las regiuns da costa.

Suenter ch’ils Avars e Slavs avevan assedià adumbatten Constantinopel, èn las stirpas slavas en la Boemia e Moravia sa revoltadas sut il commerziant francon Samo cunter il domini dals Avars. Uschia è sa furmà per l’emprima giada in reginavel slav e quel è er stà bun da sa far valair cunter ils Francs (Battaglia sper la Vogastisburg/Boemia 631). Suenter la mort da Samo è il reginavel però bainspert sa schlià en singuls dominis pli pitschens. Pir en quel mument ch’igl è reussì a Carl il Grond da destruir il reginavel dals Avars (796) è la via stada libra per fundar il Reginavel da la Gronda Moravia.

Davart l’origin da quest reginavel san ins be pauc. En mintga cas èsi reussì a l’emprim prinzi da la Moravia ch’è documentà istoricamain, Mojmir I (ca. 830–846), da chatschar il prinzi Pribina ch’era sesent a Nitra e d’extender sia posiziun da pussanza en la Moravia, schebain ch’el stueva pajar vinavant tribut als Francs. L’onn 846 ha il retg Ludivic il Tudestg destituì Mojmir. Ad el è suandà ses nev Rastislaw (846–870), il qual ha pudì extender ses reginavel fin a la Weichsel Superiura e sa liberar per in tschert temp da la supremazia francona. Per sminuir l’influenza da la missiun bavaraisa ha prinzi Rastislaw tschertgà il contact tar l’Imperi bizantin, supplitgond l’imperatur da trametter missiunars per cristianisar ses reginavel.

L’onn 869 ha ses nev Svatopluk però extradì Rastislaw a Ludivic il Tudestg, entant ch’el sez ha surpiglià il domini en il Reginavel da la Moravia. Pauc pli tard ha er Svatopluk cuntinuà cun la veglia politica antifrancona; l’onn 874 ha el dentant stuì renconuscher a Forchheim la supremazia dals Francs. Suenter la mort da Svatopluk (894) ha bainbaud cumenzà il declin dal Reginavel; la finala èn las restanzas da quel vegnidas destruidas il 908 dals Ungarais en la Battaglia da Pressburg.

Missiun dals Slavs tempriva

Kyrillos e Methodios

La cristianisaziun dals Slavs ha gia cumenzà a l’entschatta dal 7avel tschientaner, e quai tant per incumbensa dal papat a Roma sco er da la baselgia bizantina. Questa missiun tempriva en il vest ha l’emprim gì lieu tras muntgs celtics, e quai en la regiun da la Moravia e dals Slavs da la Carantania (Slovens) ch’eran sa chasads en las Alps Orientalas. En il sid han percunter Aquileja e las citads da costa en la Dalmatia dal Nord ch’eran restadas cristianas purtà la nova ductrina per incumbensa da Roma al pievel slav dals Croats.

Ma pir la destrucziun dal Reginavel dals Avars tras Carl il Grond (795/796) ha pussibilità a Roma ina vasta activitad da missiunar; questa nova unda è surtut vegnida purtada dals uvestgieus bavarais Freising, Regensburg, Passau e Salzburg (dapi il 798 archuvestgieu).

La missiun bizantina percunter, la quala è succedida nà da Constantinopel e da las citads da costa ch’eran restadas grecas, è l’emprim sa restrenschida als pievels slavs sesents sin in Balcan. La gronda ura da la missiun bizantina ha cumenzà en quel mument che l’imperatur Michael II ha tramess sin dumonda dal prinzi morav Ratislaw ils frars Constantin (ch’ha pli tard surpiglià il num Kyrillos) e Methodios sco missiunars en il Reginavel da la Gronda Moravia (863). Il success da la missiun dals ‹apostels dals Slavs› è surtut d’attribuir al fatg ch’ils dus frars, ch’eran creschids si a Thessalonike, na discurrivan betg be grec, mabain er la lingua slava dals abitants dal conturn da lur citad natala; da quel temp vegniva quella er anc chapida da las stirpas slavas en la Moravia. Questa bilinguitad ha pussibilità a Kyrillos da translatar la Bibla ed autras scrittiras da la baselgia en lingua slava. Per quest intent ha el sviluppà in nov alfabet (glagoliza) ch’ha fatg dal slav ina lingua da scrittira. Cumbain che quest alfabet n’è betg identic cun l’alfabet cirillic che vegn duvrà anc oz en la Russia, Serbia e Bulgaria, sche resti tuttina il merit da Kyrillos, d’avair stgaffì entaifer il slav in’emprima lingua liturgica e litterara.

Ils success da la missiun dals dus frars èn er vegnids renconuschids da papa Hadrian II; el ha nominà Methodios archuvestg da la Pannonia. Quai n’ha dentant betg gidà a dismetter las tensiuns envers il moviment da missiun che vegniva purtà da las baselgias bavaraisas. Suenter la mort da Methodios (885) è il prinzi Svatopluk da la Gronda Moravia sa decidì per la missiun latin-bavaraisa. Ils scolars da Methodios han stuì bandunar il pajais, han però chattà en il Reginavel bulgar in nov champ d’activitad. Suenter avair targlinà a l’entschatta, è zar Boris I da la Bulgaria sa vieut il 864 vers la baselgia bizantina. Uschia è ses pajais s’avert al circul cultural bizantin-cristian ed è sa sviluppà ina generaziun pli tard sut zar Simeon il Grond ad in nov center spiertal en l’ost dal territori da colonisaziun dals Slavs.

Califat dals Fatimids

Extensiun dal Califat dals Fatimids

La suletta schlattaina da regents schiita dal temp medieval islamic che dueva avair success è stada quella dals Fatimids. Lur domini ha cumenzà en il 10avel tschientaner a Tunis. Cun bler inschign als èsi reussì da sutminar la pussanza dals Omaijads en l’Africa dal Nord. Suenter avair destituì ils Aghlabids ch’avevan regì durant in tschientaner, è Said Ibn Husain daventà l’onn 909 emir a Tunis. Ils successurs da Said han cuntinuà cun la politica d’expansiun; il 969 han els attatgà cun lur flotta l’Egipta, han victorisà ils Ischschidids ed han conquistà il pajais. Il conquistader Dschauhar ha fundà ina nova citad, a la quala el ha dà il num Cairo (arab Al Kahira, ‹la victoriusa›). Pauc suenter è la nova citad daventada la chapitala dals Fatimids.

