Rumantsch dal Grischun

lingua neolatinas
(renvià da Lingua rumantscha)
Rumantsch
Romontsch, Rumauntsch, Rumàntsch
Pajais Svizra
Regiun Chantun Grischun
Pledaders 60 000[1] (dumbraziun dal pievel 2000)
Tipologia SVO
Classificaziun

- Linguas indogermanas
0- Linguas italicas
00- Linguas romanas
000- Linguas retoromanas
0000- Rumantsch

Status uffizial
Uffizial en Svizra
Reglà da Lia Rumantscha
Codes da lingua
ISO 639-1 rm
ISO 639-2 roh
ISO 639-3 roh
IETF rm
Exempel

Emprim artitgel da la Decleraziun universala dals dretgs umans:

«Tut ils umans naschan libers ed eguals en dignitad ed en dretgs. Els èn dotads cun raschun e conscienza e duain agir in vers l’auter en spiert da fraternitad.»

Il rumantsch dal Grischun che vegn discurrì en il chantun Grischun fa part da las linguas neolatinas e vegn numnà en la lingua da mintgadi ‹rumantsch› (sursilvan: ‹romontsch› / puter: ‹rumauntsch› / sutsilvan: ‹rumàntsch›). Il term ‹rumantsch dal Grischun› vegn duvrà en la linguistica, perquai che tscherts linguists attribueschan era il furlan ed il ladin da las Dolomitas a la gruppa da varietads retorumantschas (sin basa da tschertas sumeglientschas tranter las trais gruppas dialectalas). Questa tesa è dentant contestada entaifer la scienza (guarda: Questione Ladina).

Derasaziun dal rumantsch

modifitgar

Il linguatg rumantsch vegn discurrì en diversas valladas dal chantun Grischun. A chaschun da la dumbraziun dal pievel svizzer dal 1990 han 66 356 persunas inditgà il rumantsch sco lingua discurrida (en famiglia u a la lavur), da quels l’han 36 632 definì sco lingua principala. L’onn 2000 han 60 561 persunas inditgà il rumantsch sco lingua discurrida e 35 095 era sco lingua principala.

Pervi da l’isolaziun e separaziun geografica da blers lieus e valladas grischunas èn sa furmads differents idioms rumantschs che sa laschan classifitgar en tschintg gruppas:

 
Inscripziun rumantscha a Sagogn (Surselva)

Quest’enumeraziun dals idioms correspunda a la derasaziun dal vest a l’ost. Il puter ed il vallader ensemen vegnan era numnads rumantsch ladin (sco per exempel en la chanzun: «Chara lingua da la mamma, tü sonor rumantsch ladin...»). Il sursilvan ed il sutsilvan ensemen vegnan era numnads ‹schilover› (da: tschell’aua). Mintg’idiom ha sviluppà si’atgna lingua da scrittira che furma dentant savens sezza in cumpromiss tranter ils differents dialects regiunals e locals.

L’istorgia dal rumantsch

modifitgar
 
Ardez en l’Engiadina Bassa

Oriundamain era il territori actual dal rumantsch populà da Celts e probablamain be dal tut en l’ost dal Grischun era da Rets. Davart ina classificaziun pussaivla dals Rets e da lur lingua èn ils scienziads intscherts. Ins suppona dentant che la lingua dals Rets n’era betg ina lingua indoeuropeica. Constataziuns segiras n’èn strusch pussaivlas a basa dals paucs testimonis fragmentars ch’èn avant maun.

L’onn 15 a.C. èn ils pievels che vivevan en il territori dal Grischun odiern vegnids suttamess dals Romans durant lur campagna militara tras las Alps. Ensemen cun ils conquistaders è la lingua latina sa derasada en ils territoris suttamess (oravant tut en furma dal latin vulgar, vul dir da la lingua discurrida dal pievel e dals schuldads).

