Stadis Unids

Ils Stadis Unids da l’America (englais United States of America; abrevià USA), en furma curta er Stadis Unids ed en il linguatg da mintgadi savens er reducì ad America, èn ina republica federalistica. Quella consista da 50 stadis federativs, d’in district federal (la chapitala Washington, D.C.), da tschintg territoris pli gronds che dependan directamain da l’uniun e da nov territoris insulars. Ils 48 stadis federativs ch’èn colliads in cun l’auter (Continental United States, savens er numnads Lower 48) sco er l’Alasca èn situads en l’America dal Nord, entant che Hawai ed intgins territoris insulars pli pitschens sa chattan en il Pacific resp. en la Caribica. Il pajais è segnà d’ina fitg gronda diversitad geografica e climatica cun ina gronda varietad da spezias d’animals e da plantas.

Stadis Unids da l’America United States of America (englais)
Parola: E pluribus unum (In furmà or da plirs) In God We Trust (En Dieu fidain nus)
Lingua uffiziala	nagina lingua uffiziala determinada, de facto englais
Chapitala	Washington D.C.
Furma da stadi	republica federala presidenziala
Schef da stadi e schef da la regenza	president Joe Biden
Surfatscha	9'525'067 km²
Abitants	333'287'557
Spessezza	34 abitants per km²
Munaida	1 dollar american = 100 cents
Fundaziun	1787/89 (Constituziun dals Stadis Unids)
Independenza	4 da fanadur 1779 (da la Gronda Britannia)
Imni naziunal	The Star-Spangled Banner
Di da festa naziunala	4 da fanadur (Di da l’independenza)
Zona d'urari	da UTC-5 ad UTC-10
Numer da l'auto	USA
TLD d'internet	.us, .gov, .mil, .edu
Preselecziun	+1 (vesair NANP)

Ils Stadis Unids da l’America èn il terz grond stadi dal mund, tant areguard la surfatscha da 9,83 milliuns kilometers quadrat (suenter la Russia ed il Canada) sco er areguard la populaziun da var 330 milliuns abitants (suenter la China e l’India). La pli gronda citad tenor dumber d’abitants è New York City, impurtantas regiuns metropolitanas èn Los Angeles, Chicago, Dallas, Houston, Philadelphia, Washington, Miami, Atlanta, Boston e San Francisco cun mintgamai bundant 5 milliuns abitants. Il grad d’urbanisaziun munta a bundant 82 % (situaziun dal 2018).

Pervi da l’immigraziun nà d’in grond dumber da pajais, èn ils Stadis Unids etnicamain in dals stadis ils pli multiculturals insumma. Cuntrari a la situaziun en ils 32 stadis federativs, n’è fixada al plaun federal nagina lingua uffiziala; de facto è però l’englais lingua uffiziala. En il sidvest sco er a Miami è ultra da quai la lingua spagnola derasada vastamain. Tut en tut eran il 2015 dapli che 350 linguas en diever quotidian, da quai var 150 indigenas. Tranter questas ultimas eran las pli grondas quella dals Yupik ad Alaska, dals Dakota or da la famiglia da linguas dals Sioux sco er la lingua dals Apatschs, alura keres, la lingua dals Pueblo, e cherokee.

Paleoindians èn immigrads avant bundant 13 000 onns or da l’Asia sin la terra franca nordamericana dals Stadis Unids odierns (Buttermilk Creek Complex), suenter avair colonisà plirs milli onns pli baud l’Alasca ch’appartegna oz als Stadis Unids. La colonisaziun europeica ha cumenzà vers il 1600 surtut nà da l’Engalterra, però en confruntaziun stinada e da lunga durada cun la Frantscha. Ils Stadis Unids èn sortids da las 13 colonias situadas a la costa da l’Atlantic. La dispita tranter la Gronda Britannia e las colonias americanas ha manà a la Revoluziun americana. Ils 4 da fanadur 1776 ha delegads da las 13 colonias relaschà la decleraziun d’independenza dals Stadis Unids ed uschia la fundaziun dals Stadis Unids da l’America. La Guerra d’independenza americana ch’è ida a fin cun la renconuschientscha da l’independenza, è stada l’emprima guerra d’independenza cunter ina pussanza coloniala europeica ch’ha gì success. Fin oz èn vegnids cumplettads 27 artitgels supplementars. Ils emprims diesch artitgels supplementars, che vegnan numnads ensemen Bill of Rights, èn vegnids ratifitgads il 1791 ed han garantì in grond dumber da dretgs inalienabels.

Incitads da la doctrina Manifest Destiny, han ils Stadis Unids cumenzà a s’expander sur l’America dal Nord – in process ch’ha durà fin en il 19avel tschientaner. En rom da quel èn vegnids stgatschads cun la forza pievels indians indigens, han ins conquistà novs territoris, t.a. en rom da la Guerra tranter l’America ed il Mexico, e fundà novs stadis federativs. La Guerra civila americana ha manà il 1865 en ils Stadis Unids a la fin da la sclavaria legala. A la fin dal 19avel tschientaner aveva il stadi cuntanschì in’extansiun che tanscheva fin al Pacific, e si’economia è daventada la pli gronda en tut il mund. La Guerra tranter l’America e la Spagna e l’Emprima Guerra mundiala han confermà la rolla dals Stadis Unids sco pussanza militara globala. Da la Segunda Guerra mundiala èn ils Stadis Unids sortids sco superpussanza e sco emprim pajais che disponiva d’armas atomaras, ed èn daventads in dals tschintg commembers permanents en il Cussegl da segirezza da l’ONU. Suenter la fin da la Guerra fraida e la schliaziun da l’Uniun sovietica, furman ils Stadis Unids la suletta superpussanza ch’è restada. Els èn commembers fundaturs da las Naziuns unidas, da l’Organisaziun dals stadis americans (OAS) e da bleras autras organisaziuns internaziunalas. Lur influenza politica e culturala è gronda en tut il mund.

Ils Stadis Unids èn in stadi industrialisà e la pli gronda economia publica en tut il mund cun in product interiur brut en l’autezza da 18,5 billiuns dollars il 2016, quai che correspunda a 25 % da la prestaziun economica globala nominala resp. a 17 % cun resguardar la capacitad da cumpra. Il medem onn aveva il pajais l’otgavel auta entrada per chau. Tenor la Banca mundiala èn ils Stadis Unids segnads d’ina da las pli grondas disparitads da las entradas tranter tut ils stadis da l’OECD. La prestaziun economica dal pajais vegn favurisada tras la ritgezza da resursas natiralas, in’infrastructura bain sviluppada ed ina productivitad ch’è en media vaira auta. Cumbain che la structura economica vegn per ordinari considerada sco postindustriala, furma il pajais anc adina in dals pli gronds producents da bains da consum en tut il mund. Il pajais era responsabel il 2016 per 36 % da tut las expensas militaras globalas e sa chatta uschia sin l’emprim plaz, suandà da la China cun 13 % e da la Russia cun 4,1 %. En consequenza dals attentats terroristics dals 11 da settember 2001 è vegnì proclamà il stadi d’urgenza.

Istorgia da la noziun

L’onn 1507 ha il cartograf tudestg Martin Waldseemüller concepì ina charta dal mund, sin la quala el ha denominà il continent en l’emisfera occidentala sco America, tenor il scuvrider e cartograf talian Amerigo Vespucci. Questa noziun cumpigliava oriundamain il continent dubel America, il qual era enconuschent als Europeans sco Nov Mund. Dapi la fundaziun dals Stadis Unids da l’America è l’utilisaziun da la noziun America – per divers motivs istorics ed en different grad tut tenor territori linguistic – sa concentrada adina dapli sin ils Stadis Unids.

La pli veglia utilisaziun da la denominaziun ‹United States of America› ch’è documentada, è cuntegnida en in essai anonim ch’è cumparì ils 6 d’avrigl 1776 en la gasetta ‹The Virginia Gazette› a Williamsburg. Il zercladur 1776 ha Thomas Jefferson inserì la denominaziun ‹United States of America› en il titel da ses sboz oriund da la decleraziun d’independenza. En la versiun finala è il titel vegnì midà en ‹The unanimous Declaration of the thirteen united States of America› (‹La decleraziun unanima dals tredesch stadis unids da l’America›).

En ils artitgels da la confederaziun ch’èn vegnids publitgads il 1777 vegn proclamà: «The Stile of this Confederacy shall be ‹The United States of America›» («La denominaziun da questa confederaziun duai esser ‹Ils Stadis Unids da l’America›»).

Geografia

Cunfins ed extensiun

Golden Gate Bridge, San Francisco (California)

Il cunfin communabel dals Stadis Unids cun il Canada munta a 8895 kilometers (da quai ca. 2477 tranter l’Alasca ed il Canada), quel cun il Mexico a 3326 kilometers. Vitiers vegnan las costas a l’Atlantic, al Pacific ed al Golf da Mexico d’ina lunghezza totala da 19 924 kilometers.

Il stadi enserra ina surfatscha da terra da 9 161 924 km², vitiers vegn ina surfatscha d’aua da 664 706 km²; il territori statal cumpiglia pia in total da 9 826 630 km².

L’extensiun nord-sid tranter il cunfin canadais e mexican munta a 2500 kilometers, l’extensiun tranter l’Atlantic ed il Pacific a radund 4500 kilometers. La gronda part dal pajais è situada tranter il 24avel ed il 49avel grad da latituda settentriunala ed è attribuida a quatter differentas zonas d’urari.

Geologia e structuraziun da la cuntrada

Il territori è segnà d’ina structuraziun marcanta. Uschia s’extendan dal nord al sid chadainas da muntognas sco la Chadaina da las Cascadas vulcanica, la muntogna faudada dals Rocky Mountains e las Appalachas. Da la vart dal vent da quellas s’extendan guauds extendids, da la vart protegida dal vent percunter regiuns sitgas extendidas cun cuntradas da desert e pastgiras (prerias). Ils sistems da flums dals Stadis Unids, sco quels dal Mississippi u Missouri, han gia pussibilità baud ina colonisaziun spessa, entant che las regiuns circumdantas pli sitgas èn fin oz be pauc populadas.

La pli auta muntogna dals Stadis Unids è il Denali en l’Alasca cun 6190 m, il punct il pli bass è la foppa Badwater en il Death Valley che sa chatta 85,5 m sut il livel da la mar. Denali e Badwater èn a medem temp il pli aut e pli bass punct dal continent nordamerican.

Clima

Il pli impurtant factur d’influenza dal clima è il jetstream polar, il qual maina zonas da pressiun bassa extendidas nà dal Pacific dal Nord. Sa collian questas zonas da pressiun bassa cun quellas da la costa atlantica, mainan ellas l’enviern sco Nor’easters grondas navadas. Essend che nagina chadaina da muntogna na s’extenda en direcziun vest-ost, mainan las cuflas l’enviern savens grondas massas da naiv lunsch en il sid, entant che la chalur tanscha la stad lunsch vers nord fin en il Canada.

Correspundentamain èn ils territoris tranter las chadainas da muntognas segnads da gronds extrems da temperatura; vitiers vegn ina setgira vaira gronda che s’augmenta vers sid e vest. La costa dal Pacific percunter furma en il nord ina regiun ritga da plievgia, savens nivlusa. Il territori enturn il Golf da Mexico è gia subtropic, cun autas temperaturas la stad e savens auta umiditad da l’aria. Ultra da quai vegn il territori savens cuntanschì da stemprads tropics.

Ad Alasca regia in clima arctic; las muntognas da là èn a medem temp las pli autas dals Stadis Unids (Denali, 6190 meters). Hawai, cun il Mauna Kea d’in’autezza da 4205 meters, è percunter gia segnà d’in clima tropic.

Flora e fauna

Bison american

Ils territoris a la costa da l’ost fin als Gronds Lais eran cuverts fin en il 19avel tschientaner cun in guaud spess; a la costa dal vest en la regiun dal guaud tropic temprà creschivan per part plantas extremamain autas (dapli che 100 meters). Da questas surfatschas èn be sa mantegnidas paucas, sco ils Redwoods u il guaud tropic da Hoh. Grondas surfatschas èn vegnidas transfurmadas en ers u surbajegiadas, per lunschor la gronda part occupan oz guauds da niz. La varietad da las spezias da las pastgiras sitgas è medemamain sa reducida fitg ferm en rom da l’utilisaziun agricula. Territoris e mesiras da protecziun han però gidà a salvar la gronda part da las bundant 17 000 spezias da plantas vascularas. Be a Hawai creschan betg main che 1800 differentas plantas cun flur (angiosperms), da las qualas ina gronda part è endemica.

La fauna cumpiglia radund 400 spezias da mammals, 750 spezias d’utschels, 500 spezias da reptils e d’amfibis e bundant 90 000 spezias d’insects. Dapi il 1973 protegia in’atgna leschas las spezias periclitadas. Var 60 parcs naziunals en las regiuns selvadias restantas e plirs tschient ulteriurs territoris da protecziun disponan d’ina gronda varietad da las spezias, la quala furma in cuntrast marcant tar las monoculturas che prevalan uschiglio. Surtut pervi dal grond dumber da spezias, geners e famiglias endemicas, da la gronda varietad da las spezias resp. biodiversitad e dals ecosistems multifars tutgan ils Stadis Unids tar ils pajais da megadiversitad da quest mund. Sulettamain la vegetaziun da feglia dira mediterrana da la California vegn, pervi da la gronda periclitaziun per la natira, considerada a nivel internaziunal sco hotspot da la biodiversitad.

Protecziun da la natira e da l’ambient

Intgins impurtants svilups en connex cun la protecziun da la natira èn colliads cun l’istorgia dals Stadis Unids. Uschia è naschida qua l’idea dals parcs naziunals insumma, ed il parc naziunal da Yellowstone dueva furmar l’emprim territori da protecziun da quest gener en tut il mund. Sco autoritad naziunala ha il Senat stgaffì la National Fish and Wildlife Foundation (NFWF) che tgira tut ils territoris da protecziun naziunals. D’ina vart s’engaschan organisaziuns nunguvernamentalas americanas sco Conservation International a la testa mundiala da la protecziun da la natira e da las resursas. Da l’autra vart refusan ils Stadis Unids sco in dals paucs stadis da sa participar ad impurtantas cunvegnas internaziunalas sco la convenziun per la biodiversitad.

Aglomeraziuns

Bundant 82 % dals Americans vivevan l’onn 2018 en territoris urbans. L’onn 2016 dumbravan 307 lieus dapli che 100 000 abitants ed igl aveva 54 regiuns metropolitanas cun dapli ch’in milliun abitants. Las pli grondas regiuns metropolitanas eran il 2016 New York City (20,1 milliuns), Los Angeles (13,3 milliuns), Chicago (9,5 milliuns), Dallas (7,2 milliuns), Houston (6,7 milliuns), Washington, D.C. (6,1 milliuns) e Philadelphia (6 milliuns). Las zonas d’aglomeraziun principalas èn situads tranter New York ed ils Gronds Lais, en la California ed Arizona sco er a Texas ed, in pau damain, a Florida. Cun 33 abitants per kilometer quadrat furman ils Stadis Unids in pajais plitost pauc populà. La part orientala dal pajais è colonisada bundant pli spess che la part occidentala.

Populaziun

Etnias e gruppas d’immigrants

Gruppas da la populaziun (2020)

Alvs	57,8 %
Hispanics e Latinos	18,7 %
Afroamericans	12,1 %
Americans asiatics	5,9 %
Americans multietnics	4,1 %
Indians nordamericans ed indigens originars da l’Alasca	0,7 %
Hawaians indigens ed Americans da l’Oceania	0,2 %

Ils abitants oriunds dal pajais, ils Indians (‹Native Americans› u ‹American Indians›), furman oz be il radund in procent da la populaziun. Sulettamain en l’Alasca cuntanschan els ina cumpart procentuala da la populaziun da duas cifras. Ulteriurs centers furman Oklahoma, California, Arizona, New Mexico e South Dakota. Els na furman nagin’unitad; cultura, lingua e religiun sa differenzieschan da pievel tar pievel. Tut en tut datti 562 stirpas renconuschidas (tribes), vitiers vegnan 245 gruppaziuns che n’èn da preschent betg renconuschidas sco stirpas.

Ils emprims immigrants colonias sin il continent colonisà d’Indians èn stads Europeans, a l’entschatta surtut da derivanza spagnola, franzosa ed englaisa. Cun els èn arrivads a partir dal 17avel tschientaner sclavs, surtut or da l’Africa dal Vest. Dapi la mesadad dal 18avel e surtut vers la mesadad dal 19avel tschientaner èn suandads Europeans dal territori da lingua tudestga e da derivanza irlandaisa. Pli tard èn suandads immigrants d’autras regiuns europeicas, surtut da l’Italia, Scandinavia ed Europa da l’Ost, inclus Gidieus da l’Europa Orientala. En il decurs da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner han gì lieu immigraziuns nà da l’Extrem Orient e da l’Asia dal Vest. Sper motivs economics ha savens er la persecuziun religiusa u politica furmà in motiv per emigrar.

Ils Americans cun perdavant europeics furman oz var 72 % da l’entira populaziun. Ils Afroamericans, bundant 13 % da la populaziun, vivan surtut en il sid ed en las grondas citads industrialas dal nord. Immigrants asiatics, per gronda part da la China, Giapun, Corea, India e Filippinas, cumpiglian var 5 % da la populaziun.

Surtut en il sidvest dals Stadis Unids ed a Florida viva in’auta cumpart da la populaziun da derivanza latinamericana, ils quals vegnan numnads là ‹Hispanics› u ‹Latinos›. Blers dad els sa tegnan fermamain vi da lur cultura e lingua. Lur cumpart en ils Stadis Unids è creschida cuntinuadamain ils ultims decennis (fin il 2013 sin 17 %), damai che blers Latinamericans fugian da la miseria economica en il nord. Els arrivan savens en il pajais sco immigrants illegals.

En la structura sociala datti grondas differenzas tranter la populaziun alva e la naira. Ils nairs han en media entradas pli bassas, in’aspectativa da vita pli curta e disponan d’ina furmaziun main buna. Els èn pli savens unfrendas e delinquents en delicts da mazzament e vegnan condemnads pli savens a la mort. Ils motivs persuenter e las vias pussaivlas per schliar la problematica vegnan discutads a moda cuntraversa. Betg be en ils stadis dal sid èn ils quartiers d’abitar e las instituziuns betg publicas – sco baselgias u organisaziuns privatas – savens separads facticamain tenor etnias, schebain che la separaziun formala è en il fratemp cunter la lescha.

Svilup da la populaziun

Il dumber da la populaziun è creschì cuntinuadamain dapi il 1610. Las prognosas da las Naziuns unidas quintan cun in ulteriur augment fin il 2050 (bundant 408 milliuns umans).

Dapi il 1790 prevesa la constituziun mintga diesch onns ina dumbraziun dal pievel. Da quellas resulta che surtut ils immigrants contribueschan a la creschientscha da la populaziun. Be tranter il 1970 ed il 2017 è questa cifra sa quintuplada (da 9,6 sin 49,8 milliuns). L’onn 2017 muntava la cumpart da las persunas naschidas a l’exteriur a 15,3 %. A medem temp vivevan stgars 3 milliuns Americans a l’exteriur. La gronda part dad els en il Mexico (900 000), Canada (310 000), il Reginavel Unì (190 000), Germania (140 000) ed Australia (120 000).

La quota da naschientschas per dunna ha muntà il 2016 a 1,87 uffants. Tar ils Hispanics è quella pli auta che tar l’ulteriura populaziun. Sin 1000 abitants hai dà l’onn 2016 12,5 naschientschas ed 8,2 mortoris. Il medem onn muntava la vegliadetgna en media a 37,9 onns (median). Da tut ils pajais dal mund industrialisà han ils Stadis Unids ina da las populaziuns las pli giuvnas e che crescha il pli spert.

Linguas

L’englais furma en 32 stadis federativs la lingua uffiziala. Hawai accepta supplementarmain il hawaians e dapi il 2014 renconuscha l’Alasca er las 20 linguas indigenas dal stadi federativ. Lousiana translatescha er en franzos, New Mexico er en spagnol.

227 milliuns abitants discurran exclusivamain englais, tut las ulteriuras linguas sa repartan sin bundant 60 milliuns pledaders. Spezialmain auta è la cumpart da las persunas che discurran spagnol (tranter 30 e 40 milliuns); blers dals immigrants discurran be lur lingua materna spagnola e vivan per part en agens quartiers (p.ex. East Los Angeles u Union City). En la California munta lur cumpart a radund 30 %, ma blers dad els, surtut ils pli giuvens, èn bilings.

Las linguas las pli derasadas suenter l’englais ed il spagnol en chinais, tagalog (Filippinas), vietnamais, franzos, corean e tudestg. Surtut en cas, nua che la maschaida cun l’ulteriura populaziun è pitschna, vegn la lingua ch’ils immigrants han manà cun sai mantegnida sur las proximas generaziuns.

Sper las linguas numnadas vegnan anc discurridas bleras autras linguas d’immigrants sco er lingias indigenas dals Indians resp. Hawaians. Igl èn quai tenor las dumbraziuns dal pievel actualas var 380 linguas, da las qualas 170 èn indianas. Questas ultimas dumbran però be var 400 000 pledaders, dals quals ca. la mesadad èn Navajo. Dumbers pli gronds quintan ins surtut en l’Apache County ad Arizona (var 37 000) ed en il McKinley County a New Mexico (33 000 pledaders).

Malgrà tscherts avantatgs d’ina lingua communabla, n’han ils Stadis Unids fixà nagina lingua uffiziala communabla. Tut ils documents uffizials vegnan però redigids en englais. En 32 stadis federativs è l’englais lingua uffiziala; singuls stadis e territoris sa defineschan sco biling, triling u quadriling, per exempel Hawai, Alasca, Guam u Puerto Rico.

Religiun

Salt Lake City è il center religius dals mormons

La regenza sezza na maina nagin register davart il status religius dals abitants. Tenor autras retschertgas han 25,4 % da la populaziun designà sasezs il 2014 sco protestants evangelicals, 20,8 % sco catolic-romans, 14,7 % sco protestants mainline e 6,5 % han inditgà d’appartegnair a baselgias nairas tradiziunalas. Tranter las baselgias cristianas pli pitschnas èn 1,6 % mormons, 0,8 % testimonis da Jehova e 0,5 % commembers da baselgias ortodoxas. Tar las cuminanzas religiusas betg cristianas tutgavan 1,9 % gidieus, 0,9 % muslims e 0,7 % budists. 22,8 % da las persunas interrogadas n’han inditgà nagina cretta religiusa, da quels han 3,1 % designà sasezs explicitamain sco ateists e 4,0 % sco agnostichers.

Tut en tut vivevan l’onn 2014 oramai en ils Stadis Unids var 70,6 % cristians e 5,9 % aderents da religiuns betg cristianas. En in’enquista dal 2008 han 82 % dals Americans inditgà che la religiun haja en lur vita ina gronda u fitg gronda impurtanza (55 % fitg gronda; da quai 65 % dunnas envers 44 % umens). Tenor quest’enquista fan 54 % da la populaziun almain ina giada a di uraziun, ina valur che munta en Frantscha a 10 %, en Germania a 19 %, en Pologna a 32 %, en la Tirchia a 42 % ed en Brasilia a 69 %.

Tenor in studi da l’institut Gallup eran l’onn 2016 var 73 % da la populaziun cristians (48,9 % protestants da las differentas direcziuns, 23 % catolica e 1,8 % mormons). Il giudaissem è cun ina cumpart da 2,1 % vi da la populaziun vinavant la pli gronda religiun betg cristiana en ils Stadis Unids. 0,8 % da la populaziun èn muslims, 2,5 % appartegnan ad autras religiuns. A la gruppa da las persunas senza confessiun/ateists/agnostichers sa laschan attribuir 18,2 % da las persunas interrogadas.

Regiunalmain èn las confessiuns repartidas differentamain; en la Nova Engalterra (in dals territoris da colonisaziun originars en il nordost dal pajais) vivan surtut catolics, en ils stadis dal sid domineschan percunter ils evangelicals. Il center dals mormons sa chatta ad Utah ed en ils stadis federativs vischins (Nevada, Idaho); surtut en il sid dals Stadis unids al cunfin cun il Mexico e – pervi da l’emigraziun cubana – en la regiun da Miami vivan per gronda part Latinos catolics. Centers da la populaziun giudaica furman las grondas metropolas sco New York e conturn, Boston, Los Angeles, San Francisco ed il sidost da Florida.

Structura demografica

Tenor sociologs sco Dennis Gilbert dal Hamilton College sa cumponiva la populaziun il 1998 da sis differentas classas socialas cun ina cumpart da la populaziun cleramain distinguibla: ina classa superiura (ca. 1 %) che sa cumpona dals burgais ils pli prominents, bainstants e pussants; ina classa mesauna superiura (ca. 15 %) che sa cumpona da persunas cun in’activitad professiunala autamain qualifitgada sco medis, professers, advocats; ina classa mesauna inferiura (ca. 32 %) a la quala sa laschan attribuir las persunas cun ina buna furmaziun professiunala sco magisters e mastergnants; ina classa dals lavurants (ca. 32 %) che cumpiglia ils lavurers d’industria ed ulteriurs lavurants cunter pajament (Blue-Collars) sco er simpels emploiads, e la finala ina classa inferiura (ca. 20 %) che sa divida en duas gruppas: la part superiura dals working poor cun nauschas pajas e senza assicuranza e la part inferiura che na lavura betg e ch’è dependenta da l’assistenza sociala, fitg bassa en ils Stadis Unids (unemployed poor).

I dat en egl che la gronda part da las persunas ch’appartegnan a questa classa inferiura vivan per ordinari en quartiers specifics da las metropolas, entant che la classa mesauna è ida a star tranter ils onns 1960 e 1980 en las suburbs, situadas ordaifer ils cunfins da las citads grondas, ma anc entaifer la regiun metropolitana. Tranter ils nairs ed ils hispanics è la cumpart dals povers surproporziunalmain auta (ca. 30 %).

Entaifer il procent da las persunas las pli ritgas èn las entradas suenter la deducziun da las taglias s’augmentadas tranter il 1977 ed il 1999 per 115 %. Per 60 % dals lavurants èn las pajas realas sa diminuidas en il medem interval per 20 %. La quota da las persunas che vivan en povradad variescha fitg ferm tranter las gruppas etnicas. L’onn 2009 eran 7,1 milliuns (18,7 %) dals umans sur 65 onns pertutgads da la definiziun da povradad da la National Academy of Sciences (NAS). Il 2013 han 47 milliuns umans en 23 milliuns chasadas retratg marcas da mangiativas statalas; igl èn quai var 20 % da tut las chasadas. Essend ils custs da viver da tschertas regiuns talmain auts, ston er chasadas cun entradas lunsch sur la sava da povradad statala savens vegnir attribuidas als working poor, damai ch’els n’èn betg abels da furmar reservas nundir ina facultad da spargn.

Tut en tut sto vegnir constatà ch’il foss tranter ils pli povers e la classa superiura daventa plitost pli grond. Tenor stimaziuns dal Levy Economics Institute dal Bard College disponiva il procent da la societad il pli ritg da 37,1 % da la facultad totala dals Stadis Unids, ils 80 % ils pli povers percunter da be 12,3 %. Il 2017 vivevan tenor Forbes en ils Stadis Unids 585 milliardaris (27 % da tut ils milliardaris dal mund). Ils Stadis Unids èn uschia il pajais cun ils pli blers milliardaris insumma; il 2018 eran 7 da 10 da las pli ritgas persunas da tut il mund Americans.

Politica d’immigraziun

Ceremonia da natiralisaziun al Kennedy Space Center

Tranter il 1951 ed il 1960 èn immigrads mintg’onn 2,5 milliuns umans, ils onns 1980 tut en tut 4,5 milliuns ed ils onns 1990 total bundant 10 milliuns. A l’entschatta dal 21avel tschientaner han retschet mintg’onn bundant 600 000 persunas la naziunalitad americana. L’onn 2015 vivevan en ils Stadis Unids bundant 46 600 000 persunas ch’eran naschidas a l’exteriur; cun 14,5 % da l’entira populaziun furman ils Stadis Unids uschia en tut il mund il pajais cun la pli gronda cumpart d’immigrants. La gronda part da las persunas naschidas a l’exteriur èn d’origin latinamerican (surtut Mexico ed America Centrala); ils ultims onns è s’augmentada l’immigraziun nà da pajais asiatics (t.a. China, India, Vietnam, Corea dal Sid e Filippinas).

Gia il 1790 han ils Stadis Unids reglà l’immigraziun cun il Naturalization Act, ina lescha che dueva promover l’immigraziun da l’Europa, ch’excludeva però nairs e «betg libers» e che pretendeva «in caracter moralmain bun». Il 1882 han ins exclus explicitamain Chinais cun il Chinese Exclusion Act, ina regulaziun ch’è, cun pitschnas adattaziuns, vegnida repetida il 1943. Il 1891 è vegnida installada ina cumissiun ch’ha fixà quotas d’immigraziun annualas per mintga pajais.

Il 1921 ha l’Emergency Quota Act dà la preferenza a l’Europa dal Nord e dal Vest cun garantir a lunga vista quotas d’immigraziun minimalas confurm a la dumbraziun dal pievel da lezza giada – ina tendenza che l’Immigration Act dal 1924 ha anc rinforzà. Envers Asiats è la politica d’immigraziun stada a l’entschatta dal 20avel tschientaner spezialmain restrictiva.

A partir dal 1965 han ins cumenzà a resguardar a moda pli equilibrada tut las regiuns mundialas e criteris neutrals sco il termin d’inoltraziun da la dumonda d’immigraziun; vitiers èn vegnids cas da reuniun da la famiglia. Dapi il 1978 vala per l’immigraziun en ils Stadis Unids ina quota unitara. Il 1970 derivavan anc 62 % dals Americans ch’eran naschids a l’exteriur da l’Europa, il 2000 eran qua be pli 15 %.

Ils Hispanics furman la pli gronda minoritad en ils Stadis Unids. L’onn 2013 eran quai 54 milliuns, dals quals 34,5 derivavan dal Mexico. Las stimaziuns areguard l’immigraziun illegala tanschan da 7 fin 20 milliuns. Mintg’onn surpassan tschientmillis illegalmain il cunfin al sid dals Stadis Unids, tranter quels dieschmillis minorens per part betg accumpagnads. Mesiras per cumbatter l’immigraziun illegala nà dal Mexico hai gia dà il 1954 (Operation Wetback) ed il 1965. Il 2006 ha president George W. Bush suttascrit il Secure Fence Act ch’ha previs d’eriger ina fortificaziun dals cunfins d’ina lunghezza da 1100 kilometers. Da sustegnair immigrants illegals han ins ultra da quai declerà sco act punibel.

Criminalitad e giustia

Tenor il FBI Uniform Crime Reporting è la rata da criminalitad en ils Stadis Unids sa sbassada dapi l’entschatta dals onns 1990. Tuttina è la quota da delicts da mazzament cun 5,4 cas per 100 000 abitants (situaziun dal 2017) anc adina pli auta che per exempel en l’Europa cun ina media da 3 cas per 100 000 abitants (media mundiala: 6,1 cas; en ils stadis da l’Asia da l’Ost en media be 0,6 cas).

Ils Stadis Unids han en tut il mund tant en cifras absolutas sco er en relaziun tar la populaziun ils pli blers praschuniers. Il 2008 sa chattavan bundant 2,4 % dals abitants dal pajais en praschun (2,3 milliuns) ubain eran en libertad sco condemnads cun chasti cundiziunà (4,3 milliuns) ubain pervi da suspensiun dal chasti (0,828 milliuns). Durant ils onns 1960 era il dumber dals praschuniers sa sbassà cuntinuadamain ed aveva cuntanschì il 1975 il nivel il pli bass (380 000 persunas); dapi il 1980 è la cifra alura creschida fitg ferm. Da las persunas en fermanza derivan dus terzs da chasadas ch’han a disposiziun damain che la mesadad da las entradas definidas sco sava da povradad.

La maiorennitad penala cuntanschan ins en la gronda part dals stadis federativs bundant pli baud che per exempel en blers stadis europeics (per ordinari cun 11 onns, per part gia cun 7). Il 2005 èn vegnidas arrestadas bundant 1,4 milliuns persunas minorennas; en praschun sa chattavan l’onn 2000 bundant 133 000 persunas sut 18 onns.

Ils Afroamericans han ina cumpart da radund 13 % a l’entira populaziun, ma da 38 % da tut ils praschuniers. Tant tar assagls da rapinament, violaziuns sco er mazzaments è la cumpart da nairs e latinos surproporziunalmain auta, quai che correlescha cun lur posiziun sutprivilegiada entaifer la structura sociala dal pajais.

Cuntrari a blers auters stadis da l’Occident, enconuschan numerus stadis federativs anc adina la paina da mort. Fin il 2015 avevan 19 stadis federativs abolì quella; en ils ulteriurs han anc adina lieu execuziuns. Tut en tut sa chattan en cellas var 3200 umens e dunnas sentenziads a paina da mort, da quai bunamain 42 % Afroamericans.

Istorgia

Preistorgia

Pal da totem dals Tlingit a Ketchikan (Alasca)

Ad Alasca tanschan ils pli vegls fastizs umans enavos var 12 000 fin 14 000 onns. Sur lung temp è la Cultura da Clovis vegnida considerada sco la pli veglia; ma ils chats en las taunas da Paisley, ch’èn var in millenni pli vegls che quels da Clovis, mussan che l’America dal nord era gia abitada pli baud. Sco pli veglias restanzas umanas valan ils relicts da la dunna da Buhl (Idaho) d’ina vegliadetgna da bundant 10 500 onns. A quest’emprima fasa suonda la perioda arcaica. L’atlatl (tiralantschas) e pli tard balester e frizzas han contribuì a moda essenziala a meglierar la tecnica da chatscha. Ina populaziun pli spessa sa lascha cumprovar da quel temp en l’America dal Nord enturn ils Gronds Lais, a la costa dal Pacific enturn Vancouver Island (Canada), al Mississippi ed en blers lieus a la costa da l’Atlantic ed en il sidvest dal pajais.

En l’intschess da la Cultura d’Adena e dal Mississippi èn sa furmadas communitads cumplexas, las qualas èn però svanids curt avant l’arrivada dals emprims Europeans. Quellas han irradià lunsch en direcziun settentriunala ed occidentala. En il sidvest han ins construì edifizis d’arschiglia da fin a 500 stanzas. Questa Cultura da Pueblo sa lascha manar enavos sin ils uschenumnads Basketmaker che cultivavan gia tirc. Enturn ils Gronds Lais èn sa sviluppads vitgs gronds fortifitgads e confederaziuns stablas. Sco en il vest han er questas gruppas cultivà tirc e zitgas e fatg in vast commerzi a distanza – tranter auter cun arom e tschertas sorts da crappa ch’eran impurtantas per armas da chatscha e cliniez –, il qual sa lascha cumprovar a British Columbia (Canada) a partir da 8000 a.C.

Influenza da l’ulteriura colonisaziun sin la populaziun originara

Gia avant ch’ils Europeans arrivian en l’America han ulteriuras undas da colonisaziun manà a malsognas che duevan decimar la populaziun indigena – en tge dimensiun è però grev da dir. Tenor l’antropolog Alfred Kroeber (1876–1960) vivevan en il nord dal Rio Grande radund in milliun umans. Questa stimaziun è vegnida recepida vastamain, essend ch’ella pareva da confirmar il mitus ch’ils alvs hajan conquistà in continent per gronda part nunabità. En il fratemp parta il Smithsonian Institute, che vala sco plitost precaut, d’ina populaziun da var trais milliuns. Quant fitg che la discussiun ha cumenzà a sa midar mussa er la tesa pli nova che las grondas scossas da bisons na represchentian betg in equiliber natiral, mabain sajan resultadas d’ina fasa da ferma multiplicaziun suenter che la populaziun umana era vegnida decimada. Facticamain ha gia Hernando de Soto importà malsognas en il territori tranter il Mississippi ed il Florida ed il 1775 ha la virola decimà fitg ferm la populaziun a la costa dal Pacific – per numnar be dus exempels da l’effect desastrus da las epidemias.

Betg da sutstimar èn daspera las diversas guerras ch’han adina puspè furià. Ils conflicts ils pli desastrus en l’ost èn stadas la Guerra dals Tarrantins (1607–1615), las duas Guerras dals Powhatans (1608–1614 und 1644–1646), la Guerra dals Pequots (1637), la Guerra da retg Philip (1675–1676), las Guerras dals Franzos e dals Indians (1689–1697, 1702–1713, 1744–1748, 1754–1763) sco er las trais Guerras dals Seminols (1817–1818, 1835–1842 e 1855–1858). Vitiers vegnan las sullevaziuns da plirs pievels coordinadas dals capos Pontiac (1763–1766) e Tecumseh (ca. 1810–1813). Ils Franzos èn stads involvids ca. il 1640 fin il 1701 en las Guerras dals casturs, alura en quatter Guerras cunter ils Natchez (1716–1729), ils Ollandais en la Guerra da Kieft ed en las Guerras dals Esopus (1659–1660 e 1663–1664), Ils Spagnols il 1680 cunter ils Pueblos en il sidvest ed en blers auters cumbats. En il vest dals Stadis Unids èn surtut vegnids enconuschents ils cumbats sut Cochise (1861–1874), la Guerra dals Sioux (1862) e la Guerra dals Lakota (1866–1867) sco er quella dals Apatschs sut Geronimo (fin il 1886). Questa fasa tardiva da cumbats en il vest è ida a fin cun battaglias desastrusas sco quella al Little Bighorn (1876) ubain la Mazzacra da Wounded Knee (1890).

A midaments dal cumportament territorial da tut autra tempra ha manà il commerzi da pellitschas, quai d’ina vart sin ils pievels involvids directamain sco chatschaders u furniturs, da l’autra vart però er sin lur vischins datiers e dalunsch. Igl èn sa sviluppads monopols da commerzi, l’acquist dad armas ha spustà las relaziuns da pussanza e per part hai dà migraziuns d’entirs pievels sco en il cas dals Irocais.

Da l’emprima fasa da colonisaziun fin l’independenza

George Washington traversa il Delaware River (1776)

L’emprima colonia europeica sin il territori odiern dals Stadis Unids han fundà ils Spagnols l’onn 1565 a St. Augustine (Florida). L’emprima colonia englaisa stabla è sa furmada il 1607 a Jamestown (Virginia), curt suenter ch’ils Franzos avevan fundà in’emprima colonia en il Canada da pli tard. L’arrivada da la nav d’emigrants ‹Mayflower› a Plymouth Colony (ch’ins ha unì pli tard cun Massachusetts Bay Colony a Massachusetts) l’onn 1620 vala sco impurtanta data simbolica. Colonias svedaisas al Delaware e colonias ollandaisas en il conturn da New York (Nieuw Amsterdam) ha l’Engalterra surpiglià pli tard.

Da cuntanscher muntada politica durabla è be reussì sper ils Brits als Franzos e Spagnols. Per la Spagna ha sia colonia Florida be gì ina muntada secundara en cumparegliaziun cun sias grondas possessiuns en l’America Centrala ed America dal Sid. La Frantscha da sia vart è sa restrenschida sin sia zona da colonisaziun centrala al flum Saint-Laurent, mantegnend però in ferm interess economic areguard ses ulteriurs territoris situads tranter il Mississippi e las tredesch colonias dals Brits. Las vias da commerzi da pellitschas, che manavan per gronda part tras territoris betg colonisads dad Europeans, han ins segirà cun agid d’in sistem da forts ed allianzas. En las colonias britannicas è però sa manifestada in’auta pressiun d’immigraziun, uschia ch’il cunfin da colonisaziun è sa spustà cuntinuadamain vers vest. Per part è quai succedì tenor plan statal (tras ina singula colonia), per part però er en furma da colonisaziun nuncontrollada, cunter resistenza da vart dals Brits e dals Indians.

En la Guerra dals Franzos ed Indians dal 1754 fin il 1763 – in champ da battaglia secundar da la Guerra da set onns tranter la Gronda Britannia e la Frantscha – èn ils interess divergents da las duas pussanzas grondas fruntads in sin l’auter. La gronda part dals pievels Indians ha battì maun en maun cun ils Franzos.

A chaschun da la conclusiun da la pasch il 1763 han ils Brits pudì sa patrunar da l’entir territori franzos situà en l’ost dal Mississippi (cun excepziun da New Orleans) sco er dals territoris enturn Québec e Montreal ch’ils Franzos avevan colonisà. En il decurs da la guerra era er la Spagna sa messa sin la vart dals Franzos; suenter la guerra han els stuì surdar a la Gronda Britannia Florida ed han retschet en cumpensaziun ils territoris franzos situads en il vest dal Mississippi.

La regenza a Londra ha pretendì ch’ils colonists sa participeschian cun ina pli auta cumpart als custs dal nov urden dal suenterguerra. A medem temp han ins empruvà da prevegnir a novs conflicts cun impedir ulteriuras colonisaziuns selvadias vers vest. Las colonias percunter èn sa defendidas cunter l’imposiziun da taglia argumentond che quella cuntrafetschia al dretg englais, tenor il qual na saja admessa «nagina taxaziun senza represchentaziun politica» («no taxation without representation»). Cun quai han ils colonisaturs facticamