20avel tschientaner

Il 20avel tschientaner tutga tar l’epoca dal temp modern. El è surtut stà segnà da l’imperialissem, da las duas guerras mundialas sco er da la fin dals imperis colonials ch’èn resultads da quai e da la Guerra fraida. Medemamain è il tschientaner stà sut l’ensaina da la creschientscha exponenziala da la populaziun mundiala, da l’automatisaziun e digitalisaziun da process economics sco er da la polarisaziun tranter ils stadis industrials ed il Terz Mund. Er impurtantas tecnologias sco la materia sintetica, l’electronica, la navigaziun spaziala e l’antibiotica han midà il mund.

Creschientscha en architectura e populaziun mundiala

Survista istorica

Periodisaziun

Blers scienziads na periodiseschan l’istorgia per ordinari betg tenor criteris puramain calendarics, mabain fixeschan las cesuras cun sa referir ad aspects politics, socials u culturals. Derasada vastamain è la tesa dal ‹lung 19avel tschientaner› ch’ha durà fin l’entschatta da l’Emprima Guerra mundiala (1914). Sco ulteriur punct d’inversiun vegn savens inditgada la Revoluziun d’october dal 1917. Parallelamain vegn il 20avel tschientaner er numnà il ‹curt 20avel tschientaner› ch’ha durà da la fin da l’Emprima Guerra mundiala fin la fin da l’Uniun sovietica e da sia sfera d’influenza ils onns 1989 fin 1991.

Sco basa per la periodisaziun pon ins per exempel trair natiers il conflict tranter ost e vest. Las ragischs da quel èn da chattar en il moviment da lavurants ch’ha inizià en il 19avel tschientaner. En il 20avel tschientaner han bleras organisaziuns empruvà da stgaffir novas organisaziuns statalas a basa da las teorias da Karl Marx e Friedrich Engels. Quest process ha cumenzà cun la Revoluziun d’october dal 1917 ed è ì a fin il 1990 cun il declin da l’uschenumnà ‹socialissem realexistent›.

L’avantguerra

Burs en cumbat cunter truppas britannicas durant la Segunda Guerra da Burs

Bleras da las ideas da la Revoluziun franzosa (1789) han pudì sa far valair a lunga vista, e suenter las Guerras da coaliziun è la charta politica da l’Europa vegnida transfurmada da fund ensi (Congress da Vienna 1815). En il decurs dal 19avel tschientaner è sa messa tras l’industrialisaziun ed èn sa fatgas valair las societads chapitalisticas ch’eran colliadas cun quella.

Adina dapli è la dumonda sociala daventada impurtanta. Igl èn sa sviluppads sindicats, partidas socialdemocraticas ed autras organisaziuns dal moviment da lavurants. Sco reacziun sin quai han intgins stadis industrials mess ad ir refurmas socialas e schlargià ils dretgs da cundecisiun politica. Il progress tecnologic en furma da la viafier e dals emprims automobils ha augmentà la mobilitad e scursanì las vias da communicaziun.

En l’Europa stevan sistems e reschims cumplettamain differents visavi in a l’auter. A basa da l’industrialisaziun e da la moda da producziun chapitalistica eran stadis sco il Reginavel Unì u la Frantscha sa sviluppads a democrazias pluralisticas da tempra liberal-burgaisa. En Germania regiva percunter in reschim autoritar e repressiv che supprimiva ses adversaris e che sa basava surtut sin il militar. Anc pli autoritar era il reginavel zaristic russ; la gronda miseria da vastas parts da la populaziun, la ritgezza d’ina pitschna classa superiura ed il reschim politic ultrarepressiv han sveglià qua gronda malcuntentientscha.

A la fin dal 19avel tschientaner ha però surtut dominà il cuntrast tranter ils stadis imperials. Guerras e crisas tranter las pussanzas grondas èn suandadas ina l’autra senza chalar. Ils martgads en ils pajais industrials n’eran strusch pli buns da cumprar tut ils products che derivavan adina dapli da la producziun da massa; perquai èn ils stadis ids en tschertga da martgads da lavur situads ordaifer la patria. Damai ch’il mund era gia ‹repartì› vers il 1900, hai adina puspè dà conflicts politics e militars. Surtut l’Imperi tudestg che daventava adina pli pussant e ch’era en tschertga da colonias è savens vegnì en ils fiers cun pussanzas grondas etablidas sco la Gronda Britannia u la Frantscha. Las expensas d’armaziun da las pussanzas grondas furmavan per lunschor il pli grond post entaifer las expensas statalas. La situaziun da concurrenza ed ils conflicts tranter singuls stadis han manà a crisas e guerras ch’èn per il pli sa splegadas ordaifer l’Europa.

Emprima Guerra mundiala e nov urden

Assagl dal Palais d’enviern – scena reconstruida il 1920

Alura èsi vegnì tar la «catastrofa originara» da l’Emprima Guerra mundiala. Suenter in temp relativamain ruassaivel e prosperaivel (Belle Époque) ed ina concurrenza d’armament da las flottas èn las rivalitads tranter las pussanzas europeicas escaladas il 1914. La finala duevan las pussanzas centralas succumber a l’Entente. Ils Contracts da Paris han etablì in urden dal suenterguerra stabil. La monarchia dubla Austria-Ungaria è sa schliada, la segunda republica da la Pologna è vegnida fundada e la Germania ha pers vastas parts da ses territori, tranter auter er la regiun Alsazia-Lorena che quella aveva annectà il 1871 da la Frantscha.

Suenter la fin da la guerra èn sa furmadas en blers pajais europeics novas democrazias ed il dretg d’eleger general è quasi sa mess tras dapertut en l’Europa. En Russia è l’Emprima Guerra mundiala ida a fin anticipadamain cun la Revoluziun d’october 1917. L’imperi zaristic, il davos reschim autocratic da l’Europa, è vegnì remplazzà suenter ina guerra civila tras ina republica da cussegls. Partind da la teoria da Lenin dueva sa sviluppar en Russia l’emprim stadi socialistic; suenter sia mort ha Stalin però transfurmà quel en ina dictatura totalitara.

En blers lieus èn ils onns 1920 stads colliads cun in svilup economic prosperaivel ed en las citads europeicas ed americanas èn s’etablidas novas furmas da divertiment (‹onns dad aur›). Ils Stadis Unids èn daventads militarmain e politicamain ina pussanza mundiala ed er lur cultura ha cumenzà ad irradiar en autras parts dal mund (jazz, industria da film e.a.). En consequenza da la crisa economica mundiala dal 1929 èn però ils problems socials daventads adina pli critics en tut il mund. En Germania n’eran las veglias elitas militaras, politicas ed economicas betg vegnidas remplazzadas ed avevan mantegnì ina tenuta reservada envers la republica democratica. Il putsch da Hitler-Ludendorff dal 1923 ha bain fatg naufragi, ma ha tuttina laschà sentir tge che pudeva sa sviluppar da la lia tranter las elitas naziunalisticas ed ils perdents malcuntents da la republica.

Dictaturas faschisticas en l’Europa e Segunda Guerra mundiala

En blers pajais europeics èn gruppaziuns faschisticas daventadas adina pli fermas; quai pervi da l’urden politic dal suenterguerra ch’era insuffizient sco er en consequenza da la crisa economica ch’ha manà a povradad e dischoccupaziun. Tar il faschissem sa tracti d’ina ideologia naziunalistica e totalitara. Las dictaturas faschisticas han negà l’individi, stgaffì immensas armadas e persequità in’ideologia da modernisaziun, la quala s’exprimiva per exempel en l’art dal futurissem.

Mussolini e Hitler, ils dus dictaturs faschisitics ch’han gì la pli grond’influenza

La varianta tudestga dal faschissem ha furmà il naziunalsocialissem. Adolf Hitler, il chau da la NSDAP naziunalsocialistica, è arrivà il 1933 a la pussanza ed ha transfurmà la Germania fitg spert en ina dictatura totalitara. Tut la cultura, politica ed ulteriura vita publica è vegnida unifurmada e suttamessa a lur ideologia. Adversaris politics sco ils socialdemocrats, communists, sindicalists e liberals han ins persequità, mess en fermanza ed assassinà. Cuntrari al faschissem d’origin talian è la furma tudestga ultra da quai stada segnada d’in antisemitissem extrem; cun il holocaust dueva quel manar al pli grond genocid en l’istorgia da l’umanitad.

Als naziunalsocialists èsi reussì da cuntanscher la gronda massa da la populaziun tudestga. Cun mesiras (apparentas) da politica sociala, cun declerar il prim da matg sco di da festa e grazia al num ‹naziunalsocialissem› han els in pau a la giada er gudagnà vastas parts dals lavurants per lur ideas. Betg il davos sa lascha quai attribuir a l’immensa propaganda ed a las inscenaziuns ideologicas che vegnivan realisadas sut aspects da la psicologia da massas.

Igl è però er sa furmada resistenza cunter la derasaziun dal faschissem. Tranter il 1936 ed il 1939 ha furià en la giuvna republica spagnola ina guerra civila tranter la regenza elegida a moda democratica e las truppas faschisticas dal general Francisco Franco. Socialists, communists, anarchists e blers auters han sustegnì ils republicans en lur cumbat; la finala han però victorisà las truppas da Franco, betg il davos grazia al sustegn militar da vart da la Germania naziunalsocialistica.

Entaifer il Reich tudestg eri bundant pli difficil da vulair far resistenza. Il reschim da terrur dals naziunalsocialists aveva intimidà adina dapli persunas; ultra da quai sa laschavan vastas parts da la populaziun tschorventar da l’ideologia dals regents. En pli sa chattava il moviment da lavurants tudestg en ina profunda crisa dapi il temp da la Republica da Weimar. La KPD, ch’era vegnida illegalisada en il fratemp, aveva pir desistì ditg suenter il 1933 da metter a pèr socialdemocrats e faschists. Ed er ils socialdemocrats che residiavan en l’exil a Prag e pli tard a Paris tschertgavan be navidas il contact cun ils communists. Malgrà bleras stentas n’èsi perquai betg reussì d’organisar ina resistenza coordinada. Tuttina hai dà en Germania diversas cellas da resistenza pli pitschnas ch’han operà en il zuppà, e quai malgrà tut las smanatschas da repressiun. Il pli enconuschent exempel d’ina tala resistenza ha furmà l’attentat a bumba ch’il communist Georg Elser ha commess il 1939. Sper il moviment da lavurants hai er dà resistenza en circuls burgais, sco per exempel da vart da la baselgia confessanta u da la Rosa alva a Minca enturn ils students Sophie e Hans Scholl ch’ha derasà appels cunter ils naziunalsocialists. Ils 20 da fanadur 1944 han la finala er auts militars da l’armada tudestga fatg in attentat sin Hitler ch’ha però fatg naufragi.

L’onn 1939 ha il Reich tudestg attatgà la Pologna e mess ad ir uschia la Segunda Guerra mundiala che dueva cumpigliar tut en tut 50 stadis. En il decurs dals proxims sis onns èn radund 60 milliuns umans vegnids per la vita en la guerra. Ils 8 da matg 1945 è la guerra ida a fin cun la capitulaziun da la Germania e cun ina bilantscha orribla areguard unfrendas e destrucziun.

En il territori asiatic-pacific ha anc cuntinuà intgins mais la guerra tranter ils Stadis Unids ed il Giapun ch’era s’allià cun la Germania. Ils cumbats en questa part dal mund avevan cumenzà cun l’attatga sin Pearl Harbor e chattà lur culminaziun e finiziun cun las bumbas atomaras ch’ils Americans han bittà giu sin las citads giapunaisas da Hiroshima e Nagasaki.

Il suenterguerra en l’Europa

Lavurs da reconstrucziun a Berlin dal vest cun agid dal Plan da Marshall

Suenter la capitulaziun è la Germania vegnida dividida en quatter zonas d’occupaziun. Las novas superpussanzas furmavan uss ils Stadis Unids e l’Uniun sovietica che stevan en Germania directamain en fatscha in a l’auter. Cun la Ductrina da Truman è il conflict smanatschant rut ora avertamain en furma da la Guerra fraida. La Germania è daventada in dals lieus d’acziun principals da la confruntaziun. Suenter che las trais zonas d’occupaziun dal vest avevan introducì il marc sco valuta unitara, ha l’ost bloccà per in temp Berlin dal vest.

Bainspert èn sa furmads dus stadis tudestgs: il matg 1949 han ins proclamà en las zonas d’occupaziun dal vest la Republica Federala tudestga, l’october 1949 en l’ost la Republica democratica tudestga. Diversas emprovas da vart sovietica d’insister sin ina Germania unida neutrala (p.ex. notas da Stalin dal 1952) han fatg naufragi ed a partir dal 1968 disponiva la Republica federala tudestga d’ina nova constituziun che renunziava uffizialmain a questa perspectiva. La spartiziun dal pajais è uschia stada sigillada ed a partir dal 1961 è quest’alienaziun er s’exprimida en furma d’ina saiv da segirezza che manava tras l’entir pajais. Malgrà quai èn sa mussadas en ils onns 1970 diversas emprovas da reprender il dialog (politica da l’ost da Willy Brandt; Conferenza per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa).

En l’Europa dal Vest è sa concretisà per l’emprima giada il vegl siemi da realisar ils stadis unids da l’Europa. Emprims pass sin questa via han furmà il Plan da Schuman dal 1950, la fundaziun da la Communitad europeica da charvun e d’atschal il 1952 e la finala ils Contracts da Roma dal 1957; malgrà tut las difficultads ha questa collavuraziun fullà via a l’integraziun europeica, da la quala dueva la finala sortir il 1993 l’Uniun europeica en sia furma odierna. Daspera èn er sa sviluppads il Cussegl da l’Europa ed il Tribunal europeic dals dretgs umans sco instituziuns che s’engaschan a favur da la convivenza da las naziuns en l’Europa. Analog al svilup da cuminanzas economicas en il vest, è sa sviluppà en l’ost il Cussegl per agid economic vicendaivel (Comecon).

En tut il mund èn sa schliadas dapi la fin da la guerra anteriuras colonias da lur regents da pli baud. En intgins lieus è quai reussì a moda paschaivla, en auters han ils moviments da liberaziun fatg valair lur dretgs cun la forza. Quest svilup ch’ha cumenzà en colonias che sa chattavan en ina dependenza directa, ha pli tard er tschiffà reschims ch’eran de facto independents. Uschia è vegnì derschì il 1979 en rom da la Revoluziun islamica il reschim dal schah persian Mohammad Reza Pahlavi. Il schah e ses reschim dictatoric avevan surtut pudì sa tegnair grazia al sustegn dal vest. A ses lieu è vegnida installada ina republica islamica ch’è bain daventada independenta, ma en la quala han gì lieu vinavant violaziuns dals dretgs umans.

Terza Revoluziun industriala e postfordissem

Margaret Thatcher il 1982

Ordaifer la zona d’influenza sovietica èn las datas economicas fundamentalas dals stadis industrials sa midadas marcantamain en il decurs dals onns 1970. Suenter la fin da la guerra aveva la producziun da rauba percurrì in immens augment da la productivitad e manà a fitg autas ratas da profit. En ils onns 1970 è l’augment stà marcantamain pli pitschen. La Terza Revoluziun industriala ha introducì la tecnica da computer en ils process da producziun; ultra da quai ha la crisa d’ieli indeblì l’industria. En l’Europa èn proruttas las pli grevas crisas economicas dapi la fin da la guerra. En blers pajais èn persunas senza activitad da gudogn daventadas in fenomen da massa. Al lieu dals ferms augments da las pajas dals onns precedents – ch’avevan attribuì decididamain a la creschientscha – èn uss per part suandadas sbassadas da las pajas. Igl èn sa sviluppadas novas furmas da lavur; l’occupaziun en biros ed en la branscha dals servetschs ha però pudì cumpensar be parzialmain las plazzas da lavur ch’èn crudadas davent en l’industria. Ensemen cun questa vieuta, ch’ha manà ad ina situaziun d’occupaziun pli e pli precara, è er s’indeblida la posiziun dals sindicats.

Partind da la Gronda Britannia sut Margaret Thatcher è uss sa fatga valair adina dapli la teoria politica ed economica dal neoliberalissem. Quella era oriundamain sa sviluppada sco reacziun sin las consequenzas da la crisa economica mundiala dal 1929 e sco cuntramoviment al keynesianissem, al qual vegniva dà da quel temp la preferientscha. Il neoliberalissem accentuava puspè il martgà liber sco center da la politica economica, mettend uschia en vista ina schliaziun per ils problems dal postfordissem. Sco ‹lieu da guntgida› per pussibilitar a l’economia da far profit han ins resguardà en blers lieus la privatisaziun da servetschs publics (p.ex. viafiers). Questa politica ha per part manà a gronda resistenza da vart dals sindicats e da las partidas sanestras; ma lur opiniun n’ha betg pudì sa far valair. La predominanza dal neoliberalissem è anc creschida en quel mument che l’Uniun sovietica ha fatg naufragi; pertge che uss mancava quest’alternativa da sistem potenziala, quai ch’ha trumpà vastas parts da la sanestra politica.

La fin dal socialissem real

Demonstraziun a Berlin da l’ost ils 4 da november 1989

Il 1985 è Michail Gorbatschow daventà nov secretari general da l’Uniun sovietica. Da quel temp eran la superpussanza e ses stadis alliads gia confruntads cun gronds problems. Uschia daventava per exempel il provediment da la populaziun adina pli difficil. Cun agid da la politica da perestroika e glasnost ha Gorbatschow empruvà da realisar refurmas socialas. En questa moda è bain s’augmentada in pau la libertad d’opiniun en l’Uniun sovietica, ma cun quai n’èn ils problems betg stads schliads. Sper l’intervenziun sovietica en l’Afganistan che sa mussava adina dapli sco fiasco è surtut la Catastrofa nucleara da Tschernobyl dals 26 d’avrigl 1986 daventada in simbol per la disditga dal sistem communistic, manifestond quella a moda eclatanta il spretsch da las autoritads envers ils interess da la populaziun. Ultra da quai è la politica da refurma sovietica fruntada en auters stadis da l’ost sin gronda resistenza. Uschia ha per exempel la Republica democratica tudestga insistì sin la lingia pratitgada dapi onns ed ha schizunt supprimì novitads or da l’Uniun sovietica.

Ma er a l’intern da la Republica democratica tudestga è l’opposiziun creschida pli e pli. La stad 1989 han nundumbraivels burgais dal pajais profità da l’avertura dal cunfin tranter l’Ungaria e l’Austria ed èn fugids sur Budapest en il vest; auters han tschertgà refugi en l’ambassada tudestga a Prag. L’atun 1989 èn idas a Lipsia per l’emprima giada persunas sin via per demonstrar a chaschun da las demonstraziuns da glindesdi per refurmas politicas. Ils 4 da november ha gì lieu sin l’Alexanderplatz a Berlin la pli gronda demonstraziun betg statala en l’istorgia da la Republica democratica tudestga. Ils participants han pretendì in stadi democratic cun in sistem da partidas pluralistic. Ils 9 da november è lura vegnì avert il Mir da Berlin e dieschmillis persunas han traversà il cunfin vers il vest. Sinaquai è la SED sa sentida necessitada d’iniziar refurmas politicas; a chaschun da las emprimas votaziuns libras en il parlament il 1990 è ella – sut il nov num PDS – be pli vegnida sin la terza plazza.

Ma gia curt suenter la crudada dal Mir eran sa fatgas valair vuschs che clamavan adina pli dad aut suenter l’uniun da la Germania. Suenter la nova elecziun dal parlament ha la Republica democratica tudestga mess ad ir contractivas areguard in’adesiun dal pajais a la Republica federala tudestga. Il contract d’uniun è la finala entrà en vigur ils 3 d’october 1990.

Las revoluziuns da l’onn 1989 han fatg collabar ils sistems realsocialistics en l’Europa Centrala e da l’Ost. Intginas da questas sullevaziuns, sco la Revoluziun da valì en la Tschecoslovachia u la Revoluziun chantanta en ils stadis baltics, èn restadas paschaivlas. Autras han prendì in decurs violent sco per exempel la cupitga dal dictatur rumen Nicolae Ceaușescu, il qual era gia sa distanzià dapi onns da l’Uniun sovietica ed aveva installà in sistem neostalinistic. En l’Uniun sovietica ha la tentativa da far in culp da stadi manà l’avust 1991 al scumond da la partida communistica ed a la fin definitiva dal stadi socialistic. Boris Jelzin ha remplazzà Michail Gorbatschow ed è daventà president da la nova Federaziun russa.

Nov urden mundial

La fin da la Jugoslavia

Suenter che l’Uniun sovietica ha chalà d’exister, è er ida a fin la fasa da la bipolaritad vest-ost ch’aveva dominà la politica mundiala dapi la fin da la Segunda Guerra mundiala. Ils Stadis Unids èn restads sco suletta pussanza mundiala. En consequenza da quai èn er las lingias da conflict sa midadas. Durant la Guerra fraida avevan prevalì guerras da substituziun, en las qualas las duas pussanzas da bloc eran fruntadas ina sin l’autra a moda indirecta, cun sustegnair terzas partidas. L’ultim decenni dal 20avel tschientaner ha percunter enconuschì autras guerras. Gia il 1991 ha cumenzà la Guerra dal Golf tranter ils Stadis Unids e l’Irac sut il dictatur Saddam Hussein, il qual ils Americans avevan anc sustegnì pli baud sco forza antisovietica ed anti-iranaisa.

Igl èn suandadas guerras sin il Balcan, en il rom da las qualas la Jugoslavia è sa schliada en ses stadis parzials. Er en l’Europa da l’Ost èn stadis dads dapart en lur singulas parts. Tar la secessiun dals stadis baltics è quai be reussì cun la forza; la divisiun da la Tschecoslovachia en Tschechia e Slovachia è percunter sa splegada senza far diever da las armas.

Conflicts guerrils han pers lur centers; il temp da las grondas battaglias da chars armads è stà terminà, medemamain quel da la guerra tranter las armadas da dus stadis. A lur lieu èn passadas attatgas or da l’aria ed autras strategias da guerra sin distanza che sa drizzavan per ordinari cunter in adversari betg statal, organisà en furma da guerilla.

Da l’autra vart è l’Uniun europeica s’engrondida cuntinuadamain dapi ils onns 1990. A l’entschatta dal nov millenni duevan er adina dapli stadis da l’anteriura zona d’influenza sovietica aderir a quella. L’installaziun d’organs europeics communabels ha gia pussibilità il 1993 la realisaziun d’in zona europeica da commerzi liber.

Scienza e tecnologia

Scienzas natiralas

Identificaziun ed analisa da la DNA sco molecul ereditar

Albert Einstein ha sviluppà la teoria da la relativitad speziala e pli tard generala; sa basond sin quella èsi stà pussaivel da sviluppar tant ovras atomaras sco er la bumba atomara. La chemia polimera ha furmà la basa per il svilup da l’industria da materia sintetica, quai ch’ha manà a la vasta derasaziun da products da plastic. L’identificaziun da l’acid desoxiribonucleid (ADN) sco substanza ereditara è reussida ad Oswald Avery; la structura da quella han decifrà Francis Crick e James Watson. Uschia è sta mess il fundament per il svilup da la tecnologia da gens. Hans Krebs ha scuvert impurtants ciclus da reacziun metabolics sco per exempel il ciclus da citrat. L’architectura dals atoms ha Ernest Rutherford examinà. Christiaan Barnard ha realisà l’emprima transplantaziun dal cor. En la matematica han Andrew Wiles e Richard Taylor pudì cumprovar l’ultim teorem da Fermat ch’era dapli che 300 onns vegl. Ed al medi Gawriil Abramowitsch Ilisarow èsi reussì da meglierar a moda decisiva las metodas d’operaziun ortopedicas.

Tecnica e consum

En il decurs dal 20avel tschientaner èn apparaturas tecnologicas ed electronicas sa sviluppadas a bains da consum da massa (apparats per il tegnairchasa, utensils, computer, meds da communicaziun, apparats da reproducziun da medias). Sin adina dapli champs èn apparaturas mecanicas vegnidas remplazzadas tras innovaziuns electricas e digitalas. Er l’igiena, l’emballadi e la mobilitad daventan adina pli impurtants.

Il motor termic e l’electricitad remplazzan pli e pli fitg la maschina a vapur sco apparat da tracziun per la viafier e la navigaziun. Il traffic sin via individual daventa adina pli ferm envers il traffic da viafier, quai che s’effectuescha er sin la planisaziun urbana. Il traffic aviatic sa sviluppa ad in’aviaziun da lingias regulara. Il traffic a distanza da persunas sa splega bainbaud praticamain be pli en l’aria. En il traffic da viafier vegnan sviluppads trens ad auta sveltezza; ed en la navigaziun commerziala domineschan navs-cisterna e navs a containers.

Navigaziun spaziala

Buzz Aldrin sin la glina, 1969

Il zercladur 1944 ha ina racheta dal tip Aggregat 4 (V2) surmuntà sco emprim object construì da l’uman il cunfin vers l’univers (tenor definiziun da la FAI dapli che 100 km autezza, l’uschenumnada lingia da Kármán). L’october 1957 è l’emprim satellit, Sputnik 1, arrivà en l’orbit terrester. In mais pli tard è l’emprim esser vivent, il chaun Laika, vegnì transportà en l’univers. A Juri Gagarin èsi reussì l’avrigl 1961 a bord da Wostok 1 da far l’emprim sgol orbital. Il 1965, en rom da la missiun Woschod 2, è Alexei Leonow sortì sco emprim en l’univers. Trais onns pli tard, il december 1968, èsi reussì a la missiun Apollo 8 da sgular l’emprima giada enturn la glina. Il fanadur 1969 è Neil Armstrong sa tschentà en rom dad Apollo 11 sco emprim uman sin la glina.

Il december 1972 è partì l’ultim sgol equipà vers la glina. Il 1977 han ins tramess cun Voyager 1 e Voyager 2 l’emprima giada sondas en l’univers cun datas davart la Terra.

Il 1995 han ins scuvert l’emprim planet ordaifer noss sistem solar (51 Pegasi b). Ed il 1998 ha cumenzà il project da la staziun spaziala internaziunala ISS.

Art

Art figurativ

L’art figurativ da l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner è stà segnà da l’avantgarda e da las differentas direcziuns da stil da la moderna (sco l’expressiunissem, il cubissem, il futurissem, il dadaissem, il surrealissem e la nova objectivitad). Artists da muntada centrala èn tranter auter stads Pablo Picasso, Max Beckmann e Salvador Dalí.

Suenter la Segunda Guerra mundiala è suandada la postmoderna cun stils sco minimalissem, happening, fluxus, pop art, fotorealissem, performance ed art da video (cun artists sco Andy Warhol u Joseph Beuys).

Litteratura

A la litteratura dal Biedermeier (ca. 1830–1850) e dal Vormärz (ca. 1840–1850) èn suandads en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner il realissem (1848–1890) ed il natiralissem (1880–1900). Da l’entschatta dal 20avel tschientaner fin la Segunda Guerra mundiala è lura suandà il simbolissem, l’epica moderna, l’expressiunissem (ca. 1910–1920) e l’avantgarda. Daspera è sa mantegnida ina poesia regiunala, segnada da la romantica tardiva. La segunda mesadad dal 20avel tschientaner è stada sut l’ensaina da l’avertura litterara cun differents stils che cumparan savens in sper l’auter u che dissolvan ils cunfins tradiziunals dals singuls geners.

Musica

Charlie Parker (saxofon) e Miles Davis (trumbetta)

Il 19avel tschientaner ha prendì cumià cun tendenzas ch’han plaunsieu dissolvì la cultura da musica classica. Franz Liszt e ses schender Richard Wagner han experimentà cun armonias, Claude Debussy ha recepì Wagner, ha sa laschà inspirar da la pentatonica da l’Orient Extrem ed ha transfurmà la pictura da l’impressiunissem en musica da medem num. Pertutgads èn stads tuts da las tendenzas economicas. Wagner ha gia scrit a la fin dal 19avel tschientaner che l’art vegnia economisà e daventia quasi ina rauba. En il decurs dal 20avel tschientaner èn sa colliads en blers lieus ils svilups economics, politics e socials cun l’art. A la perioda da la musica atonala è suandada la dodecafonia dal cumponist austriac Arnold Schönberg. Schönberg ha stritgà tutta ierarchia dals tuns or da la musica, remplazzond quella tras ils 12 tuns che cumparan en in toc tuts sin il medem stgalim.

Il faschissem europeic ha gì profundas consequenzas er sin il svilup da la musica. La moderna ch’era gia sa sviluppada en ils onns 1930 è vegnida stigmatisada sco «degenerada» u «da derivanza gidieua-bolschevistica»; la gronda part dals cumponists e musicists han stuì fugir en l’exil. Surtut ils naziunalsocialists èn enstagl returnads a tuns conservativs, colliads cun la romantica tardiva.

En l’Uniun sovietica e ses stadis satellits da pli tard è ina musica dirigida dal stadi percunter sa sviluppada tut auter. Bain han ils regents installà l’ideologia dal realissem socialistic, ma quest term è restà vag. Uschia valeva la dodecafonia bain sco «burgaisa e decadenta»; cur che Hanns Eisler ha experimentà cun quella e cumenzà a cumponer seriusamain, è ella tuttina entrada en il canon dal realissem socialistic. Er en l’Uniun sovietica è sa sviluppada ina ritga activitad musicala che ballantschava, surtut dal temp dal stalinissem, permanentamain tranter assimilaziun e persecuziun. Sergei Prokofjew e surtut Dmitrii Schostakowitsch sa chattavan trasor en la tensiun tranter las pli autas distincziuns e la tema da vegnir mess a ferm. Lur ovras tutgan tar las pli impurtantas da la musica ‹seriusa› dal 20avel tschientaner.

Er en il vest n’è la musica betg sa sviluppada independentamain dals eveniments politics. En ils onns 1960 e 1970, en rom dal moviment da 68 e dals moviments socials ch’èn suandads – per exempel encunter la Guerra dal Vietnam – han blers artists er gì la funcziun d’acturs politics. Stilisticamain è il suenterguerra stà segnà da la musica seriala, da l’utilisaziun da sintetisaders e d’auters meds stilistics electronics. Cun in tschert retard duevan quels er sa metter tras en la musica populara.

Sper ils svilups descrits en la musica ‹seriusa›, è il 20avel tschientaner però surtut stà segnà dal grond success da la musica populara. Nà dals Stadis Unids è arrivà a l’entschatta dal tschientaner il ragtime en l’Europa e suenter l’Emprima Guerra mundiala è sa derasà dapertut en las citads europeicas il jazz. Suenter la Segunda Guerra mundiala han alura puspè truppas americanas manà il swing en Germania, nua che quel era stà scumandà dal temp dal naziunalsocialissem. Pli tard è sa derasà il rock’n’roll ch’è fruntà sin la resistenza da la societad conservativa. Tuttina sco la musica da beat da pli tard ha quel furmà l’expressiun d’ina nova generaziun rebellanta. In medem fenomen è sa manifestà suenter il 1990, cur ch’è sa sviluppà surtut a Berlin il tecno ch’ha represchentà in nov edonissem.

Film

Federico Fellini

Il 20avel tschientaner è stà il tschientaner dal film. L’onn 1895 ha gì lieu l’emprima represchentaziun d’in film mit ch’è cumprovada. Durant ils proxims trais decennis è quel sa sviluppà a ses zenit. Gia dal temp da l’Emprima Guerra mundiala furmava il film in impurtant med da propaganda. Suenter ch’eran sa furmads en l’Europa emprims impurtants studios da film (p.ex. a Berlin cun classichers sco ‹Das Cabinet des Dr. Caligari›, ‹Nosferatu – Eine Symphonie des Grauens› u ‹Metropolis›) è il center da l’industria da film però sa spustà en ils Stadis Unids.

Vers il 1930 è plaunsieu sa mess tras il film sonor, il qual è definitivamain vegnì dominà dals studios da Hollywood. In impurtant exempel da la fasa tempriva da quest svilup furma ‹The Great Dictator› cun Charlie Chaplin sco reschissur ed en las duas rollas principalas. Il temp fin il 1945 vala sco l’èra classica dal film da Hollywood.

Il temp a partir dals onns 1950 è stà dominà dal svilup dal film en colur e da la derasaziun da la televisiun. Cun la Nouvelle Vague è s’etablì en Frantscha in nov tip da film d’autur, segnà da la critica sociala; in pau pli tard dueva quel er influenzar ina nova generaziun da cineasts americans (Martin Scorsese, Francis Ford Coppola e.a.).

Dals onns 1980 e 1990 derivan d’ina vart enconuschents blockbusters da reschissurs sco George Lucas e Steven Spielberg, da l’autra vart films visiunars da cineasts sco Stanley Kubrick che duevan, cun lur temas cuntravers, inventar da nov il gener. Medemamain è il film independent daventà adina pli impurtant (cun reschissurs sco Quentin Tarantino, Jim Jarmusch ed ils frars Coen).

In ulteriur svilup han pussibilità novas tecnologias sco il film animà creà cumplettamain al computer e la digitalisaziun tant dal kino sco er da la televisiun (DVD, HD e.a.).

Sport

En il 20avel tschientaner èn bleras disciplinas vegnidas professiunalisadas ed igl èn s’etablids eveniments da sport regulars ch’han chattà resun en tut il mund, sco ils gieus olimpics u campiunadis mundials. Tras las reportaschas en ils meds da massa e l’attenziun correspundenta da vart da la publicitad han atlets d’elita cuntanschì entradas ch’als han pussibilità da sa deditgar dal tuttafatg al sport. Pli tard en il decurs dal tschientaner duevan las pajas dals activs cun ils pli gronds success cuntanscher il nivel da quellas da la classa sociala superiura. Quai ha er fatg avanzar las tecnicas da manipulaziun sco per exempel il doping.

Litteratura

• UNESCO. The Twentieth Century. (History of Humanity, VII), Routledge, 2008, 600, ISBN 978-0-415-09311-8.
• Chronik des 20. Jahrhunderts. Chronik, 2003, ISBN 3-577-14624-9.
• Eric Hobsbawm: Das Zeitalter der Extreme. Weltgeschichte des 20. Jahrhunderts. Hanser, Minca, Vienna 1995, ISBN 3-446-16021-3.
• Dan Diner: Das Jahrhundert verstehen. Eine universalhistorische Deutung. Fischer Taschenbuch Verlag, Francfurt a.M. 2000, ISBN 3-596-14766-2.
• Mark Mazower: Der dunkle Kontinent. Europa im 20. Jahrhundert. Berlin 2000.
• Hans-Heinrich Nolte: Weltgeschichte des 20. Jahrhunderts. Böhlau, Vienna 2009, ISBN 978-3-205-78402-9.

Colliaziuns

 Commons: 20avel tschientaner – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• The 20th Century Research Project
• 100(0) Schlüsseldokumente zur deutschen Geschichte im 20. Jahrhundert. En: 1000dokumente.de