Jauer

Il jauer è il dialect rumantsch che vegn discurrì tradiziunalmain en la Val Müstair sco lingua da maioritad. Ensemen cun il vallader ed il puter appartegna quel al rom ladin da la lingua rumantscha.

Repartiziun dals idioms rumantschs en il Grischun:

Sursilvan	Tuatschin e medelin
Sutsilvan	Surmiran	(Bargunsegner)
Vallader	Jauer	Puter

Noziun

Il num dal dialect deriva dal pled «jau», ina caracteristica da la Val Müstair e da la vischnanca da Zernez en l’Engiadina Bassa, là en la furma «jo». En il rest da l’Engiadina dovran ins «eu» u «eau». Ils abitants da la Val Müstair han perquai num «ils jauers» – quels che din «jau».

Interessantamain è Heinrich Schmid, cun stgaffir l’onn 1982 la lingua da standard rumantsch grischun, gist tar il pled ‹jau› betg sa tegnì vi da la purschida dals gronds idioms sursilvan, surmiran e vallader (jeu/ia/eu), mabain ha elegì il ‹jau› ch’è caracteristic per la Val Müstair.

Caracteristicas dal dialect

Il jauer n’ha mai sviluppà in’atgna lingua da scrittira, vul dir ch’il dialect n’ha mai cuntanschì il status d’in idiom. Percunter vegniva tuttavia scrit per part jauer ils onns 1938 fin 1943 en il ‹Giuven Jauer›, la gasetta da la Val Müstair fundada da Tista Murk. Là vegniva il diever dal jauer sco lingua scritta schizunt propagà ed instruì en in’atgna rubrica.

En las scolas han ins instruì fin l’onn 2008 l’idiom vallader e dal 2009 fin il 2013 la lingua da standard rumantsch grischun. Il 2012 è vegnida acceptada in’iniziativa dal pievel ch’ha fixà da puspè returnar tar il vallader sco lingua d’alfabetisaziun.

Atgnadads linguisticas

In tratg caracteristic dal jauer è l’accentuaziun nunusitada da quels verbs che fineschan en il rest da la Rumantschia cun la desinenza -ar accentuada. En la Val Müstair vegnan quels verbs accentuads sin la penultima silba e la desinenza vegn indeblida daventond -er. In exempel per quai è il verb guárder enstagl da guardár. In’autra caracteristica, surtut cumpareglià cun il vallader, è la pronunzia da la silba -an- accentuada sco -aun-, per exempel en il pled rumauntsch enstagl da rumantsch. Questas duas atgnadads s’uneschan en il verb cháunter che vegn pronunzià en vallader chantár.

Il jauer sco part dal ladin

Ensemen cun il vallader ed il puter furma il jauer il rom ladin da la lingua rumantscha. La communicaziun tranter ils pledaders dals trais idioms funcziunescha senza problems.

Svilups pli novs

L’onn 2007 è cumparì cun il titel ‹Dschon Uein id atras istorias grischunas› da Plinio Meyer l’emprim cudesch scrit en jauer. Quel è er vegnì publitgà sco audiocudesch legì da Plinio Meyer sez.

Prova da text

Il suandant exempel mussa ils tratgs cuminaivels e las differenzas tranter il jauer ed ils idioms da scrittira ladins.

Jauer	Vallader	Puter
La uolp d’era darchiau üna jada fomantada. Qua ha’la vis sün ün pin ün corv chi tegnea ün toc chaschöl in ses pical. Quai ma gustess, ha’la s’impissà, ed ha clomà al corv: «Cha bel cha tü esch! Scha tes chaunt es ischè bel sco tia apparentscha, lura esch tü il pü bel utschè da tots.»	La vuolp d’eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha’la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha’la pensà, ed ha clomà al corv: «Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots.»	La vuolp d’eira darcho üna vouta famanteda. Cò ho’la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho’la penso, ed ho clamo al corv: «Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots.»