Sutsilvan

Questa pagina è scritta en rumantsch grischun. Igl exista er in artitgel davart Sutsilvan en sutsilvan.

Il sutsilvan è in idiom rumantsch. Quel è derasà en territoris dal Rain Posteriur, numnadamain en las vischnancas en ils auts da la Tumleastga e da la Mantogna sco er en la Val Schons ed en la Val Ferrera. En il Plaun (vischnancas da Domat/Ems, Razén, Panaduz e Trin) vegn discurrì sutsilvan, en scola scrivan ins dentant tradiziunalmain sursilvan.

Repartiziun dals idioms rumantschs en il Grischun:

Sursilvan	Tuatschin e medelin
Sutsilvan	Surmiran	(Bargunsegner)
Vallader	Jauer	Puter

Classificaziun

Entaifer il domini linguistic rumantsch furma il sutsilvan ensemen cun il surmiran il rumantsch dal Grischun Central, ina sutgruppa dal rumantsch renan che cumpiglia er il sursilvan. Il rumantsch renan è ina da las duas gruppas dialectalas principalas dal rumantsch; l’autra furma il rumantsch ladin en l’Engiadina e la Val Müstair.

Istorgia

Ils idioms rumantschs derivan dal latin vulgar ch’ils invasurs romans han purtà l’onn 15 a.C. en il territori dal Grischun dad oz. Cur che la populaziun indigena ha cumenzà a surpigliar il latin, è quel sa maschadà cun las linguas preromanas ch’existivan en la regiun. Cun l’ir dal temp ha il latin survegnì il suramaun; il linguatg nov ha dentant conservà intgins tratgs da las linguas indigenas, l’uschenumnà substrat.

L’onn 1601 ha Daniel Bonifaci, il magister sin il chastè da Farschno (Fürstenau), publitgà l’emprim cudesch scrit en sutsilvan. I sa tracta d’ina translaziun amplifitgada dal catechissem da Johann Pontisella en il dialect da la Tumleastga. Gia l’onn 1611 è si’ovra dentant vegnida remplazzada d’in catechissem sursilvan, ‹Ilg vêr sulaz da pievel giuvan› da Steffan Gabriel.

La proxim’ovra ch’ha influenzà la cuntrada linguistica per lung dal Rain (Surselva e Sutselva refurmadas) è stada la translaziun sursilvana dal Nov Testament da Luzi Gabriel, il figl da Steffan, ch’è cumparida l’onn 1648.

Derasaziun e dialects

Intschess tradiziunal

Andeer cun la Muntogna da Schons davosvart

L’intschess dal sutsilvan, la Sutselva, s’extenda per lung dal Rain Posteriur (sutsilvan Ragn Posteriur, er Ragn davos) e cumpiglia dal sid vers nord la Val Schons cun la Muntogna da Schons e la Val Ferrera, lura parts da la Tumleastga, la Mantogna ed Il Plaun. La Tumleastga, la Mantogna e la Val Schons numn’ins Sutselva Pintga. En l’ost marca il Mir (surmiran Meir, tudestg Schin) il cunfin tranter la Tumleastga e la Val d’Alvra e damai cun il surmiran. Da quel punct da vista deriva er la designaziun alternativa rara Sotmeir, pia ‹sut il Meir›, per la Tumleastga. L’Uaul Grond en il vest separa il sutsilvan discurrì dal sursilvan discurrì. Quest guaud, per latin silva, dat il num a las duas regiuns situadas ‹sut e sur il guaud›. Il Plaun (en ortografia sutsilvana igl Plàn) dovra tradiziunalmain il sursilvan sco lingua da scrittira.

Dialects

Il sutsilvan reflectescha la topografia da la Val dal Rain Posteriur e sa divida en las gruppas dialectalas da Schons, da la Tumleastga e da la Mantogna sco er dal Plaun (che furma ina zona da transiziun vers il sursilvan).

• Il rumantsch da Schons sa preschenta a moda vaira omogena. Differenzas minimalas datti tranter las vischnancas da la Val e quellas da la Muntogna. Cun il dialect da Seglias, ch’è mort or suenter il grond incendi dal 1887, possedeva il rumantsch da Schons in avantpost ordaifer la Viamala, la quala furma uschiglio il cunfin dialectal vers la Tumleastga e la Mantogna. Tar questa gruppa tutgan er ils dialects da la Val Farera cun las anteriuras vischnancas da Farera e Calantgil. Lezs èn segnads d’ina leva tendenza vers ils dialects surmirans e ladins, quai che sa mussa per exempel en il pronom relativ ‹tga› nua ch’il rest ha ‹ca›.
• (Tumleastga e/u Mantogna): Intgins vitg da la Tumleastga bassa agiunschan a l’emprima persuna singular dals verbs il suffix ‹-el› sco il sursilvan.
• Ils dialects dal district dal Plaun vegnan normalmain classifitgads sco mittelbündnerisch u sutsilvan, mussan dentant er caracteristicas ch’èn tipicas per il sursilvan. Els furman damai ina zona da transiziun tranter las gruppas surmenziunadas ed ils dialects sursilvans.

Il sutsilvan preschentava oriundamain e preschenta fin oz ina gronda varietad da dialects che pon gia mussar entaifer la medema vischnanca differenzas considerablas. Quai oravant tut a nivel fonetic, ma er en il stgazi da pleds. En quest reguard vala l’ovra da Johann Luzi (1904) sco pli exacta che quellas dad Ascoli e Gartner, perquai ch’el aveva l’‹ureglia sutsilvana› ch’al gidava da descriver differenzas minimalas. Quai pertutga oravant tut la pronunzia dals vocals ‹e› ed ‹i›, dals quals el distingua dapli variantas che ses predecessurs.

Situaziun actuala

En la dumbraziun federala dal 2000 han be 1175 da 11 453 persunas en la Sutselva declerà rumantsch sco lingua principala. La davosa bastiun dal sutsilvan èn ils otg vitgs da la Muntogna da Schons, tranter la Pùntcrap (chavorgia da la Rofla) e la Viamala, nua che 252 dals 388 abitants han inditgà il rumantsch sco lingua principala.

Tenor la publicaziun ‹La situaziun actuala dal rumantsch› da Jean-Jacques Furer, che sa basa sin las datas da las dumbraziuns federalas, mussa il rumantsch tranter il 1990 ed il 2000 ina sminuziun da 26,6 % sin 7,9 % (lingua dumagnada il meglier) resp. da 19,3 % sin 13,8 % (lingua discurrida cun la famiglia) en l’intschess tradiziunalmain sutsilvan. L’autur accentuescha (citat da las secziun respectivas):

Il rumantsch sco lingua dumagnada il meglier en l’intschess tradiziunalmain rumantsch (TR):

«En l’intschess dal sutsilvan mantegna il rumantsch in pau preschientscha sulettamain en la Val Schons (20,8 %) ed en duas vischnancas da la Tumleastga, Veulden (14 %) e Sched (19,4 %). En quatter pitschnas vischnancas da la Muntogna da Schons declera schizunt anc ina flaivla maioritad da la populaziun il rumantsch sco meglra lingua.»

Il rumantsch sco lingua discurrida cun la famiglia en l’intschess tradiziunalmain rumantsch (TR):

«En l’intschess dal sutsilvan mantegna il rumantsch in tschert nivel mo pli en la Val Schons (33,2 %) ed en duas vischnancas da la Tumleastga, Veulden (23,2 %) e Sched (29,2 %). En tut las tschintg pitschnas vischnancas da la Muntogna da Schons mantegna el anc ina maioritad d’almain dus terzs.»

Fonetica e fonologia

Vocals

Il sutsilvan distingua cleramain tranter vocals lungs e curts. Ils vocals lungs èn pli lungs che en il tudestg u en il talian.

En silba averta èn vocals normalmain lungs, en silba serrada normalmain curts. Las valurs (lunghezza) varieschan da regiun tar regiun.

Relaziun tranter scrittira e pronunzia

Grafia	IPA	Descripziun	Exempels
a	/a/ /ə/	a en il sun inizial ed aifer il pled è adina avert e vegn pronunzià sco en tudestg Blatt a nunaccentuà en il sun final vegn reducì a schwa (‹e mit›)	vurdar tei dormas
e	/e/ /ɛ/ /ɪ/ /ə/	e accentuà serrà vegn pronunzià sco en tudestg Meer e accentuà avert vegn pronunzià sco en tudestg nett e accentuà po er vegnir pronunzià sco il i avert en tudestg mit e nunaccentuà en il sun final vegn reducì a schwa (‹e mit›)	cler det puder giavel
i	/i/	i è adina serrà e vegn pronunzià sco en tudestg Stiefel	madir
o	/o/ /ɔ/	o serrà vegn pronunzià sco en tudestg Not o avert vegn pronunzià sco en tudestg Wolle	scola posta
u	/u/ /ʊ/	u serrà vegn pronunzià sco en tudestg Spur u avert vegn pronunzià sco en tudestg Hund	dascus mund

Annotaziuns

• Las variantas da la Mantogna enconuschan er ils suns ‹ladins› /y/ (ex. pùnt → /pynt/ ‹pünt›) ed /ø/ (ex. jou → /jøː/ ‹jö›). Sco tut las variantas regiunalas vegnan quellas represchentadas en l’ortografia da tetg tras bustabs cun accent grav (qua ‹ù›) u cumbinaziuns da vocals che na cumparan betg uschiglio (qua ‹ou›).
• /ɪ/, ch’è foneticamain [ɪ], vegn considerà sco «ina sort ‹e›». Ses status sco fonem autonom vegn confermà da pèrs da cuntrast minimals sco /lec/ (lai) e /lɪc/ (legì).

Diftongs

Ils diftongs (cumbinaziuns da dus vocals) preschents en il sutsilvan sa laschan divider en duas gruppas: Ils pli blers èn diftongs descendents ch’han l’accent sin l’emprima part; ils paucs diftongs ascendents percunter han l’accent sin il segund vocal. I dat diftongs sco /ai/ ch’existan en tuttas variantas ed auters ch’i dat be en ina da las trais zonas, per exempel /eu/ en la Tumleastga. Ulteriuras variaziuns dialectalas n’èn betg d’excluder.

Damai ch’il sutsilvan dovra in’ortografia da tetg che vegn legida en ils dialects regiunals e locals, po la medema grafia represchentar in diftong en tscherts dialects, ma in monoftong (sun simpel) en auters. Plinavant datti grafias che stattan per differents diftongs en differents dialects. In exempel tipic è la grafia ‹ieu› che stat normalmain per ils diftongs /iɐ/ en Val Schons ed /eu/ en la Tumleastga, ma per il monoftong /ø/ sin la Mantogna.

Il diftong ascendent ‹ea› – pronunzià /iɐ/ en Schons ed /ɛɐ/ en la Tumleastga e sin la Mantogna – vala sco ‹noda› dal sutsilvan, damai ch’el n’exista betg en ils ulteriurs idioms.

La suandanta tabella porscha ina survista generala davart ils diftongs cun lur pronunzia en las trais regiuns, partind da lur represchentaziun scritta (grafia). Sch’ina grafia na represchenta betg in diftong en ina da las variantas, sche stat la pronunzia en parantesas. Diftongs che cumparan (bunamain) exclusivamain en cumbinaziun cun auters suns vegnan descrits ensemen cun quels.

