Basilea

Basilea (tudestg Basel, franzos Bâle, talian Basilea) è ina citad gronda svizra ed il lieu principal dal chantun Basilea-Citad (che cumpiglia ultra da quai las vischnancas da Riehen e Bettingen). Suenter Turitg e Genevra è Basilea cun 171 513 abitants (situaziun dal 2019) la terz gronda citad da la Svizra.

Basilea
Basilea
Administraziun
Chantun	Basilea-Citad
District	(Basilea-Citad n'ha nagins districts)
Lingua(s)	tudestg
Numer postal	4000
Geografia
Autezza	260 m s. m.
Surfatscha	22,75 km²
Coordinatas	47° 33′ 2″ N 07° 35′ 28″ O
Demografia
Populaziun	172 258 (31 da december 2018)
Pagina-web uffiziala

La citad sa divida en Grossbasel da la vart sanestra (sidvest) dal Rain e Kleinbasel da la vart dretga dal Rain. Il center da Basilea furma la citad veglia ch’è situada a Grossbasel enturn la plazza da martgà – nua che sa chatta er la chasa municipala ch’ins ha cumenzà a construir il 1504 – e la collina dal münster, situada survart il Rain, che cumpiglia er la terrassa dal palatinat. La punt mesauna collia la citad veglia dad omaduas varts dal Rain. En il center da la citad ch’è serrà per il traffic d’autos curseschan trams.

L’onn 1460 han ins fundà a Basilea l’emprima universitad svizra. En il decurs dals tschientaners han tranter auter perscrutà ed instruì là Erasmus von Rotterdam, Paracelsus, Daniel Bernoulli, Friedrich Nietzsche, Karl Jaspers, il titular dal Premi Nobel Tadeus Reichstein e la filosofa Jeanne Hersch. A Basilea ha ultra da quai gì lieu l’onn 1897 l’emprim congress mundial zionistic sut l’egida da Theodor Herzl, al qual duevan anc suandar fin il 1948 diesch ulteriurs.

Basilea furma in center mundial da l’industria chemica e farmaceutica, in center da fieras da muntada internaziunala ed er in’impurtanta plazza da bancas.

Cun bunamain quaranta museums sin l’entir territori chantunal ed ina purschida culturala ordvart vasta, è Basilea er enconuschent per sias numerusas instituziuns d’art e da cultura da renum mundial. Il museum d’art da la citad dat suttetg a la pli impurtanta collecziun d’art publica en Svizra; cun il Cabinet d’Amerbach che la citad ha acquistà l’onn 1661 furma quel in dals pli vegls museums d’art accessibels al public en tut il mund.

Geografia

Posiziun

La citad è situada il pli en il nordvest da la Svizra dad omaduas varts dal Rain. Sper parts dals chantuns Schaffusa e Turitg tutga Kleinbasel cun la part settentriunala dal chantun Basilea-Citad tar ils sulets territoris da la Svizra situads a dretga dal Rain Aut. La citad da cunfin sa chatta a la fin meridiunala da la Planira dal Rain Superiur ed al cumenzament occidental da la Planira dal Rain Aut en la regiun da cunfin dals trais pajais Svizra-Germania-Frantscha. En l’aglomeraziun trinaziunala vivan radund 830 000 persunas, la regiun metropola Basilea cumpiglia schizunt 1,3 milliuns abitants.

Il Rain mida sin territori da Basilea – tar il schanugl dal Rain tranter il Giura Svizzer e las Preautezzas dal Guaud Nair – sia direcziun dad ost-vest vers sid-nord. Qua finescha il tschancun Rain Aut e cumenza il Rain Superiur. Curt avant il schanugl sbucca la Bis en il Rain Aut, la quala furma il cunfin tar il chantun Basilea-Champagna.

Il Rain che dat a la citad ses caracter vala da sia sbuccada a Rotterdam fin en la citad veglia da Basilea (tar la punt dal Rain mesauna istorica) sco aua internaziunala. Quests dretgs da traffic èn vegnids concedids a la Svizra l’onn 1868 tras l’Acta da Mannheim.

Grazia a sia posiziun geografica è la citad da Basilea gia daventada baud in’impurtanta cruschada da traffic ed è uschia avanzada ad ina plazza da commerzi centrala. La citad tutga perquai tar ils territoris populads il pli spess en l’Europa; grazia a ses vasts cunfins dispona ella però a medem temp da 320 ha zona verda e da 71 ha guaud.

La citad e las duas vischnancas cunfinantas Riehen e Bettingen mesiran inclus las surfatschas da l’aua 3694 ha e furman uschia il pli pitschen chantun da la Svizra. Malgrà quai datti sin il territori dal chantun vaira grondas differenzas d’autezza: il punct il pli bass è situà al port dal Rain a Kleinhüningen cun 245 m, il pli aut punct sa chatta survart Bettingen sper St. Chrischona cun 522 m – là sa chatta er la tur da televisiun da medem num che furma il pli aut edifizi liber da la Svizra.

Vischnancas cunfinantas

Basilea cunfinescha en il nord e nordost cun Riehen (chantun Basilea-Citad) e Weil am Rhein (Germania) e, da l’ost fin il sid cun Birsfelden, Muttenz, Münchenstein, Reinach e Bottmingen (tuttas vischnancas chantun Basilea-Champagna), en il vest cun Binningen ed Allschwil (omaduas Basilea-Champagna) e cun las vischnancas alsazianas Saint-Louis e Huningue (Frantscha).

Panorama da la citad davent da la tur dal münster en direcziun Kleinbasel

Clima

Grazia a sia posiziun en la Val dal Rain e l’aria mediterrana ch’entra nà da la Porta Burgognaisa enconuscha la citad in clima ordvart miaivel e sulegliv ed ha l’atun, grazia al jet da Möhlin, cumpareglià cun l’ulteriura Svizra Bassa relativamain pauca tschajera. La temperatura media annuala munta a ca. 11,5 °C; las precipitaziuns relativamain bassas a radund 842 mm ad onn (perioda 1981–2010). Er diversas spezias da plantas e palmas exoticas prospereschan perquai bain. Las stads pon esser fitg chaudas, entant ch’ils envierns èn, cumpareglià cun l’ulteriura Svizra tudestga, per il pli miaivels.

Geologia

La citad sa chatta en ina foppa stgaffida dal Rain, la quala è circumdada da trais muntognas bassas fin mesaunas, en il vest da las Vogesas franzosas, en l’ost dal Guaud Nair, en il sid, sidvest e sidost da bratschs dal Giura.

La citad a perspectiva d’utschè, sguard en direcziun sidost

Las trais plattas tectonicas dal Guaud Nair, da las Vogesas e dal Giura fruntan en la foppa da Basilea ina sin l’autra e furman in privel da terratrembel pussaivel. Basilea vala sco in dals territoris da la Svizra ch’è periclità il pli fitg da terratrembels. L’onn 1356 ha gì lieu qua in dals pli gronds terratrembels en Svizra insumma, il qual ha chaschunà la mort a pliras tschient persunas.

A l’entschatta dal 21avel tschientaner è naschida l’idea da trair a niz cun agid da la geotermia energia che sa chatta en in reservuar d’aua en ina profunditad da 5000 meters sut la citad. Ils explotaders han però sutstimà il privel da terratrembel. Pervi da diversas squassadas han ils sondagis da prova stuì vegnir franads l’onn 2008.

