Epoca da las revoluziuns

L’epoca da las revoluziuns, er numnada epoca da las revoluziuns burgaisas, cumpiglia il temp da ca. 1774/76 fin il 1848. Questa fasa relativamain curta – en cumparegliaziun cun autras epocas istoricas – è segnada d’in grond dumber da revoluziuns che tanschan da la Revoluziun americana e Revoluziun franzosa a la fin dal 18avel tschientaner fin las Revoluziuns europeicas dal 1848/49. Da discurrer d’ina èra da ‹revoluziuns› (en il plural) è er giustifitgà tras il fatg che l’illuminissem ha revoluziunà la moda da pensar da l’uman en in vast senn e ch’il medem spazi da temp è ultra da quai segnà da l’emprima fasa da la Revoluziun industriala.

Convocaziun dals stadis generals ils 5 da matg 1789 a Versailles

Revoluziun dal 1848/49: Sullevaziun da matg a Dresden

Quest artitgel da survista focussescha surtut sin las premissas spiertalas e sin ils svilups politics da l’epoca. L’emprim vegnan tematisadas dumondas da periodisaziun. Co e daco che quellas divergeschan per part marcantamain ina da l’autra vegn illustrà a l’exempel dal term fundamental ‹temp modern› e da dus terms centrals da l’istoriografia, ‹temp da sava› (Reinhart Koselleck) ed ‹il lung 19avel tschientaner› (Eric Hobsbawm). En la segunda part da l’artitgel vegnan preschentadas curtamain las caracteristicas dal cumenzament da l’epoca (accents: illuminissem, Revoluziun franzosa), illustrads ils dus princips opposts Biedermeier e Vormärz ch’han segnà ils onns dal 1815 fin avant il 1848 e purschì ina survista dals eveniments revoluziunars dal 1848/49 che marcheschan la fin da l’epoca.

Terms fundamentals

‹Epoca moderna›

L’epoca da las revoluziuns furma in temp da transiziun tranter la premoderna e la moderna. Ma formulond questa constataziun sa tschenta automaticamain la dumonda: tge precis signifitga il term ‹moderna› u ‹epoca moderna›? L’avischinaziun che suonda cumenza cun in curt excurs en la ‹preistorgia› dal term e mussa silsuenter che ‹moderna› designescha tant in’epoca istorica sco er in concept spiertal.

Istorgia dal term

L’emprima cumprova dal pled ‹modern› è da chattar en sia furma latina en ina circulara da papa Gelasius I or dal 5avel tschientaner. En quella vegn il term duvrà per il temp «che la persuna che scriva ha sez vivì».

Bernhard da Chartres (numnà Sylvestris, 1080–1167) dovra il term en ina sumeglia istorica, en la quala el descriva la posiziun da l’uman modern envers la tradiziun cun ils suandants pleds: «Nus essan nanins che sesan sin ils givels da gigants. Nus pudain vesair pli lunsch che noss perdavants ed en quel grà è nossa savida pli gronda che quai che lur savida era. Ma nus na fissan nagut, sche la summa da lur savida n’ans mussass betg la via.»

Il pled latin modernus (‹nov›, ‹dal temp nov›, ‹contemporan›) deriva da l’adverb latin modo (‹gist›, ‹pir gist›). Pli tard è el arrivà sur il franzos (moderne e moderniser) tranter auter en il tudestg, nua ch’il term cumpara a partir dal 1727 sco pled ester che serva a cunfinar il nov dal vegl ed antic. Modernité sco substantiv vegn duvrà l’emprima giada il 1849 da Chateaubriand (en in senn pegiurativ), per vegnir reprendì a moda decisiva da Charles Baudelaire l’onn 1859. En la lingua tudestga vegn l’expressiun Moderne duvrada l’emprima giada dad Eugen Wolff che l’applitgescha en il senn dad ‹art modern›.

Dapi ch’il term ‹moderna› è s’etablì dal temp dal natiralissem, è el adina restà in pau intschert. Savens designescha el simplamain mintga nov stil u gener d’art ch’è londervi da s’etablir. Ozendi vegn la noziun ultra da quai duvrada en la lingua da mintgadi sco sinonim per ‹a la moda› ubain en il senn da ‹contemporan›. E l’expressiun ‹modernitad› vegn savens associada cun terms sco ‹progressiv›, ‹innovativ› ed ‹actual›. Er ‹modernissem› vegn applitgà en ils pli differents champs tematics e designescha fenomens spezials (e quai per part tuttavia er en in senn negativ u critic).