Quest process da latinisaziun ha cuzzà tschientaners, ma el ha gì per consequenza che las linguas preromanas eran apparentamain mortas ora vers la fin dal domini roman. Uschia èn sa mantegnids be paucs pleds d’emprest en las linguas neolatinas modernas. En il rumantsch èn quai surtut toponims (nums da lieus), terms specifics da la flora e fauna e da la descripziun da la cuntrada (exempel: ‹crap›) e pleds che sa refereschan a la terminologia dal puresser.

 
Territori rumantsch enturn l’onn 700 (cotschen), 1100 (oransch) e 2020 (mellen)

A partir dal 8/9avel tschientaner è l’anteriur territori rumantsch vegnì influenzà da las linguas germanas. En il decurs dal temp è il tudestg daventà pli e pli ina lingua uffiziala sper il latin. Ch’il rumantsch era pli baud bler pli derasà pon ins percorscher tranter auter vi da blers nums locals e pleds d’emprest en regiuns ch’èn oz tudestgas, sco en il chantun Glaruna ed en il chantun Son Gagl. Quests pleds demussan ch’il cunfin linguistic giascheva fin al temp medieval, e per part anc pli ditg, bler pli al nord. Uschia era per exempel la regiun dal Lai Rivaun rumantscha, sco quai ch’il num ‹Walensee› demussa anc oz. (Il pled è parent cun welsch, in term ch’ils germanofons duvravan per designar persunas da tschantscha latina, era en Svizra franzosa. En il temp medieval han germanofons numnà il rumantsch churwelsch. Cun il pled Kauderwelsch è Martin Luther sa referì en il 16avel tschientaner explicitamain al churwelsch.) En il nordost tanscheva il territori linguistic rumantsch fin al Hirschensprung datiers da Rüthi e fin en la Val dal Rain Songagliaisa. Era grondas parts dal Vorarlberg e dal Tirol eran vinavant rumantschas. Territoris cun nums locals dals quals la segunda silba vegn accentuada, p.ex. Sargans, Bad Ragaz, Vaduz (dal latin aquaeductus, aquaduct/lingia d’aua), Plona, Salez, Vasön, Vadüra, Montafon, Tschagguns e Galtür èn vegnids germanisads sco ultims (suenter il 11avel tschientaner).

Ils emprims documents enconuschents che cuntegnan pleds rumantschs èn pregias latinas cun annotaziuns rumantschas (Emprova da plima da Würzburg). Pir durant il temp da la refurmaziun èn sa sviluppadas per propi las linguas da scrittira dals differents idioms, cun las emprimas traducziuns da la Bibla e dals Psalms en Engiadina e suenter era en Surselva.

In motiv ch’i n’è betg sa sviluppada ina lingua da scrittira cuminaivla per tut ils idioms – quai che furma era in dals motiv per il regress dal rumantsch visavi al tudestg – è la mancanza d’in center spiertal-politic per tut la Rumantschia. La citad da Cuira che fiss vegnida en dumonda sco suletta per ina tala funcziun è – sco sedia episcopala – stada gia baud sut influenza tudestga ed è vegnida germanisada cumplettamain suenter in incendi da la citad l’onn 1464. Pir dapi la fin dal 19avel tschientaner è sa furmà en la chapitala grischuna insatge sco in center per la lingua e cultura rumantscha; da Cuira sortan oz impurtants impuls per il territori da tschep. Quest svilup va ensemen cun ina conscienza linguistica creschenta che mancava per gronda part avant il 19avel tschientaner.

 
Chastè episcopal a Cuira

Vers la fin dal 19avel tschientaner ha entschavì in process che vegn era numnà ‹renaschientscha rumantscha›. Quest svilup ha manà a l’expansiun da la pressa rumantscha e da la producziun da texts litterars rumantschs, a la fundaziun da diversas uniuns e lias rumantschas, a l’acquisiziun d’ina nova schientscha per la lingua e la cultura rumantscha en general ed a la votaziun per il rumantsch sco quarta lingua naziunala svizra l’onn 1938.

Er la noziun ‹retorumantsch› (Rätoromanisch) è vegnida introducida pir en il 19avel tschientaner. Ella deriva dals Rets e fa er allusiun a la provinza romana Raetia che cumpigliava dentant in territori bler pli vast che l’abitadi dals Rets suttamess. Tenor la perscrutaziun actuala vivevan lezs sulettamain en l’ost dal Grischun dad oz, numnadamain en l’Engiadina Bassa ed en la Val Müstair; lur center era situà en il Tirol dal Sid. La colliaziun dal rumantsch cun il retic dastgass pia esser per gronda part in mitus. Igl è dentant da supponer che la lingua e cultura dals abitants da las Alps ch’ils Romans han suttamess hajan laschà fastizs en il rumantsch. Sco quai che 1500 onns germanisaziun n’han betg pudì far sparir dal tut il rumantsch, n’han 600 onns da colonisaziun romana (tuttavia betg cumpletta en il Grischun odiern) betg pudì stizzar dal tut la lingua e la cultura da las populaziuns preromanas.

Regress dal rumantsch

modifitgar

Suenter ch’ils cunfins linguistics èn restads relativamain stabels tranter il 15avel ed il 18avel tschientaner, vegn il rumantsch stgatschà dapi 150 onns adina pli fitg dal tudestg. La pli gronda part da la Sutselva è entant germanofona; giuvens pledaders dal rumantsch chatt’ins là quasi be pli en la Muntogna da Schons. Era en l’Engiadin’Ota è il rumantsch gia dapi la fin dal 19avel tschientaner en la defensiva, spezialmain pervia da l’expansiun dal turissem en questa regiun.

En il territori surmiran ston ins differenziar tranter il Surses e la Val d’Alvra: En il Surses è il rumantsch anc francà fermamain e betg periclità imminentamain. Il cuntrari vala per la Val d’Alvra. Ils centers ferms dal rumantsch sa chattan en las regiuns main turisticas dal tut en il vest, respectivamain dal tut en il sidost dal Grischun: la Surselva (cun la Lumnezia che dumbra passa 90 % Rumantschs), l’Engiadina Bassa e la Val Müstair.

Rumantsch Grischun

modifitgar
 
Inscripziun en rumantsch grischun

Il rumantsch grischun è la lingua da scrittira cuminaivla per tut ils idioms rumantschs. Sia basa è vegnida sviluppada l’onn 1982 dal linguist Heinrich Schmid sin iniziativa da la Lia Rumantscha. Dapi lura è il rumantsch grischun vegnì sviluppà cuntinuadamain. L’onn 1986 è il rumantsch grischun daventà lingua uffiziala da la Confederaziun per la communicaziun cun la populaziun rumantscha, e lura era lingua da scrittira uffiziala en il chantun Grischun. En las vischnancas rumantschas èn dentant ils idioms, savens sper il tudestg, restads la lingua uffiziala.

L’avust 2003 ha il parlament chantunal dal Grischun decidì d’introducir il rumantsch grischun sco lingua da scrittira en las scolas rumantschas e d’edir novs meds d’instrucziun per las scolas rumantschas mo pli en rumantsch grischun. Fin a qua èn tut ils meds d’instrucziun vegnids edids en tut ils tschintg idioms tradiziunals. Ils onns da scola 2007, 2008 e 2009 han la Val Müstair, la Val d’Alvra ed il Surses sco era las vischnancas en la part sut da la Surselva (da Trin enfin la Foppa) cumenzà cun l’introducziun dal rumantsch grischun. L’onn 2011 è la decisiun d’edir ils meds da scola be pli en rumantsch grischun dentant fruntada sin ina vasta opposiziun ed ha necessità il Cussegl grond d’er resguardar puspè ils idioms tar l’ediziun da meds da scola obligatorics.