Quartiers

La citad da Basilea n’enconuscha nagins districts u parts da la citad, mabain sa divida per motivs statistics en 19 quartiers, situads ubain a Grossbasel u a Kleinbasel.

Num

L’origin dal num ‹Basilea› n’è betg sclerì dal tuttafatg. Ins suppona ch’el saja da derivanza romana; il num oriund celtic dal lieu n’è betg enconuschent.

Probablamain è il num collià cun il num da persunas roman ‹Basilius› ch’è documentà vastamain. Nums locals che derivan da nums da persunas senza suffix datti relativamain savens en la Svizra dal Vest. I sa tracta per ordinari da modas da dir ellipticas tar las qualas il pled generic latin oriund è vegnì laschà davent. Tar ‹Basilea› sa tracti pia probablamain d’ina furmaziun elliptica or d’in num local oriund dal tip villa Basilis. Da tgi ch’i pudess sa tractar tar quest Basilius n’è betg enconuschent.

La pli veglia funtauna enconuschenta che menziuna il num Basilea deriva da l’istoriograf roman Ammianus Marcellinus. Quel rapporta che l’imperatur Valentinian haja campà l’onn 374 cun sias truppas sper Basilia.

Istorgia

Preistorgia

Temp da crap tempriv

Il cugn a pugn da Pratteln

Chats dal temp da crap tempriv (paleoliticum) èn fitg stgars en Svizra, damai ch’ils fastizs èn vegnids destruids durant l’ultim temp da glatsch. Sulettamain la regiun enturn Basilea è restada libra da glatsch durant lezza epoca.

Tar la pli veglia cumprova da preschientscha umana en la regiun sa tracti d’in cugn a pugn da silex d’ina lunghezza da 18 cm e d’in pais da bundant 1 kg ch’è vegnì a la glisch l’onn 1974 a Pratteln. Tenor retschertgas pli novas ha quel ina vegliadetgna da radund 120 000 onns. I sa tracta dal pli vegl utensil ch’è vegnì chattà en Svizra. Quel sa lascha probablamain attribuir a l’uman da Neandertal, tuttina sco in segund cugn a pugn d’ina vegliadetgna da radund 60 000 fin 40 000 onns che deriva da Bettingen sin terren da la citad odierna. Climaticamain vegnan ad avair regì da quel temp en la regiun cundiziuns sco ozendi en l’Alasca. La cuntrada era segnada da pastgiras e da gruppas da plantas. L’uman da Neandertal n’era betg sedentar, mabain suandava sco chatschader sia preda en il ritmus da las stagiuns.

Avant radund 40 000 onns è immigrà l’uman modern en l’Europa, entant che l’uman da Neandertal è svanì successivamain per motivs che n’èn anc betg sclerids. Ils pli vegls artefacts en la regiun èn crappels colurads ch’èn vegnids a la glisch en vischinanza dad Arlesheim e ch’han ina vegliadetgna da ca. 12 000 onns.

Temp da crap mesaun

Suenter l’ultim temp da glatsch ha inizià enturn 9600 a.C. ina fasa chauda che perdura fin oz. La cuntrada averta d’avant è sa transfurmada en guaud. Senza dubi vivevan er dal temp da crap mesaun (mesoliticum) umans en la regiun da Basilea, ma fin oz n’han ins chattà nagins fastizs da quest temp.

Temp da crap tardiv

A partir dal 7avel millenni a.C. è la moda da viver da l’uman en l’Europa Centrala sa midada da rudent. Ils chatschaders e rimnaders da pli baud han cumenzà a manar ina vita sedentara sco agriculturs ed allevaturs d’animals. Las pli veglias culegnas dal temp da crap tardiv (neoliticum) en la regiun derivan da ca. 5400 a.C.; ils abitants da quellas vegnan attribuids a l’uschenumnada Cheramica lineara.

Sin territori dal chantun Basilea-Citad èn vegnids a la glisch radund 50 chats dal temp da crap tardiv. Surtut a Riehen e Bettingen han ins pudì determinar vaira bain las culegnas; ina da quellas deriva da ca. 3900 a.C.

Protoistorgia, antica

Temp da bronz

La scuverta dal bronz ha manà en il segund millenni a.C. a midadas fundamentalas. Entant che l’arom era disponibel en las Alps, stueva il zin vegnir importà da lunsch davent, probablamain da l’Engalterra. Uschia è sa sviluppà in vast commerzi a lunga distanza. Ils objects da diever ed ils lieus da sepultura sa sumeglian da quel temp en tut l’Europa Centrala. La societad è stada dominada da la vita purila.

Enturn Basilea hai dà dal temp da bronz (2000–800 a.C.) numerusas curts e vitgs. Quels giaschevan tuts en vischinanza dal Rain, quai che resplenda la muntada da quel sco axa da traffic. La pli veglia culegna dal temp da bronz ch’è enconuschenta deriva da ca. 1550 a.C. e sa chatta a Kleinhüningen sin ina terrassa protegida d’aua gronda; l’entir abitadi cumpiglia ina surfatscha da ca. 5000 m².

Vers 900 a.C. han ins endrizzà al nord da la collina dal münster l’emprima culegna fortifitgada da Basilea. Il sparun grippus situà tranter Rain e Birsig era, sco fortezza natirala, sco adattà per ina colonisaziun. L’entira culegna cumpigliava ina surfatscha da ca. 7000 m². Ils chats avant maun laschan supponer che la culegna saja daventada l’unfrenda d’in fieu.

Temp da Hallstatt (temp da fier tempriv)

A partir da 800 a.C. è il fier daventà impurtant en l’Europa Centrala. Las colliaziuns da commerzi d’enfin qua èn vegnidas remplazzadas tras talas che mainan tar giaschaments da fier, per exempel en il Giura. Ils giaschaments da fier sco er da sal vegnivan controllads d’ina classa superiura pitschna, fitg ritga. Suenter la mort vegnivan ils commembers da quella sepulids en gronds crests-fossa ch’èn anc oz visibels en la cuntrada (p.ex. Hardhäuslischlag en vischinanza da Muttenz). Dals Grecs vegnivan quests umans numnads Celts, dals Romans Gals; cun omaduas culturas stevan quels en stretgas relaziuns commerzialas. En la regiun da Basilea èn però strusch vegnids a la glisch fin oz chats che derivan da quel temp.

Temp da Latène (temp da fier tardiv)

Vers 450 a.C. han gì lieu entaifer la societad celtica midadas socialas e culturalas. Ils gronds crests-fossa èn vegnids remplazzads tras champs da fossas planivs. Ils umans vivevan en curts ed aclauns sparpagliads.

Adina puspè è glieud partida per sa domiciliar en auters lieus. Surtut la cuntrada en il sid da las Alps era attractiva; per la regiun da Basilea furmavan la Val dal Rodan e la Burgogna in’impurtanta via vers il mund mediterrana. Igl è sa sviluppà in stretg stgomi da bains e cultural tranter Celts, Grecs, Etruscs e la finala Romans. Las novas ideas da la regiun da la Mar Mediterrana han midà vinavant las relaziuns socialas.

Dal temp da Latène (450–50 a.C.) existan en la regiun da Basilea numerusas perditgas. Vers 150 a.C. è sa sviluppada en il territori dal campus da Novartis odiern ina gronda culegna ch’è stada abitada fin 80 a.C. Quella è vegnida scuverta l’onn 1911. Ella n’era betg fortifitgada e s’extendeva sur var 150 000 m². Las vias en furma rectangulara laschan supponer che l’abitadi saja vegnì endrizzà tenor plan. En quel vivevan bundant 500 persunas.