Epoca istorica – concept spiertal

Istoricamain designescha ‹moderna› u (pli usità) ‹temp modern› la vieuta envers la tradiziun sco ch’ella ha gì lieu sin ils pli divers secturs da la vita en consequenza da la Revoluziun industriala, da l’illuminissem e da la secularisaziun. Da princip po il term designar tant in’epoca istorica sco er in concept filosofic.

Cun sia poesia che pretendeva che la moderna saja superiura a l’antica ha Charles Perrault mess ad ir la ‹Querelle des Anciens et des Modernes›

En il disput ch’è vegnì enconuschent sut il num ‹Querelle des Anciens et des Modernes› (1687) vegniva ‹moderna› anc duvrà sco noziun opposta a l’antica. Pir en il 19avel tschientaner èsi vegnì en moda da cunfinar cun quest term en general il temp preschent dal passà. Sco epoca istorica designescha ‹moderna› dapi lura il temp da las grondas midadas spiertalas, economicas, politicas e culturas ch’han gì lieu a la fin dal 18avel ed a l’entschatta dal 19avel tschientaner. Quest temp vegn magari er numnà ‹temp da fundaziun›, quai che renviescha a las repercussiuns che quests eveniments duevan avair sin las proximas epocas istoricas.

Sco elements caracteristics da la moderna sco epoca istorica vegnan considerads:

• La secularisaziun en consequenza da l’illuminissem e la speranza ch’ina sort ‹religiun da l’umanitad› vegnia a prender en la plazza da las religiuns instituziunalisadas.
• L’industrialisaziun, er numnada Revoluziun industriala, che marchescha la transiziun da la producziun artisanala a la fabricaziun en massa tras maschinas.
• La substituziun da la furma statala absolutistica (ancien régime) tras il chapitalissem e la democrazia.
• La cretta en il progress, vul dir l’idea che las prestaziuns materialias da l’uman vegnian a crescher a moda infinita.
• La raziunalitad, vul dir la cretta en la raschun ed en la predominanza da ponderaziuns raziunalas.
• L’autonomia dals divers secturs socials sco l’etica, la politica, il dretg e l’economia, l’art e la litteratura.
• L’individualisaziun en vista ad ina modernisaziun en furma dal liberalissem economic e da las revoluziuns burgaisas.
• La domesticaziun, vul dir l’idea che la natira sa laschia duvrar sco resursa neutrala, regenerabla.

Per la chapientscha da la moderna èsi impurtant da clamar en memoria ch’i na sa tractava tar blers da quests elements – che sa chapeschan pli tard da sasez – tuttavia betg da persvasiuns ch’èn stadas preschentas adina e dapertut. Epocas sa laschan caracterisar il meglier tras quai ch’ils umans dal temp respectiv acceptan senza ponderar pli ditg sco ‹vardads› evidentas e sco persvasiuns da basa. Questas evidenzas sa midan cun l’ir dal temp sco che mussa la teoria dals paradigmas da Thomas S. Kuhn.

Cun schlargiar il term ad in concept filosofic ch’ha er influenzà las scienzas, la litteratura ed ils arts daventa ‹moderna› in’epoca spiertala che tanscha lunsch sur il ‹temp da fundaziun› ora. L’epoca da la moderna, chapida en quest senn, vegn substituida tenor tschertas teorias vers la mesadad dal 20avel tschientaner d’ina postmoderna; quella furma in cuntramoviment spiertal en il qual s’exprima la sceptica envers ils concepts moderns. Caracteristic per la moderna è – surtut en confrunt cun la postmoderna – ch’ella ha remplazzà la tradiziun tras novas ‹empermischuns› che sugereschan in catalog da valurs e punct da referiment bain vaira different dal precedent, ma tuttina danovamain stabil. Gist quai vegn crititgà dapi la mesadad dal 20avel tschientaner sco pretaisa che na sa lascha betg mantegnair. Norbert Bolz ha formulà quai sco suonda: «Tge che nus numnain moderna – pia il temp tranter l’illuminissem europeic e l’Emprima Guerra mundiala – ans ha surchargià cun pretensiuns idealisticas e giavinà cun ideals umanistics. Uschia avain nus oz ina tenuta ambivalenta envers la moderna: ella è a medem temp utopia e dischariel. Perquai avain nus oz talmain fadia, d’entrar a moda suverana en in temp nov. Nus avain in trauma da sdisada da la moderna ch’è ida a fin.»

Tut tenor sch’ins accentuescha la moderna sco epoca istorica ubain sco concept spiertal, vegn er ses cumenzament definì a moda fitg differenta: sut l’aspect da l’istorgia spiertala cumpiglia la moderna er la premoderna ch’iniziescha en il 15avel tschientaner cun la renaschientscha; ord vista economica cumenza ella vers la mesadad dal 18avel tschientaner cun l’industrialisaziun; la moderna politica è colliada cun la Revoluziun americana e la Revoluziun franzosa sco er cun il naziunalissem dal 19avel tschientaner; ed en l’art, sco denominaziun d’in singul stil, è il term surtut collià cun ils decennis da la fin dal 19avel e l’entschatta dal 20avel tschientaner.

En la litteratura è la moderna segnada d’experiments cun novas tecnicas litteraras. Tar las ovras centralas da la moderna litterara tudestga tutgan: il roman da Rainer Maria Rilke ‹Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge› (1910) sco er ses ciclus da poesias ‹Duineser Elegien› (1923) e ‹Die Sonette an Orpheus› (1922), ils romans e raquints da Franz Kafka, ‹Berlin Alexanderplatz› (1929) dad Alfred Döblin, ‹Der Mann ohne Eigenschaften› (1930–1952) da Robert Musil, ‹Die Schlafwandler› (1931–1932) da Hermann Broch, ‹Tauben im Gras› (1951) da Wolfgang Koeppen. Ed en l’ulteriura litteratura mundiala: ‹A la recherche du temps perdu› (1913–1927) da Marcel Proust, ‹The Waste Land› (1922) e ‹Four Quartets› (1944) da T.S. Eliot, ‹Cantos› (1917–1970) dad Ezra Pound, ‹Mrs. Dalloway› (1925) da Virginia Woolf sco er ‹Ulysses› (1922) e ‹Finnegans Wake› (1923–1939) da James Joyce. Tut questas ovras èn segnadas d’in stil che reflectescha mintgamai sin si’atgna moda e maniera la fragmentaziun da champs d’experientscha e che tschertga suenter novas furmas d’expressiun.

En l’istorgia d’art sa tracti tar la moderna classica da l’epoca che suonda a la belle époque e ch’ha culminà a l’entschatta dal 20avel tschientaner en las ovras revoluziunaras dals fauves, cubists, futurists, vortizists, expressiunists ed avantagardists. Represchentants tipics èn Henri Matisse, André Derain, Pablo Picasso, Georges Braque, Max Beckmann, Franz Marc, Paul Klee, Piet Mondrian, Marc Chagall e Wassily Kandinsky. En l’architectura è la moderna surtut colliada cun ils suandants nums: Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, Ludwig Mies van der Rohe, Ernst May, Konrad Wachsmann, Oscar Niemeyer sco er en general cun il Bauhaus.

Sco segns caracteristics d’ina moderna entaifer la musica vala d’ina vart ina ruptura cun l’istorgia sco ch’ella n’era anc mai vegnida formulada a moda uschè radicala (quella tanscha da l’abandun da la tonalitad tar Schönberg fin al distatgament cumplet da la noziun da la musica e da l’ovra tradiziunala, per exempel tar John Cage). Da l’autra vart è però sa manifestà in pluralissem da stils sco ch’i n’aveva mai dà fin qua. Pervi da quai n’è la ruptura cun la tradiziun er betg stada uschè radicala sco quai ch’igl era vegnì postulà. La gronda part da las represchentaziuns d’operas e dal manaschi da concerts è per exempel anc adina orientà quasi cumplettamain a la tradiziun.

Coalbrookdale en l’Engalterra vala sco in dals lieus d’origin da la Revoluziun industriala (maletg dal 1801)

Las expectoraziuns davart il concept da la moderna e sia dataziun ch’èn vegnidas fatgas fin qua èn segnadas d’ina perspectiva eurocentrica; sa restrenschend sin quella ston ins esser conscient che vastas parts dal mund sco il territori arab, l’Africa e l’Asia èn tut tenor stads da quel temp – abstrahà da l’influenza da vart dals commerziants u colonisaturs dal vest – sut l’ensaina da tut auters svilups politics e spiertals. Per reflectar il term da la moderna a moda critica ed al schliar dal context da l’istorgia europeica, vegn per part er fatg valair ch’i saja inditgà da discurrer tar ils svilups actuals d’ina ‹segunda moderna›. Per Ulrich Beck, ch’ha introducì quest term, è quella segnada dal fatg ch’ella sorta dal rom categorial da la societad industriala e dal stadi d’assistenza sociala naziunal ch’era collià cun quel; al lieu da questas veglias categorias èn ils novs svilups segnads d’ina politica da la globalisaziun e da l’avertura vers ina societad mundiala. En il medem senn differenziescha Andreas Heuer tranter ina ‹moderna europeica› – istorica – ed ina ‹moderna mundiala› en plain svilup. Quest’ultima emprova da chapir ils svilups ordaifer l’Europa – en l’Asia, l’America Latina, il mund arab ed en l’Africa – en il context da lur svilups istorics respectivs. Sper svilups identics resp. sumegliants sa sviluppan là er tut atgnas furmas d’expressiun da ‹moderna›, e quai en la politica, la societad e la cultura. Cuntrari a la postmoderna sa tracti tar il term da la moderna mundiala d’ina formulaziun pli averta per svilups en tut il mund che sa laschan colliar cun la noziun generala da la moderna. Faschond quest pass na sa restrenschess il term ‹moderna› betg pli (be) a tschiffar in svilup istoric (europeic) gia terminà.