Survista dals diftongs en il sutsilvan

Grafia	IPA			Descripziun	Exempels
	VS	T	M
Diftongs descendents
ai	/ai/			...	mains
au	/au/			...	tgau
ei	/ei/			...	mei
ieu	/iɐ/	/eu/	(/ø/)	...	glieud
Diftongs ascendents
ea	/iɐ/	/ɛɐ/		...	pearder

Consonants

Inventari da consonants

	bilabial	labiodental	alveolar	postalveolar	mediopalatal	velar	glottal
occlusiv	p  b		t  d		c  ɟ	k  g
affricat			ts	tʃ
nasal	m		n		ɲ	(ŋ)
fricativ		f  v	s  z	ʃ  ʒ			(h)
liquid			r  l		ʎ

Ortografia

L’ortografia dal sutsilvan è da quel gener ch’ins enconuscha en la linguistica sco ortografia da tetg. Ella sa distingua da l’ortografia dals ulteriurs idioms tras il fatg ch’ella vegn mintgamai pronunziada en il dialect local da quel che la legia.

Ortografia	Pronunzia
	Schons	Tumleastga	Mantogna
ieu
durmieu (durmì)	durmia	durmeu	durmö
mieula (mieula)	miela	meula	möla
ieus
mieus (mes)	meas	meu	mö
tieus (tes)	teas	teu	tö
sieus (ses)	seas	seu	sö
à (àn, ànt, ànz)
pàn (paun)	pang	paung	pöng
grànd (grond)	grand	graund	grönd
curànta (quaranta)	curanta	curaunta	curönta
ù (ùn, ùnt, ùnz)
stizùn (butia, stizun)	stizung	stizeung	stizüng
pùnt (punt)	punt	peunt	pünt
iac
fiac (fieu)	fia	fiac	fiac
eing
dumeingia (dumengia)	dumengia	dumangia	dumengia
malameing (malamain)	malamentg	malamaintg	malameign
ò (òn, ònt, ònz)
bòld (baud)	bold	bauld	bold
tgòld (chaud)	tgold	tgauld	tgold
òlt (aut)	olt	ault	olt
fòlz (fauss)	folz	faulz	folz

Ortografia	Pronunzia
	Schons	Tumleastga	Mantogna
jou (jau)	jau, ia	ju, eu	jö
lungaitg (lingua, linguatg)	lungatg	lunghetg	lungatg
maitg (matg)	matg	metg	matg
adaitg (adatg)	adatg	adetg	adatg
aigen (agen)	agen	egen	agen
giou (giu)	giau	geu	geu
noua (nua)	naua	neua	neua
cùa (cua)	cua	ceua	ceua
scùa (scua)	scua	sceua	sceua

Litteratura

Introducziun (linguas retoromanas e rumantsch dal Grischun en general)

• Ricarda Liver: Rätoromanisch: eine Einführung in das Bündnerromanische. Narr, Tübingen 1999.
• John Haiman, Paola Benincà: The Rhaeto-Romance Languages. Routledge, 1992.

Litteratura descriptiva e grammaticas

• Gion Cahannes: Grammatica romontscha per Surselva e Sutselva. Stampa da Giusep Condrau, ediziun della Ligia romontscha, Mustér 1924.
• Giuseppe Gangale: Reglas digl Rumàntsch da Sutselva. Cuera 1944.
• Johann Luzi: Lautlehre der subselvischen Dialekte. (Dissertaziun), Erlangen 1904.
• Richard Valdemar Täckholm: Études sur la phonétique de l'ancien dialecte sousselvan. (Dissertaziun), Almqvist & Wiksell, Upsala 1895.

Manuals e cumpendis

• Curo Mani: Sutsilvan plido a Sutsilvan scret. Leia Rumàntscha, Cuira 1964.
• Gieri Menzli e.a.: Curs da rumàntsch sutsilvan. Leia Rumàntscha, Cuira 1991.
• Corrado Conforti, Linda Cusimano: An lingia directa 1 – Egn curs da rumàntsch sutsilvan. Leia Rumàntscha, Cuira 1997/98.

Dicziunaris

• Curo Mani: Pedari sutsilvan. Rumàntsch – Tudestg. Tudestg – Rumàntsch. Leia Rumàntscha, Cuira 1977.
• Wolfgang Eichenhofer (red.): Pledari/Wörterbuch sutsilvan-deutsch/deutsch-sutsilvan, chasa editura per meds d’instrucziun dal chantun Grischun, Cuira 2002.

Colliaziuns

• Sutsilvan en il Lexicon istoric retic