L’influenza da questa dinastia è creschida ad in crescher; lur tschintgavel calif, Al Asis Billah (975–996), era il pli pussant regent islamic tranter l’Atlantic e la Mar Cotschna. Sut el è la moschea dad al-Azhar a Cairo, che ses antecessur aveva fundà il 972, sa sviluppada ad in dals centers ils pli erudits da ses temp; ed er als cristians en ses reginavel ha el concedì libertads sco che quai n’era betg anc stà il cas. Tut quai serviva a manifestar la pussanza dals Fatimids che manavan enavos lur num sin Fatima, la figlia dal profet Mohammed. Al Asis ha però fatg il medem sbagl sco ils califs dals Abbasids a Bagdad, numnadamain da fundar sia pussanza sin in’armada eterogena che sa cumponiva da schuldads tircs e mercenaris nairs.

Il successur dad Al Asis, Al Hakim (996–1021), è daventà calif en la vegliadetgna da be 11 onns. Ses temp da regenza è stà segnà da crudelitads. El ha fatg mazzar intgins da ses vesirs e destruir baselgias, tranter auter la baselgia da la fossa a Jerusalem (quai che dueva furmar in dals motivs per metter ad ir en l’Occident las cruschadas). Ils cristians e gidieus han subì onns da grevas persecuziuns. Sa referind a la cretta schiita-ismaelita ha quest calif pretendì per sai la divinitad; uschia è sa sviluppada la secta dals drus (tenor Ad Darasi, in da lur pli enconuschents manaders).

Ad Al Hakim, ch’è vegnì assassinà il 1021, èn suandads giuvens califs che stevan per gronda part sut l’influenza da vesirs pussants. Al Mustansir (1036–1094) è vegnì a la pussanza d’uffant ed ha exequì quella durant prest 60 onns. En il decurs da quest temp è il domini dals Fatimids però s’empitschnì fermamain e la gronda part dals territoris èn sa fatgs independents.

L’onn 1073 ha il calif empruvà da surmuntar la situaziun desolata da ses reginavel cun designar il guvernatur ad Akko, Badr, sco vesir e schef d’armada; a quai è suandada ina curta perioda en la quala igl è reussì da reacquistar in pau autoritad. Ma las sullevaziuns entaifer las truppas tircas, berbas e sudanaisas avevan gia sutminà talmain l’autoritad guvernamentala, ch’il calif – sco per exempel Al Hafidh (1131–1149) – dominava dal temp da sia mort be pli ses agen palaz.

La situaziun da la populaziun è sa pegiurada pervi da catastrofas da la natira e fominas e perquai ch’ils cruschaders han smanatschà pliras giadas da conquistar Cairo. Il domini dals Fatimids è ì a fin cun la conquista dal pajais tras Saladin (1169–1193); l’onn 1171 ha quel privà l’ultim calif dals Fatimids da la pussanza ed il 1175 è el daventà sultan da la Siria e da l’Egipta. Saladin ha manà enavos en l’Egipta la sunna sco religiun statala.

Vikings e Normans

Danais invadan l’Engalterra (maletg da ca. 1130)

Vikings (probablamain ‹umens en viadi sin la mar›) u Normans (‹umens dal nord›) numnavan ils contemporans ils Danais, Norvegiais e Svedais pajauns che bandunavan lur patria per ir sur mar a conquistar possess e ritgezza sco commerziants, pirats u conquistaders.

Las campagnas dal Vikings da la fin dal 8avel fin la mesadad dal 11avel tschientaner han fatg temair l’entir mund cristian. Motivs per quellas han furmà la mancanza da funs ch’è resultada dal dretg d’ierta, la politica da pussanza da la roialitad scandinava, constellaziuns politicas favuraivlas en l’Occident, ma er simplamain il gust da l’aventura. Ils Vikings n’eran betg be guerriers disciplinads, mabain er marinars talentads e temeraris. Els disponivan d’ina buna tecnica da navigar a vela e cun lur bartgas bassas munidas cun ina carena massiva eran els abels da surmuntar lungas distanzas sin auta mar. Ultra da quai eran els commerziants versads cun in bun sensori per relaziuns economicas a grond spazi. Sper lur superiuritad sin la mar èn lur success d’attribuir a lur strategia da guerra ordvart mobila e flexibla e segnada da l’effect da surpraisa.

L’emprim assagl da Vikings ha gì lieu l’onn 787 a la costa sidvest da l’Engalterra. Il 793 han quels sblundregià la claustra Lindisfarne a la costa englaisa dal nordost e pauc pli tard èn Vikings cumparids a la costa da l’Irlanda e dal Reginavel dals Francs. En il decurs dal 9avel tschientaner èn las attatgas daventadas adina pli frequentas. Ils invasurs han uss er cumenzà a passentar l’enviern en ils pajais en ils quals els penetravan e la finala èn els per part sa chasads là ed han fundà agens dominis territorials. Entant ch’ils Varegs svedais èn sa drizzads vers ost, èn ils Vikings norvegiais s’installads sin las inslas Feroe, Shetland ed Orkney, sin las Hebridas, en il nord da la Scozia, sin l’insla Man, en l’Irlanda ed en il nord da l’Engalterra.

Durant la segunda mesadad dal 9avel tschientaner han Vikings norvegiais ultra da quai colonisà l’Islanda; da là èn els avanzads en la Grönlanda e vers l’onn 1000, sut Leif Eriksson, èn els arrivads en l’America dal Nord.

Las campagnas dals Vikings danais èn percunter surtut sa concentradas sin l’Engalterra ed il Reginavel francon dal vest. Ad els èsi reussì d’occupar parts da l’Engalterra dal Nord e Centrala (Danelag) sco er la Normandia odierna.

