19avel tschientaner

Il 19avel tschientaner (1801 fin 1900) tutga istoricamain tar la moderna ed è, sco paucs auters tschientaners, stà segnà dal cumbat tranter il ‹vegl› (tradiziunal) ed il ‹nov› (modern) en la politica, la societad e la cultura. En l’emprima mesadad dal tschientaner han gì lieu diversas revoluziuns cun la finamira da schlargiar ils dretgs da participaziun politica dal pievel – per il pli senza cuntanscher a curta vista il success giavischà; a partir da la mesadad dal tschientaner è la dumonda sociala daventada adina pli impurtanta, betg il davos en consequenza da la Revoluziun industriala; ed il svilup dals stadis naziunals ed il cumbat per ils territoris d’ultramar (imperialissem) han manà ad ina situaziun da conflict adina pli latenta tranter ils stadis europeics. Il fatg ch’i n’è betg reussì als stadis, dominads per il pli da las elitas tradiziunalas, da chattar soluziuns adattadas a tut las sfidas numnadas, ha fatg escalar la situaziun a l’entschatta dal 20avel tschientaner en l’Emprima Guerra mundiala. En vista a quests entretschaments discurr’ins perquai savens dal lung 19avel tschientaner ch’ha cumenzà cun la Revoluziun franzosa (1789) e durà fin l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala (1914). Daspera è il 19avel tschientaner er stà in tschientaner da fluriziun da las scienzas, cun invenziuns epocalas tranter auter en la tecnica ed en las scienzas natiralas, e da la fluriziun da l’art e da la cultura.

Queen Victoria – regenta da l’Imperi britannic 1837–1901

Sutdivisiun da l’epoca

Ludwigshafen 1881

Il pli simpel èsi sa chapescha da definir il 19avel tschientaner tenor il chalender, pia sco epoca istorica ch’ha durà dal 1801 fin il 1900. En l’istoriografia vegn però savens discurrì d’in lung 19avel tschientaner che cumpiglia er onns ed eveniments situads avant e suenter quests dus terms. Uschia duaja la cunfinaziun da l’epoca esser pli signifitganta areguard ils cuntegns centrals situads a l’entschatta resp. a la fin (epoca da las revoluziuns resp. cumenzament da las guerras mundialas). Tscherts istorichers rendan però attent ch’i saja, tut tenor la dumonda cun la quala ins s’occupa, er inditgà da contemplar onns sco 1789, 1871 u 1914 sco centers, cun in avant ed in suenter, enstagl d’als vulair ‹bandischar› a l’ur da periodas istoricas. E sch’ins vul accentuar cuntinuitads enstagl da cunfins d’epocas, èsi tut tenor cunvegnent da desister dal tuttafatg da vulair definir puncts d’entschatta e da fin fixs.

Il lung 19avel tschientaner è a l’entschatta stà segnà dal temp da las revoluziuns che cumenza il 1789 cun la Revoluziun franzosa u, tut tenor puntg da vista, anc avant cun la Revoluziun americana. Quest’epoca va a fin il 1815 cun la sconfitta da Napoleun u cumpiglia tut tenor er las revoluziuns dals onns 1830 e 1848/49. Vers la fin dal tschientaner ha alura culminà l’èra da l’imperialissem che tanscha fin l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala; per part vegnan er ils onns da guerra fin il 1918 u schizunt fin ils contracts da pasch dal 1919/1920 attribuids al lung 19avel tschientaner.

Eric Hobsbawm sutdivida il lung 19avel tschientaner en il temp da la revoluziun (1789–1848), il temp dal chapital (1848–1875) ed il temp da l’imperi (1875–1914). Da Reinhart Koselleck deriva la noziun dal temp da sava che dura tenor el da ca. 1770 fin il 1830. A quella suonda, uschia Jürgen Osterhammel, ina perioda mesauna, la quala è stada or da la retrospectiva caracteristica per il 19avel tschientaner per propi. Quest temp tranter il 1830 ed il 1890 cun sias midadas er en la filosofia e cultura correspunda pli u main al temp victorian, dal qual ins discurra en ils pajais anglosaxons. Alura suonda ina fasa da rupturas e segnà da crisas che cumenza vers il 1880 u in pau pli tard cun la concurrenza imperialistica da las pussanzas grondas e cun auters spustaments da la pussanza, per exempel er cun la victoria dal Giapun cunter la China il 1895.

Vul ins integrar la perspectiva da l’istorgia mundiala, èsi anc pli grev da definir in 19avel tschientaner. Gia pervi dals auters sistems chalendars è il cumenzament dal tschientaner cun l’onn 1801 restrenschì als stadis da tempra occidentala. En il Giapun per exempel è il restabiliment da l’imperi (a partir dal 1868) stà da muntada bundant pli gronda che eveniments enturn il 1800 u 1900. Tenor l’istoricher da la cultura Louis Bourdeau n’ha l’entira Revoluziun franzosa gnanc existì a ses temp per ils Chinais; schizunt per la Gronda Britannia èn quests onns stads, almain areguard la politica da l’intern, main impurtants che la vieuta revoluziunara per propi en il 17avel tschientaner. Tenor Osterhammel na pon ins dir da nagin onn avant il 20avel tschientaner ch’el saja stà per l’entir mund da muntada epocala.

Per divers ulteriurs motivs sa lascha tuttavia attribuir al 19avel tschientaner il caracter d’in’atgna epoca. Igl è quai stà il temp en il qual l’industrialisaziun e l’economia chapitalistica èn sa mess tras, surtut en l’Europa ed en l’America dal Nord. Cun l’imperialissem ha la dominanza directa ed indirecta da l’Europa en il mund cuntanschì sia culminaziun. Entaifer la societad ch’era londervi da s’industrialisar è la moda da viver sa midada per part a moda dramatica. La vieuta sociala ha destruì modas da cumportament e da pensar tradiziunalas. La revoluziun sin il sectur dal traffic e la tschertga da lavur han augmentà la mobilitad. Las citads èn creschidas betg be quantitativamain, mabain cun l’urbarisaziun ha cumenzà a sa far valair ina moda da viver citadina specificamain moderna.

Il lung 19avel tschientaner è stà en blers reguards il tschientaner da la burgaisia e da la societad burgaisa. La burgaisia da possess e da furmaziun ha influenzà a moda decisiva l’art, la cultura, l’istorgia spiertala, ma per exempel cun il naziunalissem ed il liberalissem er la cultura politica. En l’ulteriur decurs è er la populaziun lavuranta sa sviluppada ad ina classa ch’ha influenzà adina pli ferm la societad. Il moviment da lavurants ed il socialissem èn daventads terms centrals en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner. Percunter èn l’aristocrazia e la populaziun rurala daventads adina main impurtants.

Novas furmas d’organisaziun: il stadi naziunal

Napoleun Bonaparte

Il stadi naziunal è sa sviluppà sco nova instituziun politica. Quel ha promovì novs temas, novs sistems da furmaziun, novas structuras economicas ed ina nova schientscha da vart da quels che vivevan en el, numnadamain la prontadad da vesair sasezs sco burgais e da s’organisar lasuenter.

Il domini sa basava en il 18avel tschientaner anc sin las chasas signurilas e facziuns politicas, sco er sin aristocrats pussants che stevan davos lur partidas. En il medem spiert vegnivan er recepidas en il 18avel tschientaner las guerras: regents vulevan quellas ed investivan lur daners en quellas. Sconfittas militaras na vegnivan betg resentidas en il 18avel tschientaner sco umiliaziun naziunala, mabain sco ina part da la politica da pussanza furmada dal regent. En quest reguard è sa sviluppada en il 19avel tschientaner ina schientscha cumplettamain nova. Quella ha surtut furmà ina consequenza da la Revoluziun franzosa e da las Guerras napoleonicas ch’èn vegnidas purtadas d’in’armada da tut auter gener, numnadamain da burgais dal stadi ch’èn entrads en acziun sco schuldads. Surtut la Germania ha gì a l’entschatta dal 19avel tschientaner pauc d’opponer al naziunalissem franzos. Il Sontg Imperi roman è dà dapart en in grond dumber da stadis singuls, ils quals Napoleun ha opponì in a l’auter. Sco reacziun sin quai han intellectuals da la Germania pretendì suenter la furmaziun d’in stadi naziunal, il qual ha bain pir anc stuì vegnir fundà, ma entaifer il qual la populaziun ha enconuschì da l’entschatta ennà ina fitg ferma schientscha sco burgais dal stadi e sco naziun. A partir da la fin dal 19avel tschientaner èn sconfittas militaras alura vegnidas resentidas sco dischonur naziunala. L’exempel il pli enconuschent è bain ch’in’armada tudestga è avanzada il 1870 tras la Frantscha ed ha sfurzà il pajais precis a Versailles da renconuscher sia sconfitta; il 1918 è suandada la resposta internaziunala ch’è da sia vart stada in’umiliaziun desastrusa per la Germania.