Posiziun dal rumantsch en las constituziuns da la Confederaziun, dal chantun e da las vischnancas grischunas

modifitgar
 
Campagna per la Lescha da linguas chantunala (2007)

Sin plaun federal è il rumantsch la quarta lingua naziunala, ella vegn dentant duvrada mo en la correspundenza cun la populaziun rumantscha sco lingua uffiziala. La populaziun rumantscha ha uschia la pussaivladad ed il dretg da communitgar cun l’administraziun federala per rumantsch a bucca ed en scrit. Publicaziuns da la Confederaziun vegnan edidas en rumantsch grischun. (Cf. Artitgel da linguas federal e Lescha da linguas federala).

Sin plaun chantunal (en il Grischun) è il rumantsch (tut ils tschintg idioms cun ils medems dretgs) ina da las trais linguas uffizialas (sper il tudestg ed il talian). Dapi il 1996 fa il chantun Grischun be pli diever dal rumantsch grischun per la correspundenza cun la populaziun, per exempel per publicaziuns (collecziun da leschas, fegl uffizial dal chantun etc.). (Cf. Artitgel da linguas chantunal e Lescha da linguas chantunala).

Sin plaun communal (vischnancas grischunas) vegn il diever da las linguas reglà da mintga vischnanca en l’atgna constituziun. Da la(s) lingua(s) uffiziala(s) da mintga vischnanca dependan era las linguas da scola. Il rumantsch grischun na vegn duvrà en nagina vischnanca rumantscha sco lingua uffiziala.

Promoziun da lingua e cultura

modifitgar

Sco organisaziun da tetg da tut las differentas uniuns rumantschas è la Lia Rumantscha l’instituziun centrala per dumondas da promoziun da lingua e cultura e vegn per quai era sustegnida dal maun public. Las differentas uniuns rumantschas en il Grischun ed en la Svizra tudestga porschan in vast program d’activitads, publicaziuns, servetschs ed inscunters. Sper cudeschs, gasettas e revistas rumantschas datti era musica rumantscha, cudeschs auditivs e films rumantschs. Il teater Origen a Riom è in project da teater rumantsch professiunal.

Rumantsch en la rait

modifitgar

I da diversas paginas d’internet en rumantsch. Las pli tschertgadas èn probablamain ils pledaris (www.pledarigrond.ch e www.mypledari.ch); plinavant la pagina da Radio e Televisiun Rumantscha e quella da la Lia Rumantscha. La pagina chattà.ch porscha ina banca da datas actualisada cun texts en rumantsch grischun. Vichipedia e la maschina da tschertgar Google han medemamain surfatschas rumantschas. Il producent da software Microsoft ha pussibilità ina versiun rumantscha da Microsoft Office cun in pledari ed ina controlla d’ortografia integrada (colliaziun).

Cumparegliaziun dals idioms rumantschs

modifitgar

La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: «Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts.»

L’uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pegn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: «Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts.»

La vualp eara puspe egn’eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed â clamo agli corv: «Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts.»

La golp era puspe eneda famantada. Cò ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel ainten sies pecel. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: «Tge bel tgi te ist! Schi igl ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pli bel utschel da tots.»

La vuolp d’eira darcho üna vouta famanteda. Cò ho’la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho’la penso, ed ho clamo al corv: «Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots.»

La vuolp d’eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha’la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha’la pensà, ed ha clomà al corv: «Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots.»

La bolp e jere di gnuf famade. Cuant che e viodè suntun pin un corf che al tigneve un toc di formadi intal so bec. Che al mi plasarês, e à pensàt,e e clamà il corf: "Ce biel che tu sês! Se tu cjantis cussì ben sicu tu aparis, alore tu sês il plui biel ucel di ducjs.

Der Fuchs war wieder einmal hungrig. Da sah er auf einer Tanne einen Raben, der ein Stück Käse in seinem Schnabel hielt. Das würde mir schmecken, dachte er, und rief dem Raben zu: «Wie schön du bist! Wenn dein Gesang ebenso schön ist wie dein Aussehen, dann bist du der schönste von allen Vögeln.»

Annotaziuns

modifitgar
  1. La situaziun actuala dal rumantsch

Colliaziuns

modifitgar