Gia vers la mesadad dal 9avel tschientaner era ina flotta da Vikings penetrada sblundregiond en la regiun da la Mar Mediterrana. En il 11avel tschientaner han mercenaris normans alura erigì in domini en l’Italia dal Sid ed han uschia tschentà il crap da fundament dal reginavel da la Sicilia da pli tard. Fin il 1016 han armadas da Vikings dirigidas da la roialitad danaisa conquistà l’Engalterra ed integrà quella sut Knut il Grond en il reginavel grond scandinav.

Unificaziun dals Anglosaxons

Or dal testament dad Alfred il Grond

Suenter che l’armada da Vikings danaisa aveva occupà dapi il 865 l’Engalterra dal Nord e Centrala è ella er avanzada a partir dal 869/870 sur la Temsa vers sid. Qua è be il reginavel parzial Wessex stà bun da far resistenza als invasurs. Il cumbat da defensiun anglosaxon è collià stretgamain cun la persuna dal retg dals Saxons dal Vest Alfred il Grond (871–899).

Gia avant che Alfred era daventà retg, aveva el gì chaschun da cumprovar sias abilitads militars cura ch’al era reussida il 871 sper Ashdown ina victoria cunter l’armada dals Vikings. Ils proxims onns han ils Vikings danais smanatschà vinavant Wessex, enfin che Alfred ha pudì batter ils invasurs a moda decisiva sper Edington (878). Lur manader, il retg danais Guthrum, ed ina gronda part da sia suita han sinaquai sa laschà battegiar ed èn sa retratgs da Wessex. La pausa ch’è suandada ha Alfred tratg a niz per rinforzar la forza da defensiun da ses pajais cun stgaffir ina flotta ed eriger fortificaziuns. Suenter avair prendì davent als Danais Londra (883) è Alfred daventà il retg da tut ils Anglosaxons che na stevan betg sut domini danais. En in contract cun il retg danais è vegnida fixada la lingia Londra-Bedfort-Chester sco cunfin dals dus dominis. Ultra da quai ha Alfred pretendì per sai d’er represchentar ils Anglosaxons che sa chattavan sut domini danais (Danelag).

D’impurtanza speziala èn stadas las mesiras dad Alfred sin il champ da la politica culturala, las qualas duevan auzar il nivel da furmaziun general e furmar uschia la basa per ina nova schientscha da ses pievel. Tenor il model carolingic ha el clamà scienziads a sia curt, ha fundà scolas ed ha sez promovì la derasaziun da la litteratura cristiana en ses reginavel cun far translaziuns en la lingua populara. Sin quest fundament èsi reussì a ses successurs Eduard il Vegl (899–924) ed Ethelstan (924–939) da reconquistar successivamain ils territoris che vegnivan occupads dals Vikings e d’unir Anglosaxons, Danais e Norvegiais en in sulet reginavel.

Varegs

Reconstrucziun da guerriers varegs (Pologna)

Entaifer ils ‹umens dal nord› èn ils Vikings svedais, che duevan vegnir numnads pli tard Varegs (‹confederads›), ids lur atgna via. Lur vischins en il vest, ils Vikings danais e norvegiais, paran – almain en la fasa tempriva – d’avair tschertgà surtut da far butin; l’expansiun dals Varegs en l’Europa da l’Ost pudess percunter esser stada segnada da l’entschatta davent d’intents commerzials.

Uschia èn Vikings svedais sa stentads gia a partir dal 7avel tschientaner da segirar l’access a la costa da la Mar da l’Ost davent da la sbuccada da l’Oder fin en l’Estonia. Els han suttamess la populaziun slava e finlandaisa e fundà basas da commerzi als puncts centrals dal traffic (Truso sper Elbing, Grobin sper Libau). Da qua anora èn els suandads las veglias vias da commerzi per lung dals gronds flums (Oder, Weichsel, Düna, Dniepr, Volga) vers l’intern da la terra ed èn uschia arrivads fin en la Pologna, Boemia e Silesia sco er en l’ost fin als cunfins dals reginavels dals Bulgars e Chasarens. Cun endrizzar basas da sustegn a las impurtantas vias d’aua empruvavan ils Varegs da controllar il commerzi lucrativ vers las metropolas orientalas da Bizanz e Bagdad.

Tenor la tradiziun da la Cronica da Nestor russa duain Vikings svedais avair prendì en possess il Lai da Ladoga e fatg tributara la populaziun indigena. Tenor la regiun svedaisa Roslag/Uppland vegnivan quests Vikings numnads Rus. Suenter che quels eran vegnids stgatschads il 862, als duain las stirpas slavas e finlandaisas bainspert puspè avair clamà enavos. Sut ils trais frars Rurik, Sineus e Truvor èn ils Rus returnads en il pajais ed han erigì enturn Aldeigjuborg al Lai da Ladoga, Bjelosersk (tranter il Lai Onega e Rybinsk) ed Isborsk (sper Pleskau al Lai Peipus) trais dominis che duevan furmar il fundament dal Reginavel russ da pli tard. Cura che Rurik ha ertà suenter la mort da ses frars lur dominis, ha el spustà sia residenza dad Aldeigjuborg a Nowgorod al Lai Ilmen.

En il fratemp avevan dus cumpogns da Rurik, Askold e Dir, conquistà Kiev e fundà là in ulteriur domini dals Varegs. Sut il successur da Rurik, Oleg (870/879–912), è quel vegnì unì cun il domini nordic al Reginavel da Kiev sut la dinastia dals Rurikids (fin il 1598).

Reginavel da Kiev

Reginavel da Kiev vers l’onn 1000

Suenter l’uniun dals dominis dals Varegs al nov reginavel da Kiev (882), èsi reussì ad Oleg da suttametter successivamain las stirpas vischinantas dals Slavs da l’Ost e da sa deliberar da la dependenza dal pievel turk dals Chasars che dominavan il territori da la Volga. Suenter in avanzament en direcziun da Bizanz il 907 è l’imperatur Leon VI stà sfurzà da far cun Oleg in contract da commerzi; quel concediva als commerziants da Kiev tschertas libertads da commerzi a Constantinopel. Il 941 ha il Reginavel da Kiev – numnà uss per ordinari ‹Rus› – fatg sut il prinzi Igor, il successur dad Oleg, in’ulteriura emprova da conquistar Constantinopel. Suenter che quai n’è betg reussì, è il contract dal 907 vegnì renovà il 944/945 en sias parts essenzialas.