‹Temp da sava›

L’istoriograf tudestg Reinhart Koselleck (1923–2006) ha sa laschà inspirar da la metafra da la furca (Bergsattel) ed ha creà il term da la Sattelzeit per descriver il temp da transiziun u la sava d’epoca tranter il temp premodern e modern. (En las ulteriuras linguas vegn sia noziun per ordinari circumscritta sco ‹temp da scharnier› u ‹temp da sava›.) Koselleck emprova da tschiffar cun ses term la fasa tardiva da l’illuminissem ed il temp avant e suenter las revoluziuns (ca. 1750 enfin 1850 u 1870).

Sco in dals auturs da l’ovra da referenza ‹Geschichtliche Grundbegriffe› ha Koselleck constatà che quest temp da grondas midadas politicas e socialas ha effectuà tar numerus terms-clav ina midada da significaziun fundamentala (p.ex. ‹stadi›, ‹burgais›, ‹famiglia›) resp. che bleras noziuns-clav èn insumma pir vegnidas introducidas da quel temp (p.ex. ‹imperialissem›, ‹communissem›, ‹classa›). Questa midada da significaziun è da chapir tenor Koselleck en quel senn che l’epoca ha accentuà bler pli ferm che las epocas precedentas il svilup istoric sco midada e moviment; quai ha gì per consequenza ch’era las noziuns directivas entaifer la politica èn sa spustadas da l’atemporal e static vers cuntegns anticipatorics, orientads al futur. Cumplettond e schlargiond quest concept dals terms fundamentals sa laschan alura tschiffar ulteriurs process da midaments ch’èn caracteristics per l’epoca: la vieuta demografica e sociala, la revoluziun sin il sectur dal traffic, l’industrialisaziun, las novas furmas da cultura e da consum.

Il ‹lung 19avel tschientaner›

Il term dal ‹lung 19avel tschientaner› ha creà l’istoriograf britannic Eric Hobsbawm (1917–2012). Tenor sia chapientscha cumpiglia quel la fasa dal 1789 fin il 1914. En il decurs da la Revoluziun franzosa (1789) eri reussì a la burgaisia da rumper la predominanza da l’aristocrazia. E l’Emprima Guerra mundiala (1914–1918) dueva la finala manar ad ina nova unda da midadas politicas ch’han effectuà ina democratisaziun e popularisaziun da la politica.

Il 19avel tschientaner è segnà da l’industrialisaziun, da la vieuta demografica (migraziun ed urbarisaziun sco fenomens en massa), dal princip dal stadi naziunal sco er dal fatg che la societad è vegnida dominada pli e pli ferm dals princips da la burgaisia. La scienza e la furmaziun èn daventadas adina pli impurtantas ed èn vegnidas messas a disposiziun ad adina pli grondas parts da la populaziun. Per il mund ordaifer l’Europa ha quest’epoca en emprima lingia muntà sutmissiun e colonisaziun tras las pussanzas grondas europeicas, quai che dueva culminar en la fasa da l’imperialissem 1885–1914.

L’epoca che vegn resguardada sco caracteristica per il 19avel tschientaner cumpiglia uschia radund 125 onns ed è en quest senn per 25 onns ‹memia lunga›. Analog vegn savens discurrì dal ‹curt 20avel tschientaner› sco epoca che tanscha dal 1914 fin la vieuta dal 1989. La cesura tranter quests dus tschientaners furma l’Emprima Guerra mundiala che vala sco ‹catastrofa originara dal 20avel tschientaner›.

Ils eveniments en survista

Caracteristicas dal cumenzament da l’epoca

Caricatura franzosa dal 1789 che mussa co ch’il terz stan porta ils emprims dus

Ord vista da la filosofia è il 18avel tschientaner stà segnà da l’illuminissem e marchescha en quel senn il cumenzament dal temp modern en l’Europa. Ma facticamain è la noblezza stada sur lung temp a la pussanza, e quai en tscherts stadis en furma da l’absolutissem. Vers la fin dal tschientaner ha alura però l’uschenumnà terz stan u pli concret la burgaisia cuntanschì la pussanza u almain la participaziun politica. L’eveniment-clav en quest svilup ha furmà la Revoluziun franzosa, e quai cumbain che quella dueva manar a guerras revoluziunaras, ad in reschim da terrur ed a la praisa da la pussanza tras Napoleun Bonaparte.

La filosofia da l’illuminissem è stada in cuntramoviment cunter la curuna e la baselgia. Ella ha da sia vart influenzà intgins monarcs che sa chapivan sco monarcs sclerids. Diderot e d’Alembert han edì l’‹Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers› che dueva render accessibla ad in vast public la savida cumpletta dal temp e ch’ha uschia er derasà infurmaziuns brisantas. Ina nova schientscha da la burgaisia è ultra da quai sa formulada en la litteratura. En Germania ha per exempel Gotthold Ephraim Lessing refurmà il teater cun la tragedia burgaisa e cun las ideas da l’illuminissem. E las ovras da Goethe e Schiller sco er da Gottfried August Bürger duevan irradiar fin lunsch viaden en il 19avel tschientaner.

Entaifer l’economia han las ideas mercantilisticas, che prevesevan ina rolla centrala dal stadi, survegnì concurrenza en furma dal liberalissem economic. Ils princips da quel ha formulà Adam Smith il 1776, e quai betg senza ignorar la dumonda sociala. A medem temp è la scienza sa sviluppada vinavant ed ha dà novs impuls a l’agricultura ed a la producziun da rauba. En la segunda mesadad dal 18avel tschientaner han era cumenzà a vegnir visibels ils emprims effects da la Revoluziun industriala, a l’entschatta surtut en la Gronda Britannia.

Politicamain ha l’absolutissem furmà l’emprova dal monarc da liar a sia persuna uschè blera pussanza sco pussaivel, e quai a disfavur dals stans. Tras maridaglia resp. successiun d’ierta eran las relaziuns dinasticas sa stabilisadas talmain che la politica en l’Europa vegniva dominada da radund 15 famiglias. Il pievel cumin viveva percunter savens en relaziuns relativamain povras – sco gia en il tschientaner precedent e fin lunsch viaden en il 19avel tschientaner.

En Frantscha han divers motivs manà ad ina malcuntentientscha politica creschenta: in’auta chargia da tributs, l’inflaziun, la mancanza da refurmas, nauschas racoltas. Il 1789 è prorutta ina sullevaziun dal pievel e politichers da derivanza betg nobla èn arrivads a la pussanza politica. Quels han l’emprim introducì ina constituziun moderada-monarchistica, pli tard ina constituziun republicana. Ils princips da ‹libertad, egualitad, fraternitad› èn vegnids inscrits en la ‹Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais›. Al lieu da la ‹grazia da Dieu› è vegnida tschentada la suveranitad dal pievel ch’ha furmà ina premissa per il svilup dal stadi modern; plaunsieu èn sa constituidas partidas ed ideologias politicas. Er la pretensiun da l’emancipaziun da la dunna è vegnida formulada l’emprima giada. Bleras da las ideas e dals postulats han però pir pudì vegnir realisads en il decurs dal 19avel e 20avel tschientaner.

Suenter la fin dal reschim da terrur l’onn 1799 è bainprest sa mess a la pussanza dal stadi il general Napoleun Bonaparte. En rom da las Guerras da coaliziun ch’èn suandadas ha el manà cun success sias truppas tras mez l’Europa. En ils pajais occupads u dividids èn sa svegliads novs sentiments naziunals, uschia er en Germania u en Svizra. Il temp da Napoleun è ì a fin il 1815 cun il Congress da Vienna.

Ils dus princips opposts dal temp suenter il 1815

‹Der Sonntagsspaziergang› (1841) da Carl Spitzweg è daventà il maletg emblematic dal Biedermeier

Suenter la sconfitta da Napoleun en la Battaglia da Waterloo e si’exiliaziun han ins mess enturn ils conclus ch’eran vegnids negoziads en rom dal Congress da Vienna. La finamira era da restabilir en l’Europa in urden tenor ils princips da la restauraziun, vul dir cun returnar a las relaziuns dal temp avant la Revoluziun franzosa. Per quest intent han ils monarcs conservativs Franz I da l’Austria, il zar russ Alexander I ed il retg prussian Friedrich Wilhelm III fundà l’Allianza sontga.

In’impurtanta rolla politica ha giugà il prinzi von Metternich ch’era oriund da la Renania e che steva en servetsch da l’imperatur austriac. El ha fatg passar ils uschenumnads Decrets da Karlsbad dal 1819, ils quals han muntà ina ferma restricziun da tutta activitad politica. En Germania èn sinaquai emigrads litterats sco Heinrich Heine e Georg Büchner (1831 resp. 1835), medemamain Karl Marx (1843) ch’era stà avant redactur da la ‹Rheinische Zeitung› a Cologna.

Entaifer la Confederaziun tudestga èn ils onns suenter ils Decrets da Karlsbad segnads da duas tendenzas oppostas. L’emprima da quellas furma l’uschenumnà (temp dal) Biedermeier. Cun questa noziun vegnan designadas las forzas politicas, socialas e culturalas ch’han acceptà las tendenzas restaurativas resp. ch’han resignà ed èn sa suttamessas a quellas. Sco denominaziun d’epoca è quest term però betg conturà cleramain, damai che bleras associaziuns cun il Biedermeier derivan da la fin dal 19avel tschientaner e ston perquai valair sco attribuziuns projectadas.

La segunda tendenza è quella dal Vormärz. Cun quest term – che sa referescha a la Revoluziun da mars dal 1848/49 – vegnan designadas las forzas ch’han empruvà da surmuntar la bloccada restaurativa e da fular (danovamain) via a midaments politics en il senn liberal e naziunal. Per intgins istoriografs cumenza la perioda dal Vormärz gia il 1815 e dura fin il 1848. Surtut entaifer l’istorgia politica è però pli usitada la definiziun dal Vormärz sco ils onns tranter il 1830 ed il 1848. Ina cesura politica decisiva ha numnadamain furmà la Revoluziun da fanadur franzosa dal 1830, la quala ha dà nov schlantsch als moviments liberals e naziunals che duevan culminar en ils eveniments dal 1848/49.

Revoluziuns europeicas dal 1848/49

Revoluziun ungaraisa: la Battaglia da Buda dal matg 1849

Sco Revoluziuns europeicas dal 1848/49 vegnan resguardadas las sullevaziuns revoluziunaras ch’han gì lieu da quel temp en divers principadis europeics e ch’èn tuttas l’expressiun d’ina modernisaziun retardada da la societad, l’economia ed il sistem politic. Quai ch’era vegnì stgatschà a l’ur decennis a la lunga entaifer il ‹sistem Metternich› è prorut andetgamain. E suenter avair abattì las revoluziuns, dueva suandar en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner l’epoca d’in naziunalissem sfranà, dirigì da surengiu, e da l’imperialissem.

En bleras regiuns da l’Europa eri vegnì a tensiuns socialas, economicas e politicas, las qualas èn sa stgargiadas l’entschatta 1848. Dal moviment revoluziunar èn vegnidas tschiffadas d’ina vart regiuns che sa chattavan gia pli u main a la sava da l’industrialisaziun (sco la Frantscha, ils stadis da la Confederaziun tudestga u l’Italia Superiura), ma er tals ch’eran anc structurads dal tuttafatg a moda agrara (sco p.ex. l’Italia dal Sid u vastas parts da la Monarchia da Habsburg). La finamira da cuntanscher l’autodeterminaziun naziunala po vegnir resguardada sco element communabel da tut questas revoluziuns. Sco impurtants centers da las revoluziuns europeicas dal 1848/49 valan sper la Frantscha surtut ils stadis da la Confederaziun tudestga (t.a. la Prussia, Baden, Holstein, Saxonia, Baviera, Francfurt, l’Austria e la Boemia) e da la Peninsla Taliana (t.a. la Toscana, Lumbardia, Veneto, Sardegna, il stadi pontifical e la Sicilia), la Pologna tripartida (surtut la provinza Posen che steva sut domini prussian) sco er l’Ungaria che sa sfadiava da daventar independenta. En l’ost da l’Europa han las sullevaziuns irradià fin en la Transilvania ed en ils principadis dal Danubi Valachia e Moldavia.

Per ils contemporans avevan las revoluziuns fatg naufragi il pli tard l’atun 1849. In tschientaner a la lunga èn er ils istoriografs stads da quest avis. Oz però giuditgesch’ins ils success immediats ed ils effects a lunga vista a moda bler pli positiva. En blers pajais europeics han ins terminà la liberaziun dals purs e la refurma agrara; plinavant è sa mess tras – cun paucas excepziuns – il princip constituziunal, èn vegnids segirads ils dretgs fundamentals individuals ed instradada ina parlamentarisaziun da l’urden politic, e quai cumbain che las resistenzas ed ils cuntrapais èn sa mantegnids anc ditg.

En ils principadis talians e tudestgs ha la terrada violenta da la furmaziun da stadis naziunals gì a mesa vista per consequenza che la revoluziun è quasi sa vieuta. Blers istoriografs interpreteschan ils svilups ch’èn suandads a la revoluziun sco ina ‹revoluziun da surengiu›. Sin la Peninsla Taliana ha quella manà a la fundaziun dal Reginavel Talian, e quai sin iniziativa da Camillo Benso, cont da Cavour, il primminister dal Reginavel da Sardegna-Piemunt. En Germania èsi vegnì tranter il 1866 ed il 1871 sin iniziativa dal primminister prussian Otto von Bismarck a la fundaziun dal stadi naziunal tudestg, l’Imperi tudestg sut predominanza prussiana.

Litteratura

• Zygmunt Bauman: Moderne und Ambivalenz. Das Ende der Eindeutigkeit. Hamburger Edition, Hamburg 2005, ISBN 3-936096-52-X.
• Walter Fähnders: Avantgarde und Moderne 1890–1933. Metzler, Stuttgart/Weimar 1998, ISBN 3-476-01451-7.
• Peter Gay: Modernism: The Lure of Heresy. W.W. Norton, New York 2007, ISBN 978-0-393-05205-3 (ediziun tudestga: Die Moderne. Eine Geschichte des Aufbruchs. S. Fischer, Francfurt a.M. 2008, ISBN 978-3-10-025911-0).
• Anthony Giddens Konsequenzen der Moderne. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1995. (Englais: The Consequences of Modernity), Polity Press, Cambridge 1990).
• Hans Ulrich Gumbrecht: Artitgel ‹Modern›, ‹Moderne›, ‹Modernität›. En: Otto Brunner, Werner Conze, Reinhart Koselleck (ed.): Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland, tom 4, Stuttgart 1978, p. 93–131.
• Jürgen Habermas: Der philosophische Diskurs der Moderne. Zwölf Vorlesungen. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1989, ISBN 3-518-28349-9.
• Helmuth Kiesel: Geschichte der literarischen Moderne. Sprache, Ästhetik, Dichtung im zwanzigsten Jahrhundert. Beck, Minca 2004, ISBN 3-406-51145-7.
• Klaus Lichtblau: Transformationen der Moderne. Philo, Berlin 2002, ISBN 3-8257-0252-9.
• Niklas Luhmann: Beobachtungen der Moderne. Verlag der Sozialwissenschaft, Wiesbaden 2006, ISBN 3-531-32263-X.
• Armin Nassehi: Der soziologische Diskurs der Moderne. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2006, ISBN 3-518-58452-9.
• Detlev Peukert: Max Webers Diagnose der Moderne. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1989, ISBN 3-525-33562-8.
• Ferdinand Tönnies: Geist der Neuzeit. En: Lars Clausen (ed.): Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, tom 22: 1932–1936: Geist der Neuzeit. Schriften. Rezensionen, emprima ediziun 1935, Walter de Gruyter, Berlin, New York 1998.
• Eric Hobsbawm: Europäische Revolutionen. 1789 bis 1848 (The age of revolution). Parkland, Cologna 2004, ISBN 3-89340-061-3, (restampa da l’ediziun Turitg 1965).
• Eric Hobsbawm: Nationen und Nationalismus. Mythos und Realität seit 1780 (Nations and Nationalism since 1780). 3. ed., Campus-Verlag, Francfurt a.M. 2005, ISBN 3-593-37778-0.
• Franz J. Bauer: Das ‹lange› 19. Jahrhundert (1789–1917). Profil einer Epoche. Reclam, Stuttgart 2004, ISBN 3-15-017043-5.
• Jürgen Kocka: Das lange 19. Jahrhundert. Arbeit, Nation und bürgerliche Gesellschaft. (Handbuch der deutschen Geschichte, tom 13), 10. ediziun, elavurada da nov, Klett-Cotta, Stuttgart 2002, ISBN 3-608-60013-2.
• Nils Freytag, Dominik Petzold (ed.): Das ‹lange› 19. Jahrhundert. Alte Fragen und neue Perspektiven. Herbert Utz Verlag, Minca 2007, ISBN 978-3-8316-0725-9.
• Jürgen Osterhammel: Auf der Suche nach einem 19. Jahrhundert. En: Sebastian Conrad (ed.): Globalgeschichte: Theorien, Ansätze, Themen, Campus, Francfurt 2007, ISBN 978-3-593-38333-0.
• Jürgen Osterhammel: Die Verwandlung der Welt: Eine Geschichte des 19. Jahrhunderts. Beck, Minca 2009, ISBN 978-3-406-58283-7.
• Joachim Bark: Biedermeier und Vormärz/Bürgerlicher Realismus. (Geschichte der deutschen Literatur, tom 3), Klett, Stuttgart 2001, ISBN 3-12-347441-0.
• Marianne Bernhard: Das Biedermeier: Kultur zwischen Wiener Kongreß und Märzrevolution. Econ, Düsseldorf/Vienna 1983, ISBN 3-430-11313-X.
• Helmut Bock: Aufbruch in die Bürgerwelt. Lebensbilder aus Vormärz und Biedermeier. Münster 1994, ISBN 3-929586-37-1.
• Manfred Engel: Vormärz, Frührealismus, Biedermeierzeit, Restaurationszeit? Komparatistische Konturierungsversuche für eine konturlose Epoche. En: Oxford German Studies 40/2011, p. 210–220.
• Renate Krüger: Biedermeier. Eine Lebenshaltung zwischen 1815 und 1848. Vienna 1979.
• Hans Ottomeyer, Klaus Albrecht Schröder, Laurie Winters (ed.): Biedermeier. Die Erfindung der Einfachheit. Hatje Cantz, Stuttgart 2006, ISBN 978-3-7757-1795-3.
• Gerhard Schildt: Aufbruch aus der Behaglichkeit. Deutschland im Biedermeier 1815–1847. Braunschweig 1989.
• Friedrich Sengle: Biedermeierzeit. Deutsche Literatur im Spannungsfeld zwischen Restauration und Revolution, 1815–1848. 3 toms, Metzler, Stuttgart 1971; 1972; 1980, ISBN 3-476-00182-2; ISBN 3-476-00242-X.
• Michael Titzmann (ed.): Zwischen Goethezeit und Realismus. Wandel und Spezifik in der Phase des Biedermeier. Niemeyer, Tübingen 2002, en: Studien und Texte zur Sozialgeschichte der Literatur, tom 92, ISBN 3-484-35092-X.
• Wolfgang Hardtwig: Vormärz. Der monarchische Staat und das Bürgertum. Deutscher Taschenbuch-Verlag, Minca 1985, ISBN 3-423-04502-7.
• Sibylle Obenaus: Literarische und politische Zeitschriften 1830–1848. Metzler, Stuttgart 1986, ISBN 3-476-10225-4.
• Dieter Langewiesche: Europa zwischen Restauration und Revolution 1815–1849. (Sammlung Metzler, 225), 4. ed., Oldenbourg, Minca 2004, ISBN 3-486-49764-2 (Oldenbourg Grundriss der Geschichte, 13).
• Thomas Nipperdey: Deutsche Geschichte 1800–1866. Bürgerwelt und starker Staat. C.H. Beck, Minca 1983.
• Norbert Otto Eke: Einführung in die Literatur des Vormärz. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2005, ISBN 3-534-15892-X.
• Alexa Geisthövel: Restauration und Vormärz 1815–1847. (UTB Seminarbuch Geschichte, 2894), Schöningh, Paderborn 2008, ISBN 978-3-8252-2894-1.
• Manfred Botzenhart: 1848/49. Europa im Umbruch. Schöningh, Paderborn 1998, ISBN 3-506-97003-8.
• Dieter Dowe, Heinz-Gerhard Haupt, Dieter Langewiesche (ed.): Europa 1848. Revolution und Reform. (Politik- und Gesellschaftswissenschaft, tom 48), Dietz, Bonn 1998, ISBN 3-8012-4086-X.
• Wolfgang Hardtwig (ed.): Revolution in Deutschland und Europa 1848/49. (Sammlung Vandenhoeck), Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1998, ISBN 3-525-01368-X.
• Christian Jansen, Thomas Mergel (ed.): Die Revolutionen von 1848/49. Erfahrung – Verarbeitung – Deutung. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1998, ISBN 3-525-01364-7.
• Dieter Langewiesche (ed.): Die Revolutionen von 1848 in der europäischen Geschichte. Ergebnisse und Nachwirkungen. Oldenbourg, Minca 2000, ISBN 3-486-64429-7.
• Wolfgang J. Mommsen: 1848. Die ungewollte Revolution. Die revolutionären Bewegungen in Europa 1830–1849. Fischer Taschenbuchverlag, Francfurt a.M. 2000, ISBN 3-596-13899-X.
• Mike Rapport: 1848. Revolution in Europa. Theiss, Stuttgart 2011, ISBN 978-3-8062-2430-6.
• Heinz Rieder: Die Völker läuten Sturm. Die europäische Revolution 1848/49. Fourier, Wiesbaden 2000, ISBN 3-925037-94-2.
• Hans-Ulrich Wehler: Von der ‹Deutschen Doppelrevolution› bis zum Beginn des Ersten Weltkriegs 1849–1914. (Deutsche Gesellschaftsgeschichte, 3 toms), C.H. Beck, Minca 1995, ISBN 3-406-32263-8.
• Heinrich August Winkler: Von den Anfängen in der Antike bis zum 20. Jahrhundert. (Geschichte des Westens, tom 1), C.H. Beck, Minca 2009, ISBN 978-3-406-59235-5.