Ils chats archeologics dattan perditga da bainstanza e da vivas relaziuns da commerzi. Amforas da vin da la regiun mediterrana, cheramica da la Boemia ed ambra dal Balticum mussan che l’abitadi furmava in impurtant center dal commerzi a lunga distanza celtic. Las munaidas ch’èn vegnidas a la glisch renvieschan ad in sistem da daners che s’orientava a models mediterrans. Auters chats mussan ch’i lavuravan sin il lieu mastergnants autamain qualifitgads, ils quals stuevan per part importar las materias primas ch’els elavuravan.

Il teater roman ad Augusta Raurica

Suenter 100 a.C. han conflicts a l’intern dals Celts e l’avanzament da stirpas germanas nà dal nordost manà ad ina fasa da malsegirtad. A medem temp è er l’Imperi roman daventà adina pli smanatschant. D’augmentar l’atgna segirtad para d’esser stà al Rain Superiur in grond basegn a partir da 80 a.C., pia anc avant las campagnas militaras da Caesar. Per lung dal Rain han ins erigì culegnas fortifitgadas; abitadis pli gronds, betg fortifitgads, han ins percunter bandunà. Da quel temp è vegnida endrizzada ina culegna fortifitgada sin la collina dal münster, entant che l’abitadi sin il campus da Novartis odiern è vegnì bandunà.

La culegna sin la collina dal münster era fortifitgada vers sid cun in immens rempar (Caesar numna quests rempars Muri Gallici) ed in foss profund. Il foss è anc adina vesaivel en la topografia (Bäumleingasse). Il decurs da la via celtica correspundeva a la Ritter- ed Augustinergasse dad oz. La moda da construir la via lascha supponer ch’ins haja applitgà savida da la regiun da la Mar Mediterrana. L’entira culegna cumpigliava radund 55 000 m², quai ch’era relativamain pauc er per lez temp. Il vegl abitadi era stà radund trais giadas uschè grond – er quai in indizi che la midada sin la collina dal münster na saja betg succedida da libra voluntad.

Temp roman

Cun la conquista da la Gallia tras Caesar enturn 52 a.C. è er la regiun da Basilea vegnida sut controlla romana. La culegna fortifitgada sin la collina dal münster era ideala per controllar las vias principalas. Er suenter ch’ils Romans han gì suttamess la Gallia, èn las structuras celticas da l’abitadi l’emprim sa mantegnidas. Nà da la collina dal münster regivan nobels celtics per incumbensa da Roma l’entira regiun.

Grazia a la concentraziun da commerzi, mastergn e domini ha la culegna fortifitgada (talas numnavan ils Romans oppidum, plural oppida) funcziunà sco center regiunal. Divers chats laschan supponer che singuls militars romans u in pitschen contingent da truppa roman eran staziunads al lieu per garantir la controlla sur ils alliads celts. Pir al cumenzament da l’epoca augusteica (pia a partir da ca. 30–20 a.C.) han ins cumenzà a remplazzar ils edifizis celtics sin la collina dal münster. Er la fortificaziun è vegnida disfatga ed igl è sa sviluppà in uschenumnà vicus, in vitg roman. La citad da colonia Augusta Raurica, ch’era situada a la cruschada da pliras vias da commerzi e nua che sa chattava er la punt che manava sur il Rain, furmava uss il center administrativ, economic e cultural da la regiun.

L’emprim tschientaner s.C. s’extendeva il vicus sin la collina dal münster sur la ruina dal rempar celtic ora fin tar il foss da St. Alban odiern. Da colliar l’abitadi cun las vias da traffic è uss daventà pli impurtant che da segirar quel cun meds militars. Il traffic surregiunal è daventà in’impurtanta funtauna d’entradas per ils abitants. Fin la fin dal terz tschientaner è Basilea però stà en la sumbriva dad Augusta Raurica cun ses teaters, bogns, tempels ed il forum.

Durant la segunda mesadad da l’emprim tschientaner s.C. han ils Romans spustà il cunfin da l’imperi vers nord. Uschia na furmava la Svizra dal Nordvest nagina regiun da cunfin pli. Igl è suandà il temp relativamain paschaivel da la Pax Romana cun ina fluriziun economica e culturala. Immigrants da la regiun da la Mar Mediterrana èn sa domiciliads en il nord da las Alps. La populaziun celtica indigena ha surpiglià usits e modas da sa nutrir dals Romans.

Temp roman tardiv

A partir da ca. 250 a.C. è suandà in temp da crisas politicas a l’intern da l’Imperi roman. Ultra da quai èn s’augmentadas las smanatschas nà da l’exteriur. Pievels germans, tranter auter ils Alemans, èn penetrads en las ritgas provinzas romanas ed han assaglì la populaziun. Il cunfin da l’Imperi han ins puspè spustà enavos al Rain. Vers 270/280 a.C. è la collina dal münster vegnida fortifitgada cun in mir da tschinta. Ils edifizis situads da l’autra vart da quel han ins bandunà. Là nua che sa chattava avant il murus gallicus han ins erigì in nov mir da fortificaziun cun in foss. Per la construcziun da quel è vegnì fatg diever da parts d’edifizis represchentativs disfatgs e schizunt da craps-fossa, quai che lascha supponer ina situaziun da smanatscha acuta.

En il quart millenni è la fortificaziun sin la collina dal münster daventada ina part dal vast sistem da segirada dals cunfins per lung dal Rain. En connex cun quest ultim grond program da construcziun roman vegn il num Basilea menziunà l’emprima giada: Tenor l’istoriograf Ammianus Marcellinus è l’imperatur Valentinian sa trategnì l’onn 374 cun sias truppas sper Basilia.

Suenter las invasiuns dals Visigots en l’Italia l’enviern 401/402 ha Roma retratg la gronda part da sias truppas da las provinzas situadas al nord da las Alps. Tras quai ha cumenzà qua la fin dal domini roman. La populaziun indigena galloromana ha uss stuì organisar sezza la defensiun dals cunfins; per part è quest’incumbensa vegnida surpigliada dals Alemans e Francs sco federads da Roma.

Cun la mort dal general roman Aetius l’onn 454 è la pussanza militara dals Romans en il nord da las Alps ida a fin dal tuttafatg. Ina part da la populaziun romana è immigrada vers sid, blers èn però restads qua ed èn s’arranschads cun ils novs vischins germans.

Temp medieval

Il Münster da Basilea

A la fin dal 5avel tschientaner è Basilea vegnì sut domini dals Francs ch’èn medemamain sa domiciliads en la regiun. Ina colonisaziun cuntinuanta da Basilea è però pir puspè cumprovada archeologicamain a partir dal 7avel tschientaner. En quest temp croda l’emprima menziun da Basilea sin ina munaida d’aur ch’è vegnida imprimida al lieu (Basilia fit). En rom da l’emprima spartiziun dal Reginavel dals Francs è Basilea vegnì attribuì al domini da Lothar I. Cun il Contract da Meerssen è la citad crudada il 870 al reginavel da Ludivic il Tudestg; vers il 926/935 è ella però daventada ina part dal Reginavel da la Burgogna Superiura. L’onn 917 han ils Magiars destruì e sblundregià la citad; tar las unfrendas ha er tutgà l’uvestg da quel temp. Il 1006/32 è Basilea vegnì attribuì al Sontg Imperi roman. Gia a l’entschatta dal 7avel tschientaner è cumprovà in uvestg, il qual ha, sco ses successurs, probablamain gia exequì la pussanza en la citad. La sedia episcopala avev’ins dischlocà da la citad dad Augusta Raurica, destruida dals Alemans, a Basilea. L’uvestg Haito ha laschà construir en l’emprima mesadad dal 9avel tschientaner in’emprima catedrala sin la collina dal münster. L’onn 1019 è quella vegnida remplazzada tras in edifizi da la romanica tempriva.

L’onn 1091 vegn menziunada l’emprima giada la plazza dal martgà. Vers 1100 ha Basilea survegnì l’emprim mir da la citad; ulteriurs èn suandads en la mesadad dal 13avel e vers la fin dal 14avel tschientaner. Sut l’uvestg Heinrich von Thun è vegnida erigida vers l’onn 1225 l’emprima punt dal Rain basilaisa; sinaquai è sa furmada da l’autra vart dal flum la citad Kleinbasel per segirar la punt.

En il 14avel tschientaner è la citad stada pertutgada da plirs grevs culps dal destin. L’onn 1348 è morta quasi la mesadad da la populaziun pervi d’in’epidemia da pestilenza. En consequenza da quella è la populaziun gidieua vegnida brischada sin in’insla dal Rain sper Birsfelden, quai ch’è vegnì enconuschent sco pogrom da gidieus da Basilea. Be otg onns pli tard (1356) ha gì lieu il terratrembel da Basilea. Igl è quai stà fin uss il pli grond terratrembel en l’Europa Centrala; quel ha bain chaschunà be paucas unfrendas, ma l’incendi ch’è prorut silsuenter ha intschendrà la gronda part da la citad. Tras quai è er vegnida destruida la cronica da la citad; l’onn 1357 han ins puspè cumenzà ina tala en furma dal Cudesch cotschen – il pli vegl cudesch da la citad. En consequenza d’ina sullevaziuns ils 26 da favrer 1376, la quala è vegnida enconuschenta sco Tschaiver nausch, ha il duca habsburgais Leopold III adossà a la citad sancziuns ordvart severas.

L’emprima mesadad dal 13avel tschientaner cumenza l’administraziun autonoma da la citad tras in cussegl da chavaliers e burgais (documentà l’emprima giada il 1185/90), il qual manava las fatschentas da la vischnanca ensemen cun il burgamester (a partir dal 1253) ed il scrivant da la citad. L’uvestg sco signur territorial designava a l’entschatta il cussegl ed in administratur. Emprims conflicts areguard la controlla da la citad ha l’uvestg decidì vers la mesadad dal 13avel tschientaner a sia favur. Emprovas dals Habsburgais d’incorporar la citad en lur domini han fatg naufragi en il 14avel tschientaner; percunter ha quest conflict dividì ils burgais da la citad en duas partidas: ils «Sterner» da tenuta pro-habsburgaisa ed ils «Psitticher» da tenuta anti-habsburgaisa.

L’onn 1392 han ils burgais da Grossbasel acquistà da l’uvestg Friedrich von Blankenheim la citad Kleinbasel per 29 800 flurins. A medem temp è la citad s’acquistada da l’uvestg en furma da pegn las pli impurtantas regalias (dretgs da munaida, da duana, giudizials e.a.). Tras quai è Basilea facticamain daventà independent da l’uvestg; fin ca. 1550 n’ha la citad però betg pudì sa liberar da la supremazia nominala da quel. Uschia nominavan bain ils burgais ils titulars d’impurtants uffizis, lur instituziun en l’uffizi era però chaussa da l’uvestg. Basilea na valeva perquai betg sco citad imperiala libra. In’impurtanta rolla en la vita politica e sociala da Basilea giugavan las mastergnanzas, las qualas eran sutdivididas en duas gruppas, las mastergnanzas da signurs e las mastergnanzas da mastergnants. En il cussegl eran represchentads dapi il 1337 sper quatter chavaliers ed otg burgais en relaziuns feudalas 15 represchentants da las mastergnanzas. Tar quests ultims èn anc vegnids vitiers il 1382 ils 15 maisters da las mastergnanzas. Las mastergnanzas furmavan ultra da quai en la regenza da la citad sut lur emprim maister da las mastergnanzas in agen collegi ch’avevan gronda paisa politica.

Il Concil da Basilea, ch’ha elegì il 1439 l’ultim cuntrapapa, è sa radunà dal 1431 fin il 1449 en la citad. Vers il 1433 ha cumenzà la fabricaziun da palpiri a Basilea. In contingent da la Confederaziun ha stuì succumber l’onn 1444 en la Battaglia sper St. Jakob ad in’armada da mercenaris franzosa. L’universitad, l’emprima sin territori da la Svizra odierna, è vegnida legada l’onn 1460 tras papa Pius II. L’onn 1471 ha l’imperatur Friedrich III concedì a la citad il privilegi da fiera. Ils proxims decennis è la citad stada segnada d’ina fluriziun culturala. Sper l’umanist Erasmus da Rotterdam han er Paracelsus, Sebastian Brant e Hans Holbein il Giuven operà a Basilea.

Vers l’onn 1400 ha la citad da Basilea cumenzà a s’acquistar en furma da pegn u tras cumpra dominis episcopals ed a furmar uschia in agen territori, l’emprim però senza grond success. Bain èsi reussì da gudagnar intgins territoris en il Sisgau, l’emprova d’expander en il Laufental e sur il Hauenstein (Olten) ha però fatg naufragi. Envers la Confederaziun è Basilea sa cuntegnì a moda ambivalenta. Entant che la citad ha battì en las Guerras burgognaisas da vart dals Confederads, è ella stada neutrala en la Guerra svabaisa. Tranter Soloturn e Basilea èn per part proruts vehements conflicts pervi dals dretgs territorials en il Sisgau, surtut en connex cun Dorneck. La finiziun da la furmaziun dal territori da la citad per propi ha furmà l’acquist da Pratteln 1525; tras quai èn las singulas parts dal domini stadas colliadas ina cun l’autra. Fin la fin da l’èra da la citad-stadi l’onn 1798 èn be pli vegnids vitiers singuls acquists pli pitschens.

Temp modern

‹Venus ed Amor› da Hans Holbein il Giuven

Suenter la Guerra svabaisa l’onn 1499 è la citad s’orientada vers la Confederaziun, a la quala ella è aderida ils 13 da fanadur 1501 sco indeschavel lieu. Ina midada da la constituziun dal cussegl, la quala ha segirà a las mastergnanzas la supremazia, ha gì lieu l’onn 1521. A medem temp è succedida – a moda unilaterala – l’emancipaziun cumpletta dal domini da l’uvestg cun occupar ils uffizis er formalmain tras il cussegl. L’umanist Erasmus da Rotterdam ch’era sesent a Basilea ha laschà stampar qua il 1516 e 1519 il Nov Testament grec cun sia translaziun latina. Tant il refurmatur tudestg Martin Luther sco er il spiritual englais William Tyndale han prendì la segunda ediziun sco basa per lur translaziuns da la Bibla. Johannes Oekolampad ha lavurà ils onns 1515/16 tar Erasmus ed è returnà il 1522 sco spiritual e professer a Basilea, nua ch’el è daventà il pli impurtant refurmatur da la citad. L’onn 1525 ha el celebrà cun sia plaiv l’emprima Sontga Tschaina evangelica, in onn pli tard è cumparì ses urden dal servetsch divin ed il 1528 ha el maridà Wibrandis Rosenblatt. Suenter in iconoclassem ed ina sullevaziun da las mastergnanzas ha Basilea aderì a la refurmaziun. Ils 12 da matg 1529 han ils canonis e chaplons che n’han betg midà confessiun e n’èn betg ids a star en lur pravendas secundaras fatg midada a Friburg en Brisgovia. Anc il medem onn ha il chapitel catedral fatg cun la citad da Friburg in contract areguard dumondas giuridicas e fiscalas, l’acquist d’edifizis e l’utilisaziun dal münster. Basilea n’era pia betg pli sedia da l’uvestg ed er betg dal chapitel catedral e na dueva er mai pli daventar quai. L’onn 1585 ha Basilea er acquistà formalmain tut ils dretgs episcopals en la citad ed è uschia daventada definitivamain independenta.

L’onn 1535 è Johannes Calvin, che vegniva persequità da quel temp en Frantscha, arrivà en la citad ed è vegnì recepì qua. El ha scrit a Basilea sia ‹Institutio Christianae religionis›, ina da las pli impurtantas scrittiras evangelicas; quella è vegnida stampada a Basilea il 1536. Tuttina sco Genevra ha er Basilea furmà tranter il 1530 ed il 1700 in impurtant lieu da refugi per fugitivs da cretta evangelics talians e franzos. Ils immigrants han enritgì betg mo la vita sociala, culturala ed intellectuala da la citad, mabain er l’economia (t.a. producziun e commerzi da saida e tenscharia da textilias). L’onn 1543 è cumparì a Basilea l’emprim cumpendi cumplessiv da l’anatomia umana ‹De Humani Corporis Fabrica› dad Andreas Vesalius (1514–1564), il qual è vegnì stampà en l’ufficina da Johannes Oporinus. Il gimnasi da la citad è vegnì fundà l’onn 1589 sco instituziun da furmaziun successura da la scola da latin dal chapitel catedral.

En in interval da 50 onns è la citad da Basilea stada pertutgada da tschintg grevas epidemias da pestilenza: Ils onns 1563/64 èn morts durant la «Grosse Sterbendt» 4000 abitants – in terz da la populaziun da la citad da quel temp. La pestilenza è returnada ils onns 1576–1578 (ca. 800 morts), 1582–1583 (ca. 1200 morts), 1593–1594 (ca. 900 morts) ed in’ultima giada a moda fitg violenta il 1609–1611 (ca. 3600 morts).

L’onn 1648, suenter la fin da la Guerra da trent’onns, ha il burgamester da Basilea Johann Rudolf Wettstein represchentà la Confederaziun al congress da pasch a Münster ed ha cuntanschì la renconuschientscha da la Confederaziun svizra tras las pussanzas grondas. La Frantscha ha però smanatschà Basilea a partir da l’onn 1681 tras la fortezza Hüningen situada directamain al cunfin da la citad.

La citad da Basilea administrava ses domini tras administraturs (landfocts) che vegnivan nominads tras il cussegl. Igl existivan ils uffizis Farnsburg, Homburg, Kleinhüningen, Liestal, Münchenstein, Riehen e Waldenburg. Conflicts tranter il domini da la citad e la populaziun rurala èn escalads en las Guerras da purs 1525 e 1653 sco er en la Guerra dal Rappen 1591–1594; la citad ha abattì questas sullevaziuns a moda sanguinusa.

L’acquist dal cabinet d’art dad Amerbach, il qual furma la basa da tut las collecziuns da la citad, surtut dal Museum d’art, è succedì l’onn 1662. L’onn 1758 ha gì lieu la fundaziun da la chasa da commerzi Johann Rudolf Geigy.

L’onn 1795 ha la Pasch da Basilea terminà la guerra tranter la Frantscha, la Spagna e la Prussia (en rom da las Guerras da coaliziun). Sco reacziun sin la Revoluziun franzosa aveva il Cussegl grond da Basilea gia dismess ils 20 da december 1790 en l’entir domini da la citad la sclavitid. Tuttina hai dà il schaner 1798, suenter che Napoleun era passà ils 24 da november 1797 tras la regiun, sullevaziuns en ils territoris rurals ed assagls sin ils chastels dals landfocts Waldenburg, Farnsburg e Homburg. Sinaquai han ils ‹patriots› da tenuta refurmatorica e revoluziunara sut Peter Ochs surpiglià la pussanza e declerà l’egualitad dals dretgs da tut ils burgais dal chantun. L’assamblea naziunala da Basilea, in dals emprims parlaments da la Svizra, sa cumponiva da 20 represchentants da la citad e da 20 represchentants da la champagna ed ha mess ad ir vastas refurmas. Ils 12 d’avrigl 1798, cun l’entrada en vigur da la Constituziun helvetica, è il parlament sa schlià e la veglia citad-stadi ha chalà formalmain d’exister. La citad da Basilea furmava uss teoreticamain ina vischnanca ordinaria dal chantun Basilea entaifer la Republica helvetica, furmond però in agen district. En consequenza da l’introducziun dal dretg da burgais unitar è er sa spartida a Basilea la vischnanca politica (municipalitad) da la vischnanca da burgais. La cumpart dals abitants da la citad ch’eran commembers da la vischnanca da burgais è sinaquai crudada fin il 1815 sin 37 %, entant che quai eran l’onn 1779 anc 51 %.

19avel tschientaner

Segund Congress mundial zionistic (1898)

Cur ch’il Congress da Vienna ha renconuschì l’onn 1815 la neutralitad armada da la Svizra, è l’anteriur prinzi-uvestgieu vegnì dividì tranter Berna e Basilea: Il Giura ed il Laufental èn vegnids attribuids a Berna, entant che las anteriuras landfoctias episcopalas Birseck e Pfeffingen han tutgà da qua davent tar Basilea. L’avust 1815 ha la citad fatg festa cun l’archiduca Johann da l’Austria. En rom da las Guerras da coaliziun aveva quel sfurzà la fortezza Hüningen da capitular; nà da là era Basilea adina puspè vegnì mess sut squitsch u bumbardà; sin giavisch dals burgais da la citad han ils Austriacs disfatg la fortezza.

Ils 4 d’avust 1819 ha gì lieu l’ultima execuziun sin territori da la citad (Basilea-Champagna: 1851). Trais commembers d’ina banda da laders èn vegnids decapitads davant il Steinentor. A l’execuziun han assistì 20 000 aspectaturs, dapli ch’il dumber d’abitants da Basilea da quel temp.

L’onn 1814 han ins restabilì la predominanza da la citad envers la champagna en quel senn che la citad ha survegnì en il Cussegl grond in surpais sproporziunà. L’onn 1833 èn las vischnancas ruralas la finala sa defendidas cun success cunter la dominanza da la citad. Suenter la Battaglia a la Hülftenschanz, la quala la citad ha pers, èn las vischnancas ruralas sa constituidas sco agen mez chantun Basilea-Champagna. Be las vischnancas situadas da vart dretga dal Rain Riehen, Bettingen e Kleinhüningen (che fa dapi il 1907 part da la citad) èn restadas tar Basilea-Citad.