Ch’igl è reussì da consolidar il Reginavel da Kiev a l’intern e da s’acquistar ina buna reputaziun a l’exteriur è surtut stà d’attribuir ad ina dunna, numnadamain ad Olga, la vaiva dad Igor. Suenter la mort da ses um ha ella manà il reginavel uschè ditg che ses figl Swjatoslaw era minoren e pli tard cura che quel era absent; ella ha fullà via a la cristianisaziun dal pajais cun sa laschar battegiar e clamar missiunars bizantins en il pajais. Per tema ch’ina colliaziun memia stretga cun la baselgia bizantina possia manar en la dependenza politica, ha Olga tschertgà il contact tar il Reginavel dals Ottons. Las emprovas da missiunar nà dal vest han però fatg naufragi, damai ch’il temp da regenza da Swjatoslaw a Kiev è stà collià cun ina reacziun pajauna.

Prinzi Swjatoslaw (962–972) ha empruvà d’extender ses domini cun diversas campagnas militaras. En il decurs da quellas al èsi reussì da destruir tant il reginavel dals Chasars sco er quel dals Bulgars da la Volga (965/966). Dal Reginavel dals Bulgars sut zar Peter (968/969) ha el l’emprim prendì possess en uniun cun Bizanz; silsuenter è el sa drizzà directamain cunter l’Imperi bizantin. Qua ha el però subì ina greva sconfitta ed è stà sfurzà da sa retrair da la Bulgaria (971). En il cumbat cunter ils Petschengs ch’eran penetrads en il territori dal Dniepr è Swjatoslaw vegnì per la vita la proxima primavaira.

Ses figl Wladimir ha pir pudì sa far valair il 980 definitivamain cunter ses frars sco regent sulet. El vuleva s’associar ad ina da las grondas cuminanzas religiusas ed ha retschavì delegaziuns dals moslems, dals cristians dal vest e da l’ost e dals gidieus. Ch’el è la finala sa decidì per il cristianissem bizantin è d’attribuir per part a sia lètg cun la princessa bizantina Anna. Cura che Wladmir ha sa laschà battegiar il 988/989, è l’aristocrazia e la gronda part da la populaziun suandada ses exempel senza far resistenza. Da Bizanz han ils Russ surpiglià la liturgia vegl slava, l’alfabet slav ed il dretg bizantin. A basa da quai hai dà en il reginavel in temp da fluriziun culturala che dueva culminar dal temp da regenza dal figl da Wladimir, Jaroslaw (1019–1054), en furma d’ina ritga litteratura, istoriografia e legiferaziun.

Sontg Imperi roman

Otto III

L’onn 911 è mort Ludivic l’Uffant e la lingia ostrofrancona dals Carolings è sa stizzada. En questa situaziun n’èn ils Francs, Saxons, Svabais e Bavarais betg forsa sa suttamess al sulet represchentant da la dinastia carolingica, il retg francon dal vest Carl il Simpel, mabain han numnà il duca francon Konrad sco lur retg; be la Lorena è s’associada per in temp al reginavel dal vest. A l’exteriur è la regenza da Konrad I stada segnada da la smanatscha da vart dals Ungarais, a l’intern da dispitas cun differents ducadis. A ses successur, Heinrich, da la schlatta dals Liudolfings u Ottons, èsi reussì d’obtegnair ina tscherta posiziun predominanta envers ils ulteriurs ducadis e da consolidar il spiert da cuminanza entaifer il Sontg Imperi roman che steva per sa furmar. En il Contract d’amicizia da Bonn al ha il retg francon dal vest Karl renconuschì sco partenari cun ils medems dretgs; e l’onn 925 ha Heinrich pudì suttametter il ducadi da la Lorena a ses domini. La cuntinuitad dal reginavel ostrofrancon-tudestg è er stada garantida suenter la mort da Heinrich I (936); cunter la pratica carolingica da divider il domini è be il pli vegl da ses figls, Otto, vegnì nominà sco successur.

Otto I il Grond (936–973) è gia sa referì a la tradiziun carolingica cun sa laschar curunar sco retg ad Aachen; cun sa tschentar sin il tron da Carl il Grond ha el dà d’encleger ch’el resguardia sasez sco successur dal grond imperatur.

Tras sia victoria sur ils Ungarais en la Battaglia da Lechfeld ha Otto cuntanschì ina posiziun predominanta en l’Europa. Quella dueva culminar set onns pli tard en la curunaziun sco imperatur roman (ils 2 da favrer 962 a Roma tras papa Joannes XII). Quest eveniment dueva esser da gronda purtada per l’istorgia europeica: Dapi quel mument era per l’ina la dignitad imperiala colliada cun la roialitad tudestga e sia successiun al tron, per l’autra è vegnì decidì definitivamain che be il papa a Roma haja il dretg da curunar l’imperatur.

Il figl e successur dad Otto il Grond, Otto II (973–983), era gia vegnì curunà dal temp da vita da ses bab (967) sco cunregent ed era ultra da quai maridà cun Theophanu, ina nezza da l’imperatur bizantin. Vers la fin da ses temp da regenza ha el stuì supportar grevas sconfittas. Il 982 al han ils Saracens battì en la Battaglia sper Cotrone en la Calabria, ed al cunfin oriental ha ina sullevaziun dals Danais e Slavs chaschunà in onn pli tard grondas perditas.

Otto III (983–1002) aveva pir trais onns cura che ses bab è mort. A ses lieu han sia mamma Theophanu e sia tatta Adelheid manà las fatschentas. Daventà maioren ha el empruvà da realisar a moda cumplessiva il program da la Renovatio imperii en il senn d’ina renaschientscha dal temp dals imperaturs romans: la citad da Roma dueva, sco sedia da l’imperatur e dal papa, daventar il center dal domini dal mund. Ma l’imperatur è gia mort l’onn 1002 en la vegliadetgna da 21 onns. Sut ses successur Heinrich II (1002–1024), che derivava d’ina lingia collaterala bavaraisa dals Liudolfings, è l’accent dal domini puspè sa spustà en Germania.

Politica da l’Italia dals imperaturs

Otto il Grond victorisescha Berengar

Cuntrari a la situaziun en Germania ed en Frantscha n’èn sa furmadas en l’Italia naginas structuras statalas unitaras suenter la dissoluziun dal reginavel carolingic. La Sicilia era gia vegnida conquistada en il decurs dal 9avel tschientaner cumplettamain dals Arabs e quels han furmà fin lunsch viaden en il 10avel tschientaner ina smanatscha permanenta per l’entira Peninsla da las Apenninas. En l’Italia Inferiura èsi reussì a Bizanz da reconquistar dapi il 885 sut il chau d’armada Nikephoros Phokas vasts territoris e d’endrizzar in’administraziun militara rigurusa. Suenter impurtants papas sco Nikolaus I (mort il 867) e Joannes VIII (mort il 882) è il stadi da la baselgia – il domini secular dals papas – vegnì adina dapli sut l’influenza da l’aristocrazia locala. La finala èsi reussì ad ina famiglia romana da sa far valair definitivamain: Theophylakt, silsuenter sia dunna Theodora, sia figlia Marozia e ses biadi, duca Alberich II da Spoleto, han controllà dal 904 fin il 954 las elecziuns dal papa e decidì davart la politica, uschia ch’ins ha numnà pli tard quest’epoca da l’istorgia papala a moda spretschanta ‹pornocrazia›.

Er il ‹reginavel› da l’Italia (regnum Italiae) ch’era succedì al Reginavel dals Langobards è sa chattà pli e pli en in stadi da dissoluziun e privaziun da tut ils dretgs. Dal temp dals uschenumnads retgs naziunals – dals quals intgins han schizunt s’acquistà la curuna imperiala – han divers regents battì per la supremazia en l’Italia Superiura e Centrala, tranter auter Berengar dal Friul (mort il 924), Wido da Spoleto (mort il 894) e ses figl Lothar II (mort il 950).

La situaziun politica dueva sa midar da rudent en quel mument che Otto I ha dà suatientscha al clom d’agid dad Adelheid, la vaiva dal retg Lothar, ed è intervegnì militarmain en l’Italia. Confurm a la tradiziun carolingica ha el sa laschà proclamar suenter las nozzas cun Adelheid a Pavia sco retg dals Langobards. Quest liom tranter la Germania e l’Italia en uniun persunala è anc vegnì surelevà il 962 tras la curunaziun dad Otto sco imperatur. El dueva esser decisiv per l’avegnir dals dus pajais, pertge che a partir da quel mument vala il retg elegì en Germania a medem temp sco retg da l’Italia Centrala e Superiura. Il Reginavel dals Langobards era uschia sa transfurmà en l’Italia imperiala.

Betg il davos pervi da questa constellaziun politica stgaffida tras Otto I èn ils retgs tudestgs dal temp autmedieval adina puspè stads necessitads da sa render en l’Italia e da tgirar – en vista a la curunaziun sco imperaturs – bunas relaziuns cun il papat.

Battaglia da Lechfeld

Miniatura che regorda a la Battaglia da Lechfeld (13avel tschientaner)

Stgatschads tras ils Petschenegs da lur vegls abitadis al Don e Dniepr, han ils Ungarais (u Magyars) – in pievel da chavaltgaders ugro-finlandais – cuntanschì vers la mesadad dal 9avel tschientaner il Danubi Inferiur. Ad els eran er s’associadas autras stirpas sco ils Tircs bulgars u ils Chasars. L’emprim èn ils Ungarais s’alliads cun Bizanz ed han cumbattì ils Bulgars. Sut lur prinzi Árpád èn els la finala avanzads en direcziun da la Planira dal Danubi e da la Tisza nua ch’eran sesentas stirpas slavas. Da qua anora han els adina puspè fatg invasiuns da rapina en l’Europa dal Vest ed en l’Imperi bizantin. Pertutgà il pli fitg da quai è stà il Reginavel francon da l’ost ch’è vegnì sblundregià betg main che 32 giadas; ma er la Burgogna, la Frantscha e l’Italia dal Nord èn stads pertutgads. L’onn 924 è Pavia, la chapitala dal regnum Italiae, vegnida conquistada e messa en tschendra; diesch onns pli tard èn chavaltgaders ungarais cumparids davant Constantinopel.

Il retg tudestg Heinrich I ha stuì extrader il 926 in aut manader ungarais e pajar auts tributs per cuntanscher in armistizi da nov onns; el ha però profità da quel per amplifitgar las fortificaziuns e reorganisar l’armada. Suenter che l’armistizi è vegnì schlià anticipadamain al èsi reussì da surventscher in’emprima giada l’armada dals Ungarais l’onn 933 (Battaglia sper Riade en la regiun Turinga/Saxonia-Anhalt).

Pir il 954 èn ils Ungarais danovamain penetrads en l’Imperi ed èn avanzads fin al Rain ed en l’Italia. Cura ch’els han assedià l’onn 955 la citad dad Augsburg che vegniva defendida da l’uvestg Ulrich, è il figl da Heinrich, Otto I, cumparì cun in’armada da chavaliers (ch’era però numericamain inferiura a l’armada ungaraisa). Ils 10 d’avust, il di da sontg Laurentius che vegniva venerà spezialmain da vart dals Ottons, ha il retg cuntanschì ina victoria gloriusa. Durant la battaglia aveva quel purtà la Sontga Lantscha, da la quala ins carteva ch’ella cuntegnia in toc lain da la crusch da Cristus. Il cronist Widukind da Corvey rapporta che Otto saja sinaquai vegnì proclamà da si’armada sco imperatur. Davart questa notizia è adina puspè vegnì speculà; ma er sche quest’acclamaziun duess propi avair gì lieu, n’ha ella gì nagina vigur legala. Pir il 962, cun sia curunaziun a Roma, ha Otto renovà per propi la pussanza imperiala.