Euforias naziunalas, sco ch’ellas duevan sa manifestar tar la liberaziun da la Grezia dals Tircs ils onns 1820 u en rom dal process d’unificaziun da l’Italia (Risorgimento) vers la mesadad dal tschientaner, èn senza parallelas en il tschientaner precedent – ni la Glorious Revolution englaisa dal 1688 ni la Revoluziun franzosa èn stadas accumpagnadas da sentiments d’unificaziun naziunala cumparegliabels. Intellectuals europeans sco il romanticher Lord Byron ch’è mort en rom d’in commando militar en Grezia, han sviluppà in’identificaziun romantica cun ils novs moviments naziunals ch’han stuì vegnir purtads dal pievel per pudair funcziunar. Il nov naziunalissem è uschia cumparì a moda pli autentica che la politica dal 18avel tschientaner, pli genuin e pli datiers da las ragischs.

En quest reguard ha il 19avel tschientaner tschentà il fundament per svilups che duevan chattar en il 20avel tschientaner novas furmas e dimensiuns globalas. Uschia èn il faschissem ed il naziunalsocialissem dal 20avel tschientaner sa manifestads sco moviments naziunals, purtads dal pievel. Stadis autamain tecnisads ed armads èn sa definids – sin fundament d’ideas naziunalistic-romanticas ch’han lur ragischs en il 19avel tschientaner – sur lur origin sco pievel e duevan la finala sa confruntar en conflicts da dimensiun globala ch’han ordinà da nov il mund.

La naziun sco unitad che viva da si’atgna economia

Ina muntada decisiva per la furmaziun dal stadi naziunal ha gì en il decurs dal 19avel tschientaner l’industrialisaziun, la quala ha mess ad ir tranter las naziuns europeicas ina concurrenza per la pussanza economica. En il 18avel tschientaner tschertgavan ils regents da l’Europa pussaivladads da sanar lur bilantscha dal stadi – la quala era surtut lur bilantscha persunala, da famiglia. Daners emprestavan els da financiers privats, las entradas da taglia augmentavan els tant sco pussaivel, sche necessari retiravan els daners da la munaida ch’era en circulaziun. Ord vista dals budgets statals dal 17avel e 18avel tschientaner sa tractavi surtut d’evitar che metals prezius bandunian il pajais vers l’exteriur. Mesiras d’infrastructura, per exempel domiciliar manufacturas, vegnivan dirigidas en il 18avel tschientaner dal regent. Il cameralissem, sco sanaziun economica d’in territori tras il suveran, è sa sviluppà da quel temp ad in’atgna scienza.

En il decurs dal 19avel tschientaner è sa midada la vista sin svilups economics. La Gronda Britannia, sco pussanza coloniala e sco pajais en il qual l’industrialisaziun cumenza gia baud, è gia daventada en la segunda mesadad dal 18avel tschientaner in imperi economic. Amsterdam ha pers sia posiziun sco plazza commerziala centrala e Londra, la chapitala da l’imperi britannic, ha surpiglià questa posiziun. L’unificaziun naziunala da la Germania è succedida a la fin dal 19avel tschientaner sut l’ensaina d’in basegn da recuperaziun. Politicamain, vul dir areguard la dumonda dal naziunalissem, è la Germania sa messa en concurrenza cun la Frantscha; economicamain e militarmain però cun la Gronda Britannia autamain industrialisada ed armada. Senza in’industrialisaziun sco che l’ha prestà l’Engalterra na pudeva il nov Imperi tudestg sut domini prussian betg far frunt a la Gronda Britannia, e senza ina flotta na vegniva la nova naziun ad avair nagina schanza d’anc pudair acquirir colonias. Igl èn pia sa sviluppads entretschaments politic-economics adina pli cumplexs e per pudair subsister èn las naziuns stadas necessitadas da procurar per cundiziuns da basa ch’han promovì il process d’industrialisaziun.

Il process da concentraziun economic è stà accumpagnà da novas debattas: en connex cun il liberalissem han ins tratg a strada en il 19avel tschientaner la dumonda fundamentala, schebain i saja servì al stadi naziunal meglier cun in’economia dirigida dal stadi ubain cun laschar a ses burgais ed a lur iniziativa la pli gronda libertad pussaivla. Er il communissem ha sviluppà vers la mesadad dal 19avel tschientaner sia programmatica, e quai d’ina vart or dal vast discurs teoretic, da l’autra vart or da la confruntaziun cun la realitad dal sistem economic modern sco ch’ella sa preschentava surtut en l’Engalterra. Ils propugnaturs dal communissem han prognostitgà che la nova integraziun economica vegnia a dar a la classa dals lavurants conturas adina pli cleras, e che questa classa vegnia la finala a manar natiers la fin dal stadi naziunal ed eriger il domini mundial da la classa da lavurants.

La democrazia sociala da l’autra vart, quasi sco via d’amez, è sa stentada da chattar cumpromiss cun il stadi social. Ella ha empruvà d’impedir la paupradad da las massas, d’etablir sistems da segirezza sociala e da stabilisar tras quai il stadi.

Las naziuns europeicas en concurrenza per las colonias

Ils imperis colonials l’onn 1898

Il colonialissem tanscha per part bain enavos fin en il 16avel e 17avel tschientaner, ma en il 19avel tschientaner ha quel cuntanschì dimensiuns e tratgs dal tuttafatg novs. La Spagna ed il Portugal han tratg a niz lur colonias surtut per retrair da quellas aur. Il metal prezius ha però manà ad in profit da curta durada: il fluss dad aur ha numnadamain fatg crudar il pretsch da quel ed en las colonias n’avev’ins betg stabilì structuras economicas che fissan stadas ablas da respunder a questa nova situaziun da partenza. In segund stausch en il svilup da las colonias han inizià ils Pajais Bass en il 17avel tschientaner. Quel è stà segnà da l’uniun da commerziants a societads commerzialas ch’han prestà la finanziaziun transitorica da spazis economics pli gronds. Da las colonias vegnivan importadas martganzias; la ritgezza dals Pajais Bass è resultada dal commerzi intermediar e da l’elavuraziun e nobilisaziun da materias primas en manufacturas dal pajais. Amsterdam è daventà da quel temp la pli impurtanta plazza da finanzas dal mund.

Tge che mancava al colonialissem ollandais è stà la garanzia statala, la quala dueva daventar in pau pli tard l’ensaina da la politica coloniala britannica. Vers la mesadad dal 18avel tschientaner ha la Gronda Britannia suttamess cun pussanza militara l’imperi dals moguls en l’India; quai ha furmà in impurtant term vers il colonialissem sco ch’el è sa sviluppà en il 19avel tschientaner. Societads da chapital privatas han furmà la pitga principala dal colonialissem britannic. Il stadi da sia vart è sa segirà cun fundar la banca naziunala. En las colonias ha il stadi installà substructuras cun agens centers da furmaziun, in’atgna armada ed atgnas structuras statalas, da las qualas èn resultadas en il 20avel tschientaner naziuns dominantas dal Terz Mund.

Il cumbat dals stadis europeicas per colonias è daventà en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner il tema central da l’autopercepziun naziunala. Projects gronds sco la construcziun dal Chanal da Suez han furmà puncts da cristallisaziun da questa nova schientscha. L’atgna superiuradad europeica envers il spazi colonial stgaffescha in nov rassissem ed in agen champ da la teoria da la cultura, entaifer il qual ins ha discutà la dumonda, sut tge cundiziuns che sa sviluppian naziuns da cultura.