L’emprim tren ch’è arrivà en Svizra è charrà l’onn 1844 da Saint-Louis en direcziun da Basilea. L’onn 1849 han ins construì ils museums a l’Augustinergasse e suenter il 1859 han ins disfatg ils mirs da la citad; be intginas da las portas pli grondas, sco il Spalentor, èn sa mantegnidas.

L’avust 1897 ha gì lieu a Basilea l’emprim Congress mundial zionistic, organisà da Theodor Herzl e David Farbstein. Sin quest congress han ins decidì da «stgaffir en la Palestina per il pievel gidieu ina patria publica e fixada legalmain». Per quest intent han ins endrizzà in fond e stgaffì ina banca gidieua (pli tard banca Leumi). Tut en tut ha il Congress mundial zionistic gì lieu diesch giadas a Basilea, dapli che en mintga autra citad en tut il mund.

20avel e 21avel tschientaner

En il decurs da l’industrialisaziun è Basilea sa sviluppà ad ina da las pli impurtantas citads industrialas da la Svizra. Enturn il 1900 è Basilea vegnì considerà en la cumparegliaziun internaziunala cleramain sco «citad da fabricas». Anc fin l’onn 1980 dumbrava la citad extraordinariamain blers lavurants.

En vista als nivels da guerra che sa mussavan gia a l’orizont, han ins manà tras il november 1912 a Basilea in congress da pasch internaziunal dals socialists. Las duas guerras mundialas ha Basilea sentì pervi da sia posiziun datiers dal cunfin a moda pli intensiva che las autras grondas citads da la Svizra. Bain è il provediment cun aliments da basa adina stà garantì, ma quel è sa mussà sco pli difficil che a l’intern da la Svizra. A la Chauma generala dal 1918 han quasi tut ils lavurants a Basilea dà suatientscha. Il prim d’avust 1919 èn proruts suenter chaumas dals tenschiders tumults, en il rom dals quals il militar ha sajettà sin demonstrants e mazzà tschintg dad els.

Ils onns 1930 è la Banca dals reglaments internaziunals (BRI) vegnida domiciliada a Basilea.

L’onn 1939 ha il Museum d’art da Basilea cumprà e spendrà nà da la Germania 21 picturas d’uschenumnà «art degenerà», numnadamain ovras da Paula Modersohn-Becker, André Derain, Marc Chagall, Franz Marc, Oskar Kokoschka, Emil Nolde, Paul Klee, Otto Dix, Max Beckmann, Lovis Corinth, Oskar Schlemmer, Georg Schrimpf ed Ernst Barlach.

Vers la fin da la Segunda Guerra mundiala, ils 4 da mars 1945, han ils Alliads bumbardà per sbagl la staziun da vitgira Wolf a Basel. Ils donns èn però restads modests.

La plazza aviatica Basilea-Mulhouse è vegnida inaugurada l’onn 1953 sco eroport binaziunal. L’onn 1993 è quel daventà trinaziunal, il num uffizial è dapli lura Basel Mulhouse Freiburg.

Ils onns 1970 hai dà a Basilea adina dapli occupaziuns da chasas.

Il prim da november 1986 ha gì lieu a Schweizerhalle in grev accident da chemia, dal qual la populaziun è mitschada senza pli gronds donns. Il Rain percunter è vegnì contaminà tras aua da stizzar fieu.

Ils onns 1990 han Sandoz e Ciba-Geigy fusiunà a Novartis e la Societad da Banca Svizra e l’Uniun da Bancas Svizras a l’UBS.

Populaziun

Svilup da la populaziun

Svilup da la populaziun

La citad dumbra, senza las duas vischnancas ruralas, radund 171 500 abitants (situaziun dals 31 da december 2017) e sa chatta uschia suenter Turitg e Genevra sin il terz plaz da las citads svizras. Il chantun Basilea-Citad dumbra en tut radund 193 900 abitants. L’aglomeraziun trinaziunala da la regiun da Basilea dumbra en tut 830 000 abitants en Svizra, Germania e Frantscha.

La creschientscha tipica e cuntinuanta da la populaziun dal temp da l’industrialisaziun ha er gì lieu a Basilea. Entras questa svelta creschientscha è la citad avanzada suenter Turitg a la segund gronda da la Svizra. Pervi dals cunfins chantunals e naziunals vaira stretgs n’ha Basilea – cun excepziun da Kleinhüningen – betg pudì crescher tras incorporaziun d’autras vischnancas, sco che quai è stà il cas tar autras grondas citads svizras. Cun l’industrialisaziun è sa furmada ina classa sociala superiura dals burgais dal lieu (‹Daig›), la quala ha mantegnì fin en il 20avel tschientaner sia isoladadad e discurrì la furma oriunda dal tudestg da Basilea.

Entant ch’il dumber d’abitants da l’aglomeraziun trinaziunala crescha cuntinuadamain, è la populaziun dal center da la citad sa reducì en consequenza da la suburbanisaziun. Tranter il 1970 ed il 2005 han bundant 51 000 burgais bandunà Basilea ed èn ids a star en las regiuns cunfinantas. A medem temp èn bain 12 000 esters vegnids a star en la citad, ma la reducziun netta da 39 000 abitants ha tuttina gì per consequenza che la citad da Genevra ha surpassà vers la mesadad dals onns 1990 Basilea areguard il dumber d’abitants.

Religiuns

L’onn 1529, sut l’influenza da Johannes Oekolampad, è la refurmaziun sa messa tras a Basilea; quella ha bainspert gudagnà impurtantas persunalitads da la citad sco il scrivant da la citad Caspar Schaller. A la sava dal 18avel al 19avel tschientaner han ins concedì la libertad da cretta e dapi il 1910 resp. 1972 èn sper la baselgia refurmada er renconuschidas la baselgia vegl catolica, catolic romana e la cuminanza israelita sco corporaziuns da dretg public. Ozendi dumbra Basilea bundant 300 religiuns cristianas e betg cristianas, baselgias, baselgias libras ed autras cuminanzas religiusas.

Politica

Legislativa ed executiva

Chasa municipala

La regenza e l’administraziun da la citad da Basilea vegnan exequidas tras il chantun Basilea-Citad. La citad sco tala na dispona uschia ni d’in’atgna executiva ni d’in’atgna legislativa. Questa schliaziun ch’è s’etablida per Basilea – da fusiunar las autoritads communalas cun las autoritads chantunalas – è unica en Svizra. Las natiralisaziuns ch’èn en Svizra chaussa da las vischnancas, vegnan fatgas a Basilea tras la vischnanca burgaisa.

Vopna

La vopna da la citad da Basilea sco er dal chantun Basilea-Citad furma in fist d’uvestg nair, orientà a sanestra, sin fund alv. Trais travs traversalas (che simboliseschan l’uffizi sacerdotal, pastoral e d’instrucziun da l’uvestg) interrumpan quest fist, il qual daventa pli lad en la part giudim e fineschan en trais pizs. Portensaina furman liuns, umens selvadis, anghels ed a partir dal 15avel tschientaner er basiliscs, quai èn drags cun chau-cot e cua-serp. La vopna cumpara l’emprima giada en il 11avel tschientaner; la furma odierna cun il fist da colur naira deriva dal 12avel tschientaner e correspunda a la vopna dals uvestgs da Basilea (cumprovadamain dapi il 1384). Dapi quel temp n’è la vopna betg pli sa midada.