L’Ungaria s’orientescha a la cristianadad occidentala

La Battaglia da Lechfeld ha muntà ina vieuta en l’istorgia da l’Ungaria. Il pievel da nomads è sa chasà definitivamain en la regiun da la Tisza ed en la part centrala dal Danubi; las expediziuns da sblundregiada en il vest èn stadas terminadas. Ed entant ch’igl aveva dà pli baud emprovas da missiunar l’Ungaria nà da Bizanz, è il pajais s’avert uss exclusivamain a la missiun cristian-romana. Surtut missiunaris bavarais, che l’uvestg Pilgrim ha tramess nà da Passau, han procurà ch’il pajais s’integreschia en la cristianadad occidentala. Gia il sutbeadi dad Árpád, il prinzi Géza (972–997), ha prendì si contact cun Otto il Grond. Ses figl Waik è vegnì battegià vers il 973 d’in plevon da l’uvestg Pilgrim ed ha survegnì, probablamain tenor il sontg patrun da la baselgia da Passau, il num cristian Stefan (István). Tras sias nozzas cun Gisela – la sora dal duca Heinrich da la Baviera ed imperatur Heinrich II da pli tard – èn er sa dads lioms famigliars tar l’imperi ottonic. Cura che Géza è mort l’onn 997 èsi reussì ad István da sa far valair cunter prinzis e parents rivalisants; cun agid da la Baviera ha el cuntinuà energicamain cun la cristianisaziun dal pajais.

L’onn 1001 ha István retschet da papa Silvester II – en enclegientscha cun l’imperatur Otto III – la dignitad roiala. Sco simbol al ha l’imperatur tramess ina copia da la Sontga Lantscha. Ad Esztergom, ch’era vegnì numnà dal papa archuvestgieu, è István vegnì unschì e curunà il di da Nadal da l’onn 1001 sco emprim retg ungarais. Cun fundar in ulteriur archuvestgieu (Kalocsa), otg uvestgieus e numerusas claustras al èsi reussì d’installar en il pajais ina ferma organisaziun ecclesiastica. István è mort l’onn 1038 senza uffants; cumbain che bler da ses operar è ì a perder durant ils embrugls per la successiun al tron, vala il retg sco fundatur dal stadi ungarais ed è gia vegnì canonisà l’onn 1087.

Califat da Córdoba

Mezquita a Códoba

Dal temp ch’il califat dals Omaijads a Damascus gieva da rendì, ha il guvernatur en il Magreb, Musa Ibn Nusair (640–716), tramess Tarik Ibn Sijad cun 7000 schuldads sur la Stretga da Gibraltar.

Gia l’onn 718 ha il terz successur da Musa dominà sco emir la gronda part da la Spagna. Vers la mesadad dal 8avel tschientaner era la pussanza dals Omaijads a Damascus rutta definitivamain. A la mazzacra tras lur successurs, ils Abbasids, è mitschà be in sulet member da lur dinastia: Abd Ar Rahman ch’aveva da quel temp indesch onns e ch’era in biadi dal dieschavel calif Hischam Ibn Abd Al Malik (724–743). Durant tschintg onns è el viagià tras la Palestina, l’Egipta e l’Africa dal Nord, fin ch’el ha cuntanschì l’onn 755 l’Iberia (numnada dals muslims Al Andalus). Sustegn ha el chattà da vart da ses parents tranter ils Berbs, pli tard da gruppas da muslims oriundas da la Siria. El ha conquistà il sid cun Sevilla ed è marschà vers la citad da Córdoba ch’è crudada l’onn 756. Cun Abd Ar Rahman I (756–788) sco emir è Al Andalus stà unì en pasch. Mintga emprova da vart dals Abbasids da Bagdad da suttametter il nov signur da la Spagna sut lur domini ha fatg naufragi. Schizunt Carl il Grond ha stuì sa volver l’onn 778 davant Saragossa.

Il regent dals Omaijads ha sinaquai laschà embellir las citads, surtut la chapitala Córdoba ch’el ha fatg circumdar cun in mir ed en vischinanza da la quala el ha fatg endrizzar in curtin. Dus onns avant sia mort è vegnida erigida la moschea gronda da Córdoba che dueva concurrer areguard la bellezza e muntada cun ses dus models a Mecca e Medina. Suenter la reconquista da la Spagna il 1236 è quella però vegnida transfurmada en ina catedrala. La convivenza da differentas gruppas etnicas – Arabs (surtut Arabs dal Sid e Sirians), Berbs, Gidieus, Spagnols ed auters – è sa splegada a moda vaira armonica.

Dal temp da l’emir Abd Ar Rahman III (912–961), il qual ha schizunt regì a partir da l’onn 929 sur Al Andalus sco emprim calif dals Omaijads, ha il domini islamic en Spagna cuntanschì sia culminaziun. La citad da Córdoba ha enconuschì da quel temp ina gronda fluriziun e pudeva tuttavia sa mesirar cun Bagdad. Il calif ha l’emprim procurà che ses territori, ch’era sa reducì a la citad da Córdoba e ses conturns, vegnia puspè suttamess e pacifitgà en sia totalitad. Alura ha el mess ad ir in’activitad da construcziun sco ch’i n’aveva anc mai dà ed er las scienzas stevan en plaina fluriziun. Córdoba duai avair dumbrà da quel temp in mez milliun abitants. Al Hakam II (961–976) ha cuntinuà l’ovra da ses bab; ma alura è suandà in temp malruassaivel ch’ha annunzià il declin da Córdoba e che dueva la finala avair per consequenza ch’igl èn sa sviluppads ad Al Andalus plirs reginavels parzials.

Sut la dinastia dals Nasrids (1231–1492) ha alura la citad da Granada gudagnà ina gronda reputaziun sco chapitala. Il fundatur da questa famiglia regenta, Muhammad Ibn Nasr (1232–1272), ha laschà eriger sin ina collina en il sidost da la citad il famus palaz Alhambra ch’è daventà in simbol per l’ultim temp da fluriziun da la cultura maurica en Spagna.