Materias primas, reservas d’energia ed industria

Entaifer ils singuls pajais èn l’industrialisaziun e l’avertura da giaschaments da charvun daventads il cuntrapol al colonialissem. Importads vegnivan bains betg elavurads; per elavurar quels han stuì vegnir rendidas accessiblas reservas d’energia en l’agen pajais. Ils giaschaments da charvun en l’Engalterra (en il nord e vest dal pajais), en la Lorena ed en la Renania han ins avert successivamain per l’economia. Vers la fin dal 19avel tschientaner è la Gronda Britannia stada confruntada cun la concurrenza creschenta nà dal continent europeic, betg il davos da la Germania. En il 20avel tschientaner duevan alura, cun in’atgna politica economica e grazia a l’immensa grondezza da l’agen martgà, ils Stadis Unids surpassar las naziuns europeicas.

L’industrialisaziun ha manà en il 19avel tschientaner ad in ferm augment da la populaziun. Quel è d’ina vart resultà dal dumber da naschientschas creschent, da l’autra vart da la rata da mortalitad ch’è sa sbassada.

Sper il svilup demografic è l’industrialisaziun stada colliada cun in augment da la productivitad e cun l’exclusiun da lavurants ch’eran danvanz. Grondas massas da lavurants, surtut en l’agricultura, han perquai gì da cumbatter per lur existenza. Bleras lavurs ch’èn vegnidas surpigliadas da maschinas han surtut manà bleras dunnas en la dischoccupaziun.

La maschina da vapur era vegnida inventada a l’entschatta dal 18avel tschientaner e meglierada a moda decisiva tras James Watt en la segunda mesadad dal tschientaner. Ensemen cun l’avertura da novs giaschaments d’energia e l’import da materias primas or da las colonias è l’Europa vegnida industrialisada in pau a la giada quasi cumplettamain. La forza da vapur ha pussibilità d’extender la producziun da fier ed atschal e procurà per il svilup d’in grond dumber da novas maschinas. Quai ha manà en il decurs dal 19avel tschientaner a midadas fitg grondas tant en la producziun sco er en la distribuziun.

La charta geografica da l’Europa è medemamain sa midada en rom da quest process. En il 17avel e 18avel tschientaner eran surtut ils centers da pussanza ritgs. Cun avrir novs giaschaments da materias primas, èn uss daventadas attractivas regiuns ch’eran avant nuninteressantas. Exempels furman la Renania cun sia industria greva ed il spazi enturn Lüttich.

Ordaifer l’Europa è medemamain sa furmà en blers pajais il giavisch da sviluppar in’industria che porta gudogn. En l’India ha la construcziun da la rait da viafier manà ad in boom en l’industria da mangola. Tras quai èn s’augmentads ils pretschs, ma er ils custs da producziun dals tessunzs che lavuravan a maun. Entras questas circumstanzas è sa sviluppada en l’India in’industria da textilias ch’era abla da concurrer. L’Africa dal Sid percunter è stada segnada en ils ultims decennis dal 19avel tschientaner da l’industria da minieras. Bunamain la mesadad dal chapital da l’exteriur è vegnì investì qua en l’explotaziun dad aur, il qual represchentava er en l’Africa dal Sid ina part essenziala da las entradas dal pievel e dal stadi. L’industria brasiliana è stada sutdividida en il 19avel tschientaner en differentas regiuns: Il sectur economic principal furmava la producziun da café en il sidost da la Brasilia. Sper il café han la mangola e la channa da zutger en il nordost dal pajais procurà per in impurtant profit. In factur decisiv per cultivar las plantaschas furmavan sclavs, surtut d’origin african, e lavurants cunter pajament da l’Europa e da l’Asia.

Il Giapun temeva en il 19avel tschientaner pli e pli da vegnir colonisà tras ils Stadis Unids e pajais europeics ed è perquai medemamain s’occupà intensivamain cun l’industrialisaziun dal pajais. Per quest intent han ins applitgà la savida da l’Occident e sviluppà lavuratoris industrials, chantiers ed ovras da defensiun. Per spargnar custs han ins remplazzà textilias ed utensils chars tras materialias bunmartgadas. Pervi da la gronda dumonda suenter saida sin il martgà mundial, è sa sviluppada en il Giapun in’industria da saida ed in’industria da mangola.

Novs meds da transport e medias

Stadis Unids: emprima colliaziun da viafier transcontinentala (1869)

Cun l’industrialisaziun èn s’etablidas la viafier e la navigaziun a vapur – duas invenziuns ch’han furmà premissas per insumma pudair avrir a moda cumplessiva spazis economics. Sin il continent han la viafier e la navigaziun a vapur pussibilità vers la mesadad dal 19avel tschientaner il transport da rauba. Questa revoluziun da traffic ha procurà per in transport bundant pli svelt da la rauba ed augmentà las distanzas che pudevan vegnir surmuntadas. Per elavurar rauba vegniva quella transportada als lieus nua che giaschaments da materias primas garantivan las reservas d’energia necessarias. Tranter ils territoris d’explotaziun da charvun, ils centers industrials e las metropolas da commerzi existentas èn sa sviluppadas raits da traffic adina pli spessas. Entras la viafier e la navigaziun maritima ha en emprima lingia flurì il commerzi tranter ils pajais europeics. Sin ils ulteriurs continents èn impurtantas colliaziuns da traffic per gronda part pir vegnidas erigidas en il 20avel tschientaner. Pir vers la fin dal 19avel tschientaner han ins fatg sur ports britannics regularmain commerzi tranter pajais europeics e pajais d’ultramar. Quest svilup ha en in’emprima fasa surtut cumpiglià l’America dal Sid e dal Nord. L’Africa e l’Asia furmavan per Europeans anc adina rutas pauc frequentas.

Sper ils novs meds da transport èn sa sviluppads a partir da la mesadad dal 19avel tschientaner novs meds da communicaziun. L’emprim cabel transatlantic è vegnì mess ils onns 1850/60; pauc temp suenter han novitads pudì vegnir spedidas en tut il mund quasi cun sveltezza da la glisch. Per la concurrenza che dueva sa sviluppar en la segund mesadad dal 19avel tschientaner tranter ils Stadis Unids e l’Europa ha quai furmà ina premissa quasi indispensabla.

Cun las novas medias ha la structura statala survegnì novas furmas. En il temp medieval pretendeva il domini adina puspè la preschientscha persunala dal regent, il qual viagiava tenor basegn d’in palaz imperial a l’auter. En il temp modern tempriv è alura sa sviluppà sco nova furma da regenza l’absolutissem ch’ha lubì d’exequir la pussanza a moda centralistica. Ina nova politica da taglias e monetara ed ina preschientscha militara che tanscheva fin als cunfins dal pajais han segirà la pussanza absolutistica. L’invenziun da la stampa ha manà en il 17avel tschientaner al svilup da las emprimas gasettas sco funtaunas d’infurmaziuns. A partir da la mesadad dal 17avel tschientaner èn novitads sa derasadas cun la sveltezza dal traffic da posta en tut las parts da l’Europa dal Vest ed han cuntanschì tant ils regents sco er la populaziun. Fin en il 19avel tschientaner n’èsi strusch stà pussaivel d’augmentar quest fluss d’infurmaziuns.

La communicaziun cun agid da la telegrafia ha alura lubì vers la mesadad dal 19avel tschientaner da producir gasettas e schurnals en ils quals stevan a disposiziun il medem di las medemas infurmaziuns en tut il mund. Quai ha er augmentà la communicaziun tranter las centralas da la regenza e las administraziuns localas. Il sentiment d’esser pertutgà da tut temp ed en mintga lieu dal pajais da las decisiuns da la regenza ha stgaffì tar ils burgais ina nova schientscha areguard in’unitad statala surordinada sco unitad che cumpigliava l’entir territori.

Burgaisia ed associaziuns d’interess

En il decurs dal 19avel tschientaner èn las relaziuns tranter il singul ed il stadi vegnidas organisadas en il stadi naziunal a moda cumplettamain nova. Il 18avel tschientaner aveva anc adina tegnì quint da las tradiziuns da la societad dals stans. Privilegis vegnivan garantids a singuls stans sco collectiv. En las citads avevan gruppas da professiuns cuntanschì privilegis. A la creschientscha economica eran mess en il 18avel tschientaner clers cunfins: La gronda part da las citads europeicas eran circumdadas da quel temp cun mirs. Manufacturas han stuì vegnir erigidas davant ils mirs da las citads, pia senza la protecziun da quella. En la citad sezza vegnivan ils singuls dretgs da commerzi administrads dal cussegl da la citad e betg augmentads. Tgi che vuleva avrir en il 18avel tschientaner en ina citad ina nova fatschenta, stueva sa maridar en ina famiglia cun dretg da far commerzi u s’acquistar in dretg ch’era vegnì liber suenter ch’il possessur era mort senza descendenza.

En la segunda mesadad dal 18avel tschientaner han las citads europeicas pli grondas disfatg lur fortificaziuns. Al lieu dals mirs da la citad èn vegnidas construidas vias circularas. Novs implants industrials e villas han ins bajegià per lung da las novas vias en furma da staila che las citads han projectà en il 19avel tschientaner. La premissa per quest svilup ha furmà il progress militar: Cur che las citads na sa laschavan betg pli defender, han las fortificaziun pers lur muntada; armadas dal nov tip stuevan segirar ils cunfins dal pajais. Pli e pli èn las metropolas europeicas sa sviluppadas uschia a gronds centers economics.

A medem temp han ins liberalisà las cundiziuns d’access a las diversas professiuns e promovì novas domiciliaziuns d’interpresas. La consequenza ha furmà ina nova chapientscha d’iniziativa burgaisa e d’interprendiders innovativs. La burgaisia è daventada la nova forza motorica ch’ha sviluppà novas furmas d’organisaziun, ha fundà federaziuns professiunalas ed ina rait cumplexa da societads e gruppas d’interess ch’ha dominà la vita economica e segnà il stgomi cultural.

Naziun e furmaziun

Miseria sociala (Gustave Doré, 1872)

Suenter che las ideas da la Revoluziun franzosa èn sa fatgas valair adina dapli, èn las naziuns europeicas stadas confruntadas cun la dumonda co ch’i sa laschia stabilir in urden social durabel e consistent. Da questa dumonda èn s’occupadas en il 19avel tschientaner diversas ideologias: dal positivissem – che steva l’emprim datiers da la Revoluziun franzosa ed à alura ì a pèr cun il liberalissem – è sa sviluppada la sociologia sco scienza da la convivenza reglada tranter ils umans. Ed il socialissem e communissem han formulà vastas pretensiuns politicas areguard l’ulteriur svilup dals stadis.

Ina resposta da tut auter gener sin la dumonda davart la mobilitad sociala è resultada dals sistems da furmaziun ch’ins ha uss endrizzà. Las naziuns da l’Europa han garantì a lur burgais – independentamain da lur classa sociala e confessiun – medemas schanzas d’avanzar. Enstagl da prender en mira la revoluziun d’in’entira classa ha quai purschì al singul individi la pussaivladad da far carriera or d’atgna iniziativa.

Las schanzas persuenter ha stuì furnir il sistem da furmaziun, il qual è s’avert cuntinuadamain: L’obligaziun d’ir a scola è vegnida introducida, è però savens restada reservada als mattatschs. Cumbain che mintgin pudeva teoreticamain avanzar, han l’aristocrazia e la burgaisia mantegnì en la pratica privilegis areguard las cundiziuns da partenza e la durada dal temp da furmaziun; uffants da lavurants e da purs percunter stuevan savens cumenzar a lavurar anticipadamain.

Almain uschè impurtants per stabilisar la societad èn daventads ils temas da discussiun ch’ins ha introducì en l’instrucziun. A medem temp han quels però er rinforzà la schientscha da classa: entant che las classas inferiuras s’occupavan da tematicas da la cultura populara, furmavan en las classas socialas superiuras l’art, la litteratura e la musica la basa da discurs elitars.

Sutvart ils cumbats davart l’estetica, la moderna e la naziun da cultura ch’han gì lieu surtut en circuls academics (cf. sutvart), è sa sviluppada sin tribunas commerzialas ed en furma da litteratura triviala ina producziun ch’ha conquistà las massas – fin ch’il sport ha per part cumenzà ad occupar questa rolla e ch’ils meds da massa han gidà a furmar qua in agen statuts sco pussanza politica.

Secularisaziun e naziun culturala

La furmaziun e tut las debattas naziunalas èn restadas colliadas en il 18avel tschientaner cun temas religius. Las religiuns furnivan a la publicitad il rom decisiv entaifer il qual las discussiuns pudevan insumma avair lieu. La charta da l’Europa n’era betg be sparpagliada territorialmain, mabain er sutdividida en trais confessiuns. Conflicts da singulas naziuns cun gruppas d’interess ch’eran entretschadas confessiunalmain manavan perquai tgunsch a conflicts tranter naziuns che sa sentivan responsablas per la gruppa religiusa dischavantagiada.

A l’entschatta dal 19avel tschientaner ha alura in’unda da secularisaziun tschiffà l’Europa. La baselgia è vegnida suttamessa al stadi. Singuls territoris sco la Baviera ed il Württemberg han surmuntà lur fracziunament en pitschens territoris isolads cun s’appropriar a moda spectaculara da possess da la baselgia. Per pudair chatschar enavos la pussanza da las baselgias, stueva la naziun dominar las discussiuns. Ella ha fatg quai precis cun porscher la protecziun da las libertads burgaisas.

Il stadi naziunal dal 19avel tschientaner ha introducì l’emprim l’egualitad da las religiuns resp. confessiuns e relaschà la finala ils burgais en la libertad da cretta. Da muntada decisiva è quest svilup stà per ils gidieus europeics che furmavan fin qua en tut ils territoris ina minoritad discriminada. Bain n’han els er vinavant strusch chattà access ad impurtantas posiziuns en il militar e la politica, ma els han uss pudì investir libramain en l’economia e furmaziun e cuntanschì uschia adina dapli muntada entaifer la societad.

Al lieu da las debattas dominadas da la religiun èn uss sa sviluppads novs temas da discussiun e furmaziun: en las citads han ins endrizzà teaters naziunals per porscher in spazi a la litteratura naziunala che sa chattava en cumplain svilup. Er sin il martgà da cudeschs è sa manifestada ina midada fundamentala: Entant che las librarias purschevan anc en il 18avel tschientaner surtut ovras teologicas e religiusas, èn quellas vegnidas chatschadas a chantun en il 19avel tschientaner tras la belletristica e la litteratura naziunala.

Ulteriurs champs da discussiun, quasi sco plattafurmas internaziunalas, han furmà l’art figurativ e la musica. Questas trais debattas, subsummadas sut il term da la cultura, han occupà ils intellectuals en furma da la dumonda tge che caracteriseschia ina naziun da cultura. La concurrenza ch’è sa sviluppada da questa discussiun ha servì a las naziuns europeicas en tschertga da lur identitad naziunala, ma er a sa cunfinar e sa giustifitgar envers ils pajais da l’Africa ‹sutsviluppads›.

Entant che la Frantscha e la Gronda Britannia cun lur tradiziun pli lunga èn s’identifitgads sco descendents da Roma, ha la Germania definì en il 19avel tschientaner l’atgna naziun sur il temp medieval e da là sin ragischs germanas. En questa moda ha la Germania per part rut ideologicamain cun ils ideals da l’umanissem cristian: Ils elements germans han ins sviluppà ad ina cuntercultura, en la quala il pievel dueva a la fin giustifitgar l’etica. Il ‹german› è vegnì mess nà sco unitad biologica vitala, da la quala saja resortida la naziun sco furma d’organisaziun e la quala stoppia vegnir protegida da la naziun a moda agressiva cunter influenzas da las naziuns vischinas. Nà da la romantica ha manà qua in svilup sur la filosofia da Friedrich Nietzsche – malchapida resp. instrumentalisada a posta – ch’ha rendì imaginabel in suruman situà da l’autra vart da tutta moralitad, fin al naziunalsocialissem dal 20avel tschientaner, il qual ha attribuì al suruman ed al pievel qualitads rassisticas envers ils ‹sutumans› en l’agen pajais ed envers ils pievels slavs da l’Europa da l’Ost.

Scienzas

Alexander von Humboldt (1843)

A fitg grondas midadas han ils svilups skizzads er manà sin il champ da las universitads e da las scienzas: Fin en il 18avel tschientaner vegnivan las scienzas instruidas da vart d’instituziuns che suttastevan a la protecziun e controlla da la baselgia u dal regent. L’entir manaschi scientific sa cumponiva pli u main dals roms teologia, giurisprudenza, medischina e filosofia. Academias da scienzas naziunalas èn sa furmadas a partir dal 17avel tschientaner ed han dà al mund academic novas structuras. Las scienzas natiralas èn però, malgrà las enconuschientschas spectacularas dapi Galilei e Newton, restadas ditg ina domena per amaturs. Quai dueva sa midar be plaunsieu en il decurs dal 18avel tschientaner, surtut grazia a las prestaziuns da la Royal Society ch’ha accumpagnà sco furnitura da savida il svilup da las colonias. En quest connex han ins fatg progress decisivs en la navigaziun, la mesiraziun dal temp e la cartografia.

Progress en la cultivaziun agrara, cun la finamira da pudair augmentar il profit economic, han ins tematisà a partir da la fin dal 18avel tschientaner. E cun l’industrialisaziun è vegnì conscient a las naziuns europeicas ch’i basegnia universitads tecnicas che gidian a producir la savida da basa necessaria. Uschia è la veglia structura da las scienzas sa transfurmada successivamain:

• Las scienzas natiralas han provedì las scienzas tecnicas cun enconuschientschas da basa,
• las scienzas d’inschigner èn vegnidas activas a moda pratica,
• las scienzas umanas èn vegnidas sviluppadas per munir las grondas debattas en la societad (istorgia, litteratura, art, musica e.a.) cun in discurs ierarchic
• e la finala èn er sa furamdas las scienzas socialas, las qualas han però possedì en il 19avel tschientaner be ina posiziun a l’ur.

Europa ed il mund

En la perspectiva pli gronda è il stadi naziunal daventà l’unitad ch’era abla da diriger l’expansiun mundiala sco nova forza da coordinaziun. L’Africa – nua ch’han anc existì fin la fin dal 19avel tschientaner stadis autoctons pussants sco per exempel il Califat da Sokoto ch’è sa furmà il 1804 – è stada pertutgada il pli ferm da quest svilup. Suenter che viagiaturs sco Henry Morton Stanley, David Livingstone e Heinrich Barth avevan fatg avanzar la perscrutaziun dal continent, han las naziuns da l’Europa partì tranter ellas l’Africa (en rom da la Conferenza dal Congo ils onns 1884/85). Igl ha cumenzà ina cursa per possessiuns en l’Africa, a la fin da la quala ha gì lieu la fundaziun da pseudonaziuns, vul dir da territoris dals quals ils cunfins èn vegnids tratgs sin la charta cun la lingera tenor criteris che correspundevan als interess europeics e senza prender resguard sin las relaziuns etnicas e domenas da pussanza tradiziunalas. Ils Europeans èn stads da l’avis da pudair plazzar en l’Africa lur atgnas structuras d’organisaziun al lieu da las structuras localas ch’eran – tenor lur avis – strusch avant maun. En il 20avel tschientaner dueva quai manar a gronds problems, cur ch’ins ha relaschà questas unitads artifizialas en in’‹independenza› ch’ha muntà da sa confruntar cun in’ierta territoriala ed etnica ordvart cumplexa.

Tut auter è il naziunalissem sa sviluppà en l’Asia. Qua è l’Europa fruntada en il 18avel tschientaner sin unitads politicas ch’eran organisadas pli u main sco en l’Europa. L’Imperi da la China pareva ad observaturs europeics superiur areguard si’organisaziun – qua era en funcziun in stadi central perfecziunà. L’India percunter valeva en ils egls dals Europeans sco sutsviluppada: l’imperi dals moguls è restà il project d’ina singula dinastia, la quala è la finala ida a finir en cumbats d’ierta sanguinus. La Gronda Britannia, la Frantscha ed il Danemarc han empruvà da sa profitar dal vacum da pussanza ch’è sa mussà qua vers la mesadad dal 18avel tschientaner; la finala ha la Gronda Britannia pudì decider questa confruntaziun en sia favur. En il 19avel tschientaner èsi alura reussì als stadis naziunals europeics da cuntanscher ina structura d’organisaziun superiura, numnadamain cun stgaffir ina politica exteriura centrala, purtada da la forza militara, en la quala era er integrada la pussanza economica sut protecziun statala. A la fin dals quints han las naziuns europeicas decidì tranter ellas las sferas d’influenza. En l’Asia èsi surtut reussì al Giapun d’enchaminar cun success la via d’in agen stadi naziunal. Quai è succedì en rom da la revoluziun dals onns 1860 ed integrond structuras politicas da la Gronda Britannia ed elements dal sistem da furmaziun da la Germania ed Austria. La pussanza militara ed economica che dueva sa furmar qua, collià cun in regl d’expansiun sumegliant a las naziuns europeicas, dueva la finala avair consequenzas desastrusas per las naziuns asiaticas cunfinantas. A las ulteriuras naziuns asiaticas duevi pir reussir en il decurs dal 20avel tschientaner da sa far valair sco cuntrapais a la pussanza europeica ed americana.

Percepziuns che sa midan: Svilups daventan in tema central

‹Svilup› è in term ch’era quasi inexistent en las discussiuns dal 18avel tschientaner. Bler da quai ch’il 19avel tschientaner ha resentì sco svilup, ha cumenzà en il 18avel tschientaner sco clom suenter ‹midaments›. Quai è per part d’attribuir al fatg ch’il spazi istoric vegniva percepì fin en il 18avel tschientaner sco spazi da temp relativamain curt e survesaivel: A la creaziun dal mund èn suandads radund 1600 onns fin il diluvi; vers l’onn 2300 a.C. è il mund vegnì colonisà danovamain tras ils trais figls da Noah, sin ils quals sa basan ils spazis culturals odierns; 1000 onns pli tard è quest’ovra stada terminada: il mund antic era colonisà e sa preschentava uschia sco ch’el vegn descrit en il Vegl Testament e sco ch’al han recepì ils scripturs antics. Fiss il mund pli vegl, uschia han anc argumentà ils represchentants da l’illuminissem en il 18avel tschientaner, sche stuess el esser cuvert cun massadas da ruinas anticas.

Istorgia sco spazi da svilup

Paul Gaugin (1897)

A partir da la segunda mesadad dal 18avel tschientaner ha l’istorgia dal mund e da l’umanitad cumenzà a vegnir pli e pli lunga. Petrificaziuns e fossils – ch’ins aveva considerà fin qua sco cumprova dal diluvi – han sveglià dumondas e manà a teorias cumplettamain novas. La Bibla è en in’emprima fasa vegnida defendida sco descripziun simbolica dal mitus da creaziun: or dals singuls dis – ch’ins aveva prendì fin qua pled per pled – èn daventads svilups ch’han durà millennis.

Il contact creschent cun culturas ordaifer l’Europa ha rendì adina pli evident che svilups culturals sa basian entaifer l’istorgia da l’umanitad sin process da fitg lunga durada. A medem temp è naschida a l’entschatta dal 19avel tschientaner en rom da la romantica ina gronda fascinaziun per ils ‹pievels natirals›, dals quals la cultura pareva tuttenina sut tscherts aspects superiura a la civilisaziun occidentala autsviluppada.

Il 19avel tschientaner ha cumenzà ad esser fascinà da las differenzas tranter las singulas culturas e da l’opziun che precis svilups fitg lungs hajan manà al stadi da civilisaziun europeic dal temp preschent. L’antica ed il temp medieval èn uss daventads objects da retschertga ed èn vegnids celebrads en l’istorissem precis sut l’aspect da lur differenza envers il temp preschent.

Ils picturs dal 17avel e 18avel tschientaner avevan per ordinari munì scenas istoricas be cun in colorit dal temp levamain ester, s’orientond per il pli a l’Orient contemporan. Ils picturs dal 19avel tschientaner percunter han scuvert esteticas estras en l’agen passà. Uschia è per exempel la gotica vegnida celebrada ed inscenada dals romantichers en gronds maletgs. Da l’antica ha cumenzà a s’occupar ina nova perscrutaziun archeologica, la quala è sa stentada da reconstruir isanzas estras e furmas da convivenza passadas.

Er ils filologs dal 18avel tschientaner n’enconuschevan nagin svilup da la lingua, mabain partivan da sigls e da creaziuns novas. Tut auter è sa preschentada la situaziun tar la linguistica sco ch’ella è sa sviluppada en il 19avel tschientaner: da nov han ins postulà leschas che duevan descriver co che la lingua è sa midada e reconstruids stgalims linguistics daditg svanids, sco per exempel l’indogerman.

Ina cesura decisiva ha marcà en la segunda mesadad il svilup da la teoria da l’evoluziun e dal darwinissem. Che l’uman derivia da la schimgia era da quel temp main in problem sco ruptura cun la tradiziun biblica – da quella avevan ils circuls decisivs gia prendì cumià – mabain sco tesa culturala provocanta. Quella ha l’emprim furmà in affrunt envers il maletg da sasez, a basa dal qual las naziuns europeicas celebravan sasezzas sco purtaders da cultura; alura è però sa sviluppà da la medema tesa in rassissem d’atgna tempra, numnadamain l’idea che la razza alva haja cuntanschì en il decurs da l’evoluziun in stgalim da svilup pli aut che las autras razzas dal mund.

L’avegnir sco nov tema

Igl è caracteristic per las descripziuns utopicas dal 16avel e 17avel tschientaner che quellas na sa servivan mai da l’avegnir sco surfatscha da projecziun. ‹Utopia› tenor il model da Thomas Morus era in’insla fictiva. Cun prender ina decisiun correspundenta – uschia l’idea – avess per exempel la Gronda Britannia pudì endrizzar immediat in stadi cumparegliabel.

Sguards en il futur devi en il 17avel e 18avel tschientaner be darar. Las ‹Memoirs of the Twentieth Century› (1731), cun las qualas Samuel Madden è sa rendì en la fantasia dal mund d’in roman fin en l’onn 1999, dissegnan in mund da l’entschatta dal 18avel tschientaner che n’è strusch sa midà. Tge invenziuns duevan er pir avair lieu en l’avegnir – uschia stueva l’autur sa dumandar da quel temp – sch’ins s’imaginava in mund ch’era vegnì creà bel e finì, en il qual tuttas invenziuns pudevan pia avair lieu da tut temp.

Cun l’extensiun dal temp passà è l’avegnir daventà en la segunda mesadad dal 18avel tschientaner in spazi, en il qual pudess viver ina nova umanitad. Louis-Sébastien Mercier è sa rendì l’onn 1770 cun ses roman ‹L’An 2440› en in avegnir illuminà che sa differenziava marcantamain dal temp preschent.

En il 19avel tschientaner èn alura sa furmadas fantasias tecnologicas; science fiction è naschì cun munds, en ils quals las scienzas e la tecnica procuran per furmas da convivenza cumplettamain novas.

Er direcziuns politicas e scolas filosoficas han sviluppà in interess analog a l’avegnir sco spazi en il qual sa laschan realisar finamiras politicas.

Il positivissem è sa furmà a l’entschatta dal 19avel tschientaner or da las experientschas da la Revoluziun franzosa e las discussiuns davart las novas scienzas natiralas. Ses fundatur Auguste Comte ha concepì in triumf da las scienzas, il qual ha transfurmà successivamain la convivenza umana. La sociologia è s’etablida sco scienza che dueva perscrutar la convivenza e sviluppar models da la meglra furma da convivenza pussaivla. Il positivissem sez è daventà il remplazzament scientific per las religiuns: Quel è vegnì purtà da la tesa da cultura pli gronda, tenor la quala l’umanitad stoppia sa sviluppar sur las religiuns or a las scienzas, las qualas vegnian la finala, sco producentas dal progress, a generar e pussibilitar la meglra societad pussaivla.

En opposiziun cun il positivissem è sa posiziunà vers la mesadad dal 19avel tschientaner Karl Marx cun il communissem. Al lieu d’in svilup cultural cuntinuant ha el clamà suenter la ruptura, suenter la revoluziun mundiala da la classa dischavantagiada, a donn e cust da la quala haja pir pudì s’etablir il nov standard da viver dal 19avel tschientaner.

Precis il tschientaner ch’è partì da la nova enconuschientscha che tut ils svilups sa spleghian be plaunsieu, sur epocas da l’istorgia da la terra e da l’umanitad fitg lungas, ha da l’autra vart producì svilups accelerads a moda extrema: Il mund sco ch’el sa preschentava a l’entschatta dal 19avel tschientaner na sa differenziava en blers reguards betg dal mund dal temp medieval – infurmaziuns duvravan sin lur viadi tras l’Europa tuttina ditg sco avant tschientaners, en ils vitgs e las citads vivevan ins a moda sumeglianta sco pli baud. A la fin dal 19avel tschientaner èn las metropolas europeicas per gronda part stadas electrifitgadas, raits da viafier las colliavan ina cun l’autra, infurmaziuns cuntanschevan il destinatur a moda electronica, quasi senza retardament. Il temp da viadi è sa reducì grazia al traffic da trens e la navigaziun a vapur ha collià ils continents in cun l’auter. L’economia da tut las parts dal mund era entretschada stretgamain a la fin dal tschientaner – a l’entschatta dal 20avel tschientaner dueva ella er esser pertutgada da crisas da dimensiun mundiala.

L’individi sco spazi da svilup

Friedrich Nietzsche

Fin la fin dal 18avel tschientaner era surtut la religiun responsabla per l’individi e sia vita interna. La medischina aveva sviluppà teorias areguard stadis d’anim specifics, ils quals vegnivan attribuids ad in dischequiliber tranter ils singuls sucs dals corp. Ina psicologia en il senn scientific n’aveva betg pudì sa furmar; quella è naschida en la segunda mesadad dal 18avel tschientaner tras la concepziun d’in nov individi che sa definescha tras flaivlezzas persunalas e sa fa uschia ‹simpatic› (verbalmain: ‹attractiv per cumpassiun›). A l’entschatta dal 18avel tschientaner era attractivitad stada colliada cun la prontezza da defender l’atgna reputaziun; vers la fin dal 18avel tschientaner èn daventads attractivs eroxs sensibels che dumondan suenter la chapientscha da lur ambient e cloman suenter la protecziun da quel.

Ensemen cun quest nov individi è sa sviluppada in’atgna scienza. Quella è s’occupada da sia furmaziun, la quala ha uss furmà ina premissa essenziala per las schanzas futuras en sia vita. L’educaziun è daventada en la segunda mesadad dal 18avel tschientaner in dals temas centrals – in’educaziun che sto furmar las pussaivladads che cupidan en l’individi tut tenor sias abilitads persunalas.

Per problems da la persunalitad han ins en consequenza sviluppà en il decurs dal 19avel tschientaner atgnas scienzas umanas. La medischina ha cumenzà a perscrutar disposiziuns persunalas. In cumportament asocial è tut tenor vegnì interpretà sco ina degeneraziun per la quala l’individi u la societad portian la responsabladad. L’execuziun da chastis è perquai s’orientada da nov a la correcziun. Ed instituts d’educaziun duain furmar l’uman, tant en furma da trenament spiertal sco er corporal.

La fin dal 19avel tschientaner e l’entschatta dal 20avel tschientaner èn la finala daventads l’epoca da la psicologia moderna – da la scienza che va suenter ils fastizs da svilups sbagliads en las disposiziuns ed en experientschas elavuradas mal. Cun ella è cuntanschì il stadi, al qual l’individi sa tenor la teoria pli pauc da sasez che las scienzas umanas che releveschan e classifitgeschan datas, mesiran chavazzas, rimnan rapports medicals – ch’han endrizzà in inventari cumplex d’interacziuns, cun las qualas las scienzas scuntran l’individi. Atgnas fantasias aveva quai gia producì en il 18avel tschientaner – da Frankenstein fin al maletg dal mund positivistic, bain ordinà. E novas fantasias dueva quai, sur la litteratura e l’art da la fin dal 19avel tschientaner ora, er producir fin en il 20avel tschientaner – quella da stadis che na vegnan a laschar a l’individi nagin spazi per sviluppar sasez.

Svilup da la monarchia

A lunga vista ha la Revoluziun franzosa manà entaifer las monarchias europeicas dal 19avel tschientaner ad ina vieuta fundamentala. Ils eveniments revoluziunars avevan mussà ch’i na saja betg be pussaivel da limitar la pussanza d’in monarc «per grazia da Dieu», mabain schizunt d’al privar da la pussanza ed executar. Las circumstanzas politicas en midament han pretendì dals regents monarchics dal 19avel tschientaner adattaziuns, las qualas sa laschan, tenor l’istoriografa Katharina Weigand, resumar sut trais puncts: Per l’ina saja l’aspect da la «grazia da Dieu» vegnì mess en dumonda talmain tras la publicitad illuminada ch’il regent è be pli vegnì recepì sco part u sco instituziun dal stadi. Sco segund punct hajan ins perquai spetgà dal monarc ch’el tschentia interess dinastics e persunals davos il bainstar dal stadi. El stueva s’inscenar envers la publicitad sco «bab dal pajais» premurà e cun ina vita da famiglia intacta. E la finala è sa messa tras en parts da l’Europa l’uschenumnada monarchia constituziunala, vul dir ina monarchia ch’era liada a reglas dal dretg constituziunal. En quest sistem lavuravan ensemen ina represchentanza elegida dal pievel, il monarc e la regenza nominada tras quel.

Eveniments

Survista

Il pli grond stausch da modernisaziun organisatoric ha effectuà en Frantscha la Revoluziun franzosa. Cun las Guerras napoleonicas èn las naziuns europeicas stadas sfurzadas dus mais pli tard da sviluppar structuras d’organisaziun adequatas. Napoleun Bonaparte ha derasà a l’entschatta dal 19avel tschientaner sin sias campagnas da conquista l’idea da la Revoluziun franzosa en tut l’Europa. Il Code civil, la basa legislativa burgaisa, è vegnì applitgà per in tschert temp en il vast territori che steva sut ses domini. Suenter sia sconfitta, en rom da la politica da restauraziun suenter il Congress da Vienna dal 1815, han ils prinzis europeics bain empruvà da revocar ils progress burgais; ma las novas ideas d’unitad naziunala e da dretgs liberals èn sa mantegnidas en las societads europeicas, surtut entaifer las elitas intellectualas.

Il territori da lingua tudestga sa preschentava a l’entschatta dal 19avel tschientaner politicamain a moda ordvart sparpagliada. Intellectuals tudestgs han vis en il stadi naziunal tudestg la suletta opziun da cuntanscher libertads burgaisas e da concepir structuras d’organisaziun che sa laschavan defender cunter la Frantscha e la Gronda Britannia. Il stadi naziunal sut l’egida dals intellectuals ha fatg naufragi il 1849. Il svilup economic en la gronda part dals territoris è restà sut las aspectativas. La Prussia ha profità en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner da la predominanza militara per decretar l’uniun politica da surengiu. Er atgnas structuras da stadi social èn vegnidas introducidas sut Otto von Bismarck da surengiu.

La Gronda Britannia è stada unida dapi il 1707 e disponiva dapi la Glorious Revolution d’ina separaziun da las pussanzas funcziunala tranter il retg, il parlament ed il sistem da partidas. Stauschs da modernisaziun, sco ch’els èn sa fatgs valair en Frantscha repetidamain a moda revoluziunara, èn suandads en la Gronda Britannia a moda paschaivla, surtut damai che la prosperitad creschenta ha gidà a mitigiar conflicts entaifer la societad da classas. A la Gronda Britannia èsi reussì da defender sia rolla sco pussanza economica fin la fin dal tschientaner (temp victorian).

Battaglia da Solferino (1859)

La regiun da la Mar Mediterrana catolica aveva, almain tecnologicamain, pers en il decurs dal temp modern terren envers las naziuns situadas pli en il nord dal continent. Il 19avel tschientaner ha alura manà en la Grezia ed en l’Italia a moviments naziunals ed a l’installaziun da structuras statalas modernas.

Ils Stadis Unids han cuntanschì il 1776 l’independenza naziunala, èn però restads fin la mesadad dal 19avel tschientaner tecnologicamain plitost sutsviluppads. Quai sa lascha attribuir per ina buna part a la sclavaria, la quala ha laschà parair sur lung temp sco nunnecessari da stgaffir ina societad industrialisada. Ultra da qua era il sid orientà fitg ferm a la producziun agrara, quai ch’ha medemamain retegnì l’industrialisaziun. Per in stausch tecnologic ha alura procurà la guerra civila dals onns 1860. La segunda mesadad dal tschientaner è surtut stada en ils stadis dal nord sut l’ensaina d’in basegn da recuperaziun economic. Il chapitalissem ha sviluppà da quel temp en ils Stadis Unids ina tut atgna tempra, e quai pervi da l’immensa grondezza dal spazi economic, la creschientscha demografica (surtut tras immigraziun) e las pussaivladads da svilup bler pli libras (damai ch’il spazi cultural era bloccà qua bler main tras tradiziuns). Tranter auter pervi da quai duevi reussir als Stadis Unids en il 20avel tschientaner da surpigliar la rolla sco pussanza mundiala. Atgnas colonias n’han ils Stadis Unids betg fundà, percunter è la politica dals Stadis Unids d’‹urbarisar› ina segunda giada l’America dal Sid tras concerns americans sa mussada sco ordvart lucrativa.

L’America dal Sid è prosperada en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner adina dapli tras emigrants europeics ch’han accelerà l’avertura economica. En il svilup è questa regiun però restada davos l’America dal Nord.

Ils continents Africa ed Asia èn vegnids stuschads en il 19avel tschientaner a l’ur a moda epocala. Be al Giapun duevi reussir vers la fin dal 19avel tschientaner da sortir da quest’isolaziun sco pussanza economica e militara futura.

Clima

L’onn 1816 è vegnì enconuschent sco onn senza stad: l’erupziun dal vulcan Tambora en l’Indonesia l’avrigl 1815 ha gì per consequenza ch’ins ha mesirà en l’America dal Nord e l’Europa il fanadur ed avust temperaturas sut nulla.

Vers la mesadad dal 19avel tschientaner è ì a fin il temp da glatsch pitschen ch’aveva manà dapi il 14avel/15avel tschientaner a las temperaturas las pli fraidas dals ultims 8000 onns.

Europa

L’imperatur Napoleun Bonaparte da la Frantscha ha conquista a l’entschatta dal 19avel tschientaner vastas parts da l’Europa. El ha modernisà blers principadis cun il Code civil ed exportà uschia intginas novaziuns da la Revoluziun franzosa. Suenter che la campagna militara en Russia (1812/13) ha fatg naufragi, ha cumenzà ses declin.

Il 1806 è ì a fin il Sontg Imperi roman. Sut l’egida da Napoleun èn ils stadis tudestgs situads en il nordvest s’unids a la Confederaziun dal Rain.

En rom da las guerras da liberaziun èn las truppas napoleonicas vegnidas victorisadas (Battaglia da Lipsia). Napoleun han ins bandischà sin l’insla mediterrana Elba, danunder ch’el è returnà il 1815 en Frantscha ed ha reconquistà per curt temp la pussanza.

Il 1815 è Napoleun vegnì battì definitivamain en la Battaglia da Waterloo. Sco praschunier da la Gronda Britannia al han ins bandischà sin l’insla Sontg’Elena en l’Atlantic dal Sid. Il Congress da Vienna ha furmà il punct da partenza per la restauraziun.

Las monarchias han ordinà da quel temp da nov l’Europa politica. Ils stadis da l’anteriur Sontg Imperi roman en ils cunfins dal 1783, senza la Belgia, han furmà la Confederaziun tudestga sco federaziun lucca da principadis tudestgs independents, inclusiv las monarchias pussantas Prussia ed Austria.

Sin iniziativa da la Russia è sa furmada il settember 1815 ensemen cun l’Austria e la Prussia la Sontga Allianza, a la quala èn s’unids suenter curt temp bunamain tut ils stadis europeics. Questa lia ha gì la finamira d’etablir in urden da pasch europeic e da far valair la restauraziun en ils principadis europeics. Ella è pir dada dapart en consequenza da la Pasch da Paris dal 1856, cur ch’ins ha ordinà suenter la Guerra da Crimea da nov la constellaziun da pussanza en l’Europa.

En il decurs dal tschientaner han ils Europeans conquistà e colonisà vastas parts da l’Africa e da l’Asia. Surtut a partir dals onns 1870 duevan las tendenzas d’expansiuns sfranadas dar num ad in’entira epoca, numnadamain a quella da l’imperialissem.

Medemamain ina culminaziun han chattà en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner las grondas undas d’emigraziun en massa da l’Europa en ils Stadis Unids. Quellas èn savens stadas la consequenza da fominas (surtut en l’Irlanda), ubain da suppressiun e persecuziun politica.

Revoluziuns politicas (1830, 1848/49) e refurmas constituziunalas en l’Europa han limità ils monarcs adina dapli a favur da refurmas democraticas resp. liberalas.

En la Guerra da Crimea (1853–1856) ha la Russia empruvà d’extender cunter l’Imperi osmanic sia sfera d’influenza en direcziun da la Mar Mediterrana e dal Balcan. La finala ha la Russia stuì succumber cunter las armadas alliadas dals Osmans, Gronda Britannia, Frantscha e Sardegna-Piemunt en il cumbat per Sewastopol. Tras la Pasch da Paris dal 1856 è la Sontga Allianza tranter la Prussia, Austria e Russia dada dapart. La constellaziun da las pussanzas en l’Europa è vegnida structurada da nov. La Prussia ha cuntanschì la dominanza entaifer la Confederaziun tudestga. L’influenza politica da l’Austria en l’Europa è percunter sa flaivlentada marcantamain, quai ch’ha tranter auter dà schlantsch al risorgimento talian sut dominanza da la Sardegna.