Economia ed infrastructura

Pervi da sia posiziun centrala en l’Europa dal Vest resp. Europa Centrala dispona Basilea d’ina muntada impurtanta e privilegiada areguard la geografia commerziala. Il spazi da viver ed economic al cunfin dals trais pajais cumpiglia radund 1,3 milliuns abitants e 650 000 persunas cun activitad da gudogn. Basilea furma suenter la citad da Turitg la segunda plazza economica da la Svizra e dumbra avant ils chantuns Zug e Genevra il pli aut product naziunal brut dal pajais (situaziun dal 2018).

Basilea furma in dals pli impurtants centers farmaceutics dal mund cun firmas sco Novartis, Hoffmann-La Roche, Syngenta e la Lonza Group. Bundant 94 % dals exports da rauba da la citad da Basilea èn d’attribuir al sectur da chemia e farmazia. Ensemen cun las fabricas vischinas a Schweizerhalle (BL) contribuescha Basilea 20 % da l’export svizzer e generescha in terz dal product social dal pajais. Sper la chemia èn er d’impurtanza la construcziun da maschinas, il raffinament da metals, la producziun da vivondas e l’elavuraziun da textilias.

Grazia a la tradiziun da tschients onns en la producziun da palpiri e stampa da cudeschs èn pliras impurtantas chasas edituras da chasa a Basilea. Sut il pli famus stampadur da Basilea, Johann Froben, era Basilea sa sviluppà suenter il 1500 ad in dals pli impurtants lieus da stampa ed ediziun da cudeschs en l’Europa.

Dapi il 1917 è sa sviluppada la Fiera da campiuns Basilea (MUBA) ch’ha fatg da la citad in impurtant lieu da fieras d’irradiaziun mundiala (t.a. cun l’Art Basel, la pli gronda fiera d’art contemporan en tut il mund e la Baselworld, la pli gronda exposiziun d’uras e bischutaria en tut il mund).

Medemamain ina lunga tradiziun ha Basilea sco plazza da bancas e d’assicuranzas da muntada naziunala ed internaziunala.

Hotellaria

La citad da Basilea dispona d’in vast spectrum da manaschis da gastronomia e hotellaria, pervi da las fieras e las numerusas occurrenzas internaziunalas cun in ferm accent en il sectur elevà da quatter e tschintg stailas. Il pli enconuschent hotel furma il Les Trois Rois, situà sper la punt mesauna directamain sper il Rain; la pli veglia ustaria furma il Gasthof zum Goldenen Sternen, menziunà l’emprima giada il 1346.

Traffic

Navigaziun

Port dal Rain

Dapi il temp medieval furma Basilea in’impurtanta plazza da commerzi e da transtgargiada per il traffic da rauba tranter la Mar Mediterrana e la Mar dal Nord. Il viadi sin il Rain tranter Basilea e Rotterdam cumpiglia 832 km e dura per navs a motor modernas trais fin quatter dis dal flum giu e radund in’emna dal flum si. Per guntgir ils cataracts dad Istein percurran las navs il tschancun tranter Basilea e Strassburg sin in chanal lateral.

L’Acta da Mannheim da l’onn 1868 garantescha a la Svizra ils dretgs da traffic cumplains. Fin tar la punt mesauna a Basilea vala il Rain sco aua internaziunala. Radund 12 % da tut ils imports svizzers vegnan transtgargiads en ils quatter ports dal Rain en ed enturn la citad da Basilea; l’onn 2010 èn quai stadas 5,5 milliuns tonnas.

Il traffic da persunas sin il Rain tranter Basilea e Magonza ha existì fin il 1843; alura ha quel fatg plazza a la viafier pli sperta.

Basilea furma er il port d’immatriculaziun da tut las navs e jachts d’auta mar ch’èn registradas en Svizra.

Viafier

Sin il territori da la citad sa chattan trais staziuns dal tren. La staziun centrala da las Viafiers federalas svizras furma la pli gronda da quellas e la sisavel gronda da l’entira Svizra. Da là partan las lingias naziunalas vers Turitg, Berna e Lucerna, diversas lingias da la viafier urbana sco er lingias internaziunalas vers la Germania, Frantscha, Italia ed ils Pajais Bass. Da la staziun dal tren franzosa Basilea SNCF, che tutga tar il medem cumplex d’edifizis, mainan intginas lingias davent da Basilea en Frantscha ed en la Belgia. La staziun dal tren Basel Bad situada en il nordost da la citad vegn gestiunada da la Deutsche Bahn; qua tegnan tut ils trens vers la Germania ed ils Pajais Bass e cumenzan er intginas lingias da viafier regiunalas.

Aviatica

L’emprima plazza aviatica da Basilea è vegnida averta l’onn 1920 sin il territori da la vischnanca da Birsfelden. Gia ils onns 1930 èsi sa mussà che quel na pudeva betg crescher en quest lieu suffizientamain per pudair correspunder a las pretensiuns futuras da l’aviatica internaziunala. Igl è naschida l’idea d’ina plazza aviatica binaziunala sin territori franzos. La regenza franzosa ha consentì a quests plans, ma l’erupziun da la Segunda Guerra mundiala ha interrut las contractivas. Suenter la fin da quella, gia ils 8 da matg 1946, è vegnì avert sin il territori da la vischnanca franzosa Blotzheim la plazza aviatica Basilea-Mulhouse. Ozendi furma l’EuroAirport Basel Mulhouse Freiburg suenter Turitg e Genevra la terz gronda plazza aviatica da la Svizra.

Traffic sin via

Spalentor

La citad da Basilea furma in punct central dal traffic sin via vers la Germania e la Frantscha resp. vers Lucerna (A2) e Turitg (A3). Per guntgir il traffic da la citad exista en pli ina colliaziun che traversa il Rain gia en l’ost da la citad e maina davent da qua cumplettamain sur territori tudestg.

En la citad collian tschintg punts da viafier ed ina punt dal tren las duas parts da la citad sur il Rain.

Traffic a curta distanza

Ils pli impurtants meds publics dal traffic a curta distanza furman entaifer la citad il tram ed il bus. La viafier urbana collia la citad cun l’aglomeraziun.

A pe sa lascha il Rain percurrer entaifer la citad sur ina punt sco er cun agid da quatter navettas per peduns.

Furmaziun

Basilea è ina citad universitara da tempra umanistica. L’universitad ch’è vegnida fundada l’onn 1460 dumbra actualmain radund 13 000 students en las pli differentas facultads.

Sper l’umanissem è Basilea enconuschent per la perscrutaziun matematica. Sper Leonhard Euler è surtut da numnar la famiglia da scienziads Bernoulli, la quala ha perscrutà ed instruì sur tschientaners a Basilea.

Cultura

Musica

Paul Sacher ha gia fundà ils onns 1930 la Schola Cantorum Basiliensis che sa deditgescha a la perscrutaziun e tgira da la musica veglia. Il Stadtcasino furma la pli impurtanta sala per concerts da musica classica, t.a. da l’orchester sinfonic da la citad. Ultra da quai tgira Basilea in’enconuschenta cultura d’orgla.

Famus lunsch sur la Svizra or èn ils tschivladers e tamburs tradiziunals dal tschaiver da Basilea. Areguard musica da militar e da marsch ha lieu mintg’onn a Basilea cun il Basel Tattoo la segund gronda occurrenza da quest gener en tut il mund.

Entaifer la musica moderna meritan menziun il festival da jazz Bâloise Session (pli baud AVO Session), il Sonic sco pli gronda occurrenza da tecno en halla da la Svizra e bands e chantadur(a)s da renum naziunal u internaziunal sco Lovebugs e Nubya.

Teater e saut

Il teater da Basilea dispona, sco pli grond teater da pliras spartas en Svizra, d’ensembles fixs dad opera, teater e saut sco er d’in chor d’opera. Il teater posseda duas tribunas; daspera datti er ina scena libra ordvart activa.

Museums e spazis d’art

Il Museum d’art da Basilea – che sa basa sin la pli veglia collecziun d’art citadina insumma – è il pli grond museum d’art da la Svizra; l’accent furman artists da la renaschientscha sco er dal 19avel e 20avel tschientaner. Ovras a partir da ca. 1960 vegnan exponidas en il Museum per l’art contemporan. Ulteriuras impurtantas chasas d’art furman il Museum Tinguely e la Fondation Beyeler a Riehen. Daspera existan en la citad numerus ulteriurs museums (en tut bundant 30) che s’occupan da l’antica, da l’architectura, da l’istorgia natirala, da l’etnografia e.a.

Architectura e monuments

Sin il Münsterberg s’auza il Münster da Basilea ch’è vegnì consecrà l’onn 1019 en preschientscha da l’imperatur Heinrich II e da l’imperatura Kunigunde. I sa tracta d’in monument da l’art romanic e gotic construì cun crap da sablun cotschen.

Sper edifizis medievals (Ackermannshof), palazs citadins barocs (t.a. la chasa municipala), exempels da l’istorissem, dal jugendstil e da la moderna è il maletg da la citad surtut er segnà dapi ils onns 1980 e 1990 da chasas autas dals famus biros d’architectura basilais Herzog & de Meuron, Diener & Diener ubain Morger & Degelo.

Usits

Tschaiver da Basilea

Il tschaiver da Basilea furma il pli grond tschaiver da la Svizra; a medem temp sa tracti dal sulet tschaiver protestant dal mund. Quel cumenza mintgamai cun il Morgestraich ch’ha lieu il glindesdi suenter la mesemna da la tschendra la damaun marvegl a las quatter. Il tschaiver, che dura precis 72 uras, attira mintg’onn dieschmillis aspectaturs ed è enconuschent en tut il mund. Famusas èn er las salamuiras che vegnan recitadas e chantadas en las ustarias da la citad.

Il schaner ha mintgamai lieu la festa da Vogel Gryff, la pli impurtanta festa da Kleinbasel. En rom da quella passan e sautan il Vogel Gryff, il liun e l’um selvadi cuminaivlamain tras Kleinbasel.

Sport

Il club da ballape da Basilea è in dals pli enconuschents ed impurtants entaifer la pli auta liga da ballape da la Svizra. A medem temp sa tracti dal club da ballape svizzer cun ils pli gronds success a nivel internaziunal (Europa League, Champions League). Il St. Jakob-Park, nua ch’han lieu ils gieus dal club da ballape da Basilea, furma il pli grond stadion en Svizra; quel vegn er duvrà per concerts ed autras occurrenzas.

Oriunds da Basilea resp. da la regiun da Basilea èn en pli ils impurtants giugaders da tennis Roger Federer e Patty Schnyder. A Basilea han er lieu ils Swiss Indoors, in turnier da tennis internaziunal da la turnea ATP.

Zoo da Basilea

Menziun sco ulteriura attracziun merita il Zoo da Basilea. Quel è vegnì avert il 1874 e furma uschia il pli vegl zoo da la Svizra. Cun bundant 7000 animals che sa repartan sin radund 630 spezias dispona el er per lunschor dal pli grond effectiv d’animals. Pervi da ses success en l’allevament da diversas spezias (rinoceros, ipopotam, gorilla e.a.) è il zoo vegnì enconuschent lunsch sur ils cunfins dal pajas or e vala sco in dals pli impurtants zoos da l’Europa.

Litteratura

• Zeitreisen durch 50 000 Jahre Basel. Christoph Merian Verlag, Basilea 2009, ISBN 978-3-85616-466-9.
• C.H. Baer, François Maurer, R. Riggenbach: Die Kunstdenkmäler des Kantons Basel-Stadt. Tom I. Geschichte und Stadtbild. Befestigungen. Areal und Rheinbrücke; Rathaus und Staatsarchiv (= Kunstdenkmäler der Schweiz, tom 3). Ed. Gesellschaft für schweizerische Kunstgeschichte GSK, Berna 1932.
• Rudolf Friedrich Burckhardt: Die Kunstdenkmäler des Kantons Basel-Stadt. Tom II: Der Basler Münsterschatz (= Kunstdenkmäler der Schweiz, tom 4). Ed. Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK, E. Birkhäuser, Basilea 1933, (restampa 1982, ISBN 3-7643-1389-7)
• Hans Bertschi: Basler Stadtführer. F. Reinhardt, Basilea 2000, ISBN 3-7245-1131-0.
• Toni Föllmi, Klaus Brodhage: Basel und seine Kultur. F. Reinhardt, Basilea 2002, ISBN 3-7245-1231-7.
• Peter Habicht: Basel – Mittendrin am Rande. Eine Stadtgeschichte. Christoph Merian Verlag, Basel 2008, ISBN 978-3-85616-326-6 (2. ed., 2013, ISBN 978-3-85616-610-6).
• Andreas Heusler: Geschichte der Stadt Basel. 6. ed., Frobenius, Basilea 1917; 1969.
• Georg Kreis, Beat von Wartburg (ed.): Basel. Geschichte einer städtischen Gesellschaft. C. Merian, Basilea 2000, ISBN 3-85616-127-9.
• Fritz Meier: Basler Heimatgeschichte. Heimatgeschichtliches Lesebuch von Basel. 5. ed., Lehrmittelverlag des Kantons Basel-Stadt, Basilea 1974.
• Andreas Urs Sommer: Eine Stadt zwischen Hochorthodoxie und Aufklärung. Basel in frühneuzeitlichen Transformationsprozessen. En: Theologische Zeitschrift, ann. 66, carnet 1, 2010, p. 44–61.
• René Teuteberg: Basler Geschichte. 2. ed., Ed. Christoph-Merian-Stiftung. Merian, Basilea 1988, ISBN 3-85616-034-5.
• Thomas Lutz: Die Kunstdenkmäler des Kantons Basel-Stadt. Basel-Stadt. Tom VI: Die Altstadt von Kleinbasel. Profanbauten (= Kunstdenkmäler der Schweiz, tom 103). Ed. Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte (GSK), Berna 2004, ISBN 3-906131-78-5.
• Anne Nagel, Brigitte Meles, Martin Möhle: Die Kunstdenkmäler des Kantons Basel-Stadt. Basel-Stadt. Band VII: Die Altstadt von Grossbasel. Teil I: Profanbauten (= Kunstdenkmäler der Schweiz, tom 109). Ed. Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte (GSK), Berna 2006, ISBN 3-906131-84-X.

Colliaziuns

 Commons: Basilea – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina d’internet dal chantun e da la citad da Basilea
• Pagina d’internet da la vischnanca burgaisa da Basilea
• Pagina d’internet da Basilea turissem
• altbasel.ch, pagina privata davart l’istorgia da la citad da Basilea