En il decurs dal 11avel tschientaner han ils Spagnols cristians cumenzà a reconquistar Al Andalus. Toledo è crudà l’onn 1085, Córdoba il 1236, Sevilla il 1248; suenter las nozzas da Ferrando II dad Aragón cun Isabel I da Castilia èsi reussì da conquistar Granada, l’ultima fortezza muslima en la Spagna (1492). Uschia è ida a fin ina lunga preschientscha dals muslims en l’Europa dal Vest. Lur erudiziun e sabientscha aveva gì per consequenza che blers Spagnols eran s’arabisads tant linguisticamain sco er culturalmain. La Spagna araba dueva sa mussar sco ordvart fritgaivla areguard il stgomi cultural ed intellectual tranter muslims, cristians e gidieus. Quai betg il davos perquai che la savida da l’antica era sa mantegnida en las bibliotecas arabas.

Suenter la crudada da Granada èn tant muslims sco er gidieus vegnids sfurzads da sa laschar battegiar u d’emigrar. Blers dals gidieus ch’eran restads en il pajais (numnads a moda spretschanta ‹marrans›) u muslims (‹moriscs›) han cuntinuà a pratitgar lur religiun en il zuppà ed èn perquai vegnids persequitads da l’inquisiziun spagnola.

Imperi dals Piasts

Statua dal 1925 che regorda a retg Boleslaw (Giezno, Pologna)

Ils origins dal stadi polonais sa laschan persequitar enavos en las funtaunas fin en il 10avel tschientaner. Ma facticamain sto l’uniun da las stirpas slavas tranter Oder e Vistula sut la schlatta dals Piasts (tenor il fundatur legendar da la dinastia Piast) avair gì lieu gia bundant pli baud. Il cronist Widukind da Corvey menziunescha per l’onn 963 il duca polonais Mieszko I. Quel vegn designà sco ami (amicus) da l’imperatur Otto il Grond e sco regent da las terras tributaras tranter Oder e Warta. Tras sia maridaglia cun Dobrowa, la figlia dal duca da la Boemia Boleslaw I, è Mieszko s’orientà al cristianissem en sia furma occidentala ed ha sa laschà battegiar l’onn 966.

En il conflict cun la Boemia areguard ils territoris da la Silesia e da la Weichsel Superiura, al èsi reussì da s’acquistar il sustegn dals imperaturs ottonics, uschia ch’el ha pudì incorporar quels en la Pologna (resalvond la supremazia da l’imperatur).

A ses figl e successur Boleslaw I Chrobry (‹il Valurus›) èsi reussì da cuntinuar cun ils success politics da ses bab ch’era mort il 992. En uniun cun l’imperatur Otto III dueva el cuntanscher ina posiziun egemoniala entaifer ils Slavs cristians. L’onn 1000 è il giuven imperatur pelegrinà a Gniezno per urar a la fossa da ses ami, l’archuvestg Adalbert da Prag ch’era vegnì sturnì dals Pruzs (ils perdavants pajauns da la Prussia oriunds dal Balticum). Quai ha dà chaschun ad in inscunter persunal tranter Otto e Boleslaw ch’ha contribuì decididamain a la buna reputaziun che quest ultim dueva avair a la curt imperiala. La Pologna ha retschet in’atgna organisaziun ecclesiastica cun l’archuvestg Gniezno ed ils uvestgieus da Cracovia, Kołobrzeg e Wrocław; il duca da la Pologna sez ha retschet or dals mauns da l’imperatur ina copia da la Sontga Lantscha cun ina reliquia da la crusch da Cristus ed è eventualmain gia vegnì numnà da quel temp retg.

Ma suenter la mort dad Otto III (1002) è Boleslaw vegnì en conflict cun ses successur Heinrich II. En connex cun ils scumbigls per la successiun al tron en Boemia (1003) al eri reussì da surpigliar il domini da la Boemia e Marovia; ma la refusa da prestar al retg tudestg il sarament feudal ha manà a grevs cumbats, en rom dals quals Heinrich II è schizunt s’allià repetidamain cun ils Liutitz pajauns per tegnair a mastrin ses adversari cristian. En la Pasch da Bautzen dal 1018 è Boleslaw restà victur ed ha pudì mantegnair la Lausitz e la Lausitz Superiura da pli tard sco feud imperial. Il medem onn è el intervegnì en ils scumbigls per la successiun al tron en Russia; per curt temp al èsi schizunt reussì d’occupar Kiev. Suenter la mort da l’imperatur Heinrich II (1024) ha Boleslaw danovamain sa laschà curunar sco retg; ma el è gia mort la stad da l’onn 1025.

Knut il Grond

Reginavel anglo-scandinav da Knut il Grond (1014–1035)

Dapi la fin dal 10avel tschientaner è l’Engalterra anglosaxona danovamain stada exposta ad in grond privel; sut l’egida da la roialitad scandinava ha numnadamain cumenzà ina nova unda d’attatgas da Vikings. L’onn 1013 è il retg danais Svend Gabelbart sbartgà cun in’armada sper Sandwich e fin la fin da l’onn al èsi reussì da rumper la resistenza dals Anglosaxons. Il retg Ethelred II è stà sfurzà da bandunar il pajais e d’ir a star cun sia famiglia a la curt da ses quinà, il duca da la Normandia. Cura che Svend Gabelbart è gia mort il 1014, ha ses figl pli giuven Knut surpiglià il commando da l’armada ch’era restada en l’Engalterra. En dirs cumbats ha el la finala pudì sa far valair cunter la resistenza dad Edmund Ironside, il fitg dal retg Ethelred, e suenter la mort da quel (1017) è el vegnì renconuschì en tut l’Engalterra sco Knut I.

En quel mument che Knut ha er surpiglià il 1018 la pussanza roiala en il Danemarc, è sa furmà in reginavel grond scandinav che cumpigliava sper l’Engalterra, il Danemarc, Schonen e parts da la costa da la Mar da l’Ost temporarmain er la Norvegia e sias gruppas d’inslas situadas en l’Atlantic. Per rinforzar la basa da legitimitad da ses domini ha Knut maridà la vaiva dal retg Ethelred, la princessa normana Emma. En pli è el sa stentà per ina politica da reconciliaziun tranter ils Anglosaxons e Scandinavs, quai ch’ha contribuì ad unir ils dus pievels sut ina roialitad communabla. Per consolidar ses domini è Knut surtut sa basà sin la baselgia, a la quala el ha concedì vastas donaziuns e privilegis ed animà da metter ad ir in’activitad missiunara en l’entir territori scandinav. La segirezza dal reginavel vegniva garantida tras furmaziuns navalas che patrugliavan cuntinuadamain ed in’armada da professiun che consistiva da 3000 umens or da la suita dal retg. Areguard la politica exteriura è Knut s’orientà ferm a Konrad II. Quel al ha surdà la marca danaisa al nord da la Eider cun il center da commerzi Haithabu-Schleswig e concedì a la maridaglia tranter ses figl, l’imperatur Heinrich III da pli tard, e la figlia da Knut Gunhild.

Suenter la mort da Knut l’onn 1035 è il reginavel grond ch’el aveva stgaffì però bainspert dà dapart. Entant ch’il Danemarc è vegnì sut controlla da la roialitad norvegiaisa, èsi reussì da reinstallar en l’Engalterra cun Eduard il Confessur la roialitad anglosaxona (1042).

Litteratura

Preschentaziuns generalas ed ovras da survista

• The New Cambridge Medieval History. Ed. da Paul Fouracre e.a., toms 1–3. Cambridge University Press, Cambridge 1995–2005.
• Arnold Angenendt: Das Frühmittelalter. Die westliche Christenheit von 400 bis 900. Kohlhammer, Stuttgart e.a. 1990; 3. ed. Kohlhammer, Stuttgart/Berlin/Cologna 2001, ISBN 3-17-017225-5.
• Peter Brown: The Rise of Western Christendom. 2. ed. amplifitgada. Blackwell, Oxford 2003, ISBN 0-631-22138-7.
• Roger Collins: Early Medieval Europe 300–1000. 3. ed. amplifitgada. Palgrave, Basingstoke e.a. 2010, ISBN 0-230-00673-6.
• Johannes Fried: Die Formierung Europas 840–1046 (= Oldenbourg Grundriss der Geschichte, tom 6). 3. ed. Oldenbourg, Minca 2008.
• Hans-Werner Goetz: Europa im frühen Mittelalter. 500–1050 (= Handbuch der Geschichte Europas, tom 2). Ulmer, Stuttgart 2003, ISBN 3-8001-2790-3.
• Matthew Innes: Introduction to Early Medieval Western Europe, 300–900: The Sword, the Plough and the Book. Routledge, Londra e.a. 2007.
• Reinhold Kaiser: Die Mittelmeerwelt und Europa in Spätantike und Frühmittelalter (= Neue Fischer Weltgeschichte, tom 3). S. Fischer, Francfurt a.M. 2014, ISBN 978-3-10-010823-4.
• Franz Neiske: Europa im frühen Mittelalter 500–1050: Eine Kultur- und Mentalitätsgeschichte. Primus, Darmstadt 2006.
• Friedrich Prinz: Von Konstantin zu Karl dem Großen. Entfaltung und Wandel Europas. Artemis und Winkler, Düsseldorf/Turitg 2000, ISBN 3-538-07112-8.
• Rudolf Schieffer: Christianisierung und Reichsbildung. Europa 700–1200. C.H. Beck, Minca 2013, ISBN 978-3-406-65375-9.
• Chris Wickham: The Inheritance of Rome. A History of Europe from 400 to 1000. Penguin, Londra 2009.

Litteratura davart singuls temas

• Kunibert Bering: Kunst des frühen Mittelalters (= Kunst-Epochen, tom 2). 2. ed. Reclam, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-15-018169-0.
• Franz Brunhölzl: Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters. Wilhelm Fink Verlag, Minca 1975 (tom 1); Minca 1992 (tom 2).
• Gilbert Dragon, Pierre Riché ed André Vauchez (ed.): Die Geschichte des Christentums. Tom 4: Bischöfe, Mönche und Kaiser (642–1054). Herder, Freiburg (Breisgau) e.a. 1994.
• Johannes Fried: Der Weg in die Geschichte. Die Ursprünge Deutschlands bis 1024 (= Propyläen Geschichte Deutschlands, tom 1). Propyläen Verlag, Berlin 1994.
• Guy Halsall: Barbarian Migrations and the Roman West, 376–568. Cambridge University Press, Cambridge 2007.
• Hugh N. Kennedy: The Prophet and the Age of the Caliphates. The Islamic Near East from the sixth to the eleventh Century. 2. ed. Pearson Longman, Harlow e.a. 2004, ISBN 0-582-40525-4.
• Ralph-Johannes Lilie: Byzanz – Das zweite Rom. Siedler, Berlin 2003, ISBN 3-88680-693-6.
• Lutz E. von Padberg: Die Christianisierung Europas im Mittelalter. 2. ed. Reclam, Stuttgart 2009, ISBN 3-15-017015-X.
• Walter Pohl (ed.): Die Suche nach den Ursprüngen – Von der Bedeutung des frühen Mittelalters (= Forschungen zur Geschichte des Mittelalters, tom 8). Österreichische Akademie der Wissenschaften, Vienna 2004, ISBN 3-7001-3296-4.
• Reinhard Schneider: Das Frankenreich (= Oldenbourg Grundriss der Geschichte, tom 5). 4. ed. Oldenbourg, Minca 2001.
• Klaus von See (ed.), Peter Foote (cunautur): Europäisches Frühmittelalter. En: Klaus von See (ed.): Neues Handbuch der Literaturwissenschaft, tom 6. Aula-Verlag, Wiesbaden 1985, ISBN 3-89104-054-7.
• Julia M.H. Smith: Europe after Rome. A New Cultural History 500–1000. Oxford University Press, Oxford 2005.
• Christoph Stiegemann e.a. (ed.): CREDO. Christianisierung Europas im Mittelalter. 2 toms, Michael Imhof Verlag, Petersberg 2013.
• Chris Wickham: Framing the Early Middle Ages. Europe and the Mediterranean, 400–800. Oxford University Press, Oxford 2005.

Colliaziuns

 Commons: Temp medieval tempriv – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Internet Medieval Sourcebook (Funtaunas medievalas en translaziun englaisa)