Communa da Paris (1871)

Suenter la sconfitta da la Frantscha en la guerra cunter la Germania (1870/71) e la cupitga da l’imperatur Napoleun III è prorutta a Paris l’emprima revoluziun da tempra socialistic-proletaria, la Communa da Paris, la quella è vegnida abattida suenter curt temp.

Il 1871 èn ils stadis da la Germania dal Sid s’associads a la Lia da la Germania dal Nord, la quala è uschia sa transfurmada en l’Imperi tudestg.

Il chancelier da l’imperi tudestg Otto von Bismarck ha stgaffì in sistem d’allianzas internaziunal cumplex sco sistem da segirezza europeic; sur intgins decennis è quel restà stabil. A l’intern dal stadi è Bismarck stà occupà cun il cumbat cultural cunter la baselgia e cun las uschenumnadas leschas da socialists: Sco reacziun sin ils success electorals dals socialdemocrats ha Bismarck decretà ina legislaziun sociala ch’era da quel temp relativamain moderna.

L’onn 1861 èn ils principadis talians s’unids al Reginavel talian sut l’egida da la Sardegna. Vittorio Emanuele II è vegnì proclamà sco retg talian. Il 1870, suenter in’epoca da sullevaziuns, revoluziuns e guerras ch’ha durà in mez tschientaner, è l’unificaziun taliana ida a fin cun la conquista da Roma e la victoria sur il stadi pontifical.

Karl Marx ha scrit il 1848 ensemen cun Friedrich Engels il ‹Manifest communistic› che dueva mobilisar ils lavurants a surmuntar il chapitalissem a moda revoluziunara. Il moviment da lavurants ha cumenzà a s’organisar en furma d’uniuns da lavurants e sindicats. A partir da la mesadad dal tschientaner han ins fundà partidas socialisticas e socialdemocraticas che s’orientavan al marxissem.

Il 1869/1870 ha gì lieu l’Emprim Concil vatican. A chaschun da quel han ins definì l’infallibladad dal papa e sia pussanza giudiziala suprema entaifer la baselgia catolica. Da la resistenza cunter quests novs dogmas è resultada la baselgia vegl catolica.

America

En la Guerra tranter il Mexico ed ils Stadis Unids han quests ultims conquistà en il sidvest vastas parts dal territori dal stadi odiern. Gia avant aveva Napoleun vendì la colonia Louisiana als Stadis Unids. Durant la segunda mesadad dal 19avel tschientaner han ils Stadis Unids en pli acquistà da la Russia l’Alasca.

En las colonias britannicas ed en ils Stadis Unids (Guerra da secessiun) è ida a fin la sclavaria e tras quai er il commerzi da sclavs.

Moviments da liberaziun han manà en blers stadis da l’America Centrala e dal Sid a l’independenza dal domini spagnol e portugais.

En ils Stadis Unids è il cunfin da colonisaziun s’extendì pli e pli vers vest, fin ch’il pajais è stà colonisà da la costa da l’ost fin la costa dal vest. Ils Indians da l’America dal Nord han ins chatschà enavos en reservats adina pli pitschens. Ina da las impurtantas basas da viver dals Indians da la preria, il bison, han ils Angloamericans bunamain extirpà. Las guerras dals Indians han culminà ed èn idas a fin ils onns 1890. La colonisaziun dal vest dals Stadis Unids è ultra da quai stada segnada d’aventuriers sco er da l’extensiun da l’allevament da muvel e da la culminaziun da la professiun da cowboy. Pli tard è il temp da pionier vegnì stilisà e romantisà sco wildwest.

Ils chats d’aur en l’Australia ed en il vest dals Stadis Unids han manà ad ina migraziun en massa e colonisaziun dals territoris respectivs.

En la Guerra tranter la Spagna e l’America ha la Spagna pers il 1898 sias ultimas colonias. Ils Stadis Unids han occupà Cuba, Puerto Rico e las Filippinas. En la guerra d’independenza ch’è suandada han las Filippinas pers cunter la nova pussanza coloniala.

Asia

En l’Asia è sa furmada en il 19avel tschientaner il bahaissem (Bahai) sco pli giuvna religiun da palentada.

La restauraziun da Meiji dal 1868 ha avert il Giapun per influenzas modernas ed ha catapultà il pajais a la fin dal 19avel tschientaner en il circul da las pussanzas mundialas.

Scienza e cultura

En il 19avel tschientaner han ins tschentà ils fundaments per numerusas disciplinas scientificas modernas. Metodas da perscrutaziun sistematicas, la finanziaziun statala e la muntada economica creschenta da scuvertas han accelerà las enconuschientschas a moda considerabla. La mecanica, l’electricitad, l’optica, la tecnica da communicaziun e la chemia han enconuschì in emprim temp da fluriziun, il qual ha manà ad in grond dumber d’innovaziuns che duevan er esser decisivas per il 20avel tschientaner.

La cultura (musica, litteratura, art) ha enconuschì – resumà a moda simplifitgada – en il decurs dal 19avel tschientaner in svilup nà da la classica sur la romantica fin ad ina fasa pli experimentala, psicologica a la fin dal tschientaner (che vegn savens considerada sco ‹moderna› per propi). Dals ideals illuministic-revoluziunars a l’entschatta dal tschientaner tanscha il svilup sur ina fasa plitost naziunala-sentimentala en la mesadad dal tschientaner fin a las tecnicas multifaras da demascrar la societad e l’individi, sco ch’ellas duevan sa manifestar a la vieuta vers il 20avel tschientaner.

Litteratura

• Imanuel Geiss (ed.): Chronik des 19. Jahrhunderts. Chronik Verlag, Augsburg 1997, ISBN 3-86047-131-7.
• Robert Schnerb: Das Bürgerliche Zeitalter. Europa als Weltmacht 1815–1914. Kindler, Turitg 1971, ISBN 3-463-13682-1.
• Jürgen Osterhammel: Die Verwandlung der Welt. Eine Geschichte des 19. Jahrhunderts. C.H. Beck, Minca 2009, ISBN 978-3-406-58283-7.
• Franz J. Bauer: Das ‹lange› 19. Jahrhundert (1789–1917). Profil einer Epoche. Reclam, Stuttgart 2004, ISBN 3-15-017043-5.
• Christopher Alan Bayly: Die Geburt der modernen Welt. Eine Globalgeschichte 1780–1914. Campus-Verlag, Francfurt a.M. 2008, ISBN 978-3-593-38724-6.
• Jürgen Kocka: Das lange 19. Jahrhundert. Arbeit Nation und bürgerliche Gesellschaft. (Gebhardt Handbuch der deutschen Geschichte, tom 13), Klett-Cotta, Stuttgart 2001, ISBN 3-608-60013-2.
• Michael Mann (ed.): Die Welt im 19. Jahrhundert. (Globalgeschichte. Die Welt 1000–2000, tom 6), Mandelbaum, Vienna 2009, ISBN 3-85476-310-7.
• Christoph Nonn: Das 19. und 20. Jahrhundert. Orientierung Geschichte. UTB, Paderborn 2007, ISBN 978-3-8252-2942-9.
• Hans-Ulrich Wehler: Deutsche Gesellschaftsgeschichte. Tom 3: Von der ‹Deutschen Doppelrevolution› bis zum Beginn des Ersten Weltkrieges 1849–1914. Beck, Minca 1995, ISBN 3-406-32263-8.
• Hans-Ulrich Wehler: Deutsche Gesellschaftsgeschichte. Tom 2: Von der Reformära bis zur industriellen und politischen ‹Deutschen Doppelrevolution› 1815–1845/49. 3. ed., Beck, Minca 1996, ISBN 3-406-32262-X.
• Heinrich August Winkler: Der lange Weg nach Westen. Tom 1: Deutsche Geschichte vom Ende des Alten Reiches bis zum Untergang der Weimarer Republik. 3. ed., Beck, Minca 2001, ISBN 3-406-46001-1.

Colliaziuns

 Commons: 19avel tschientaner – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Links tar documents davart l’istorgia tudestga en il 19avel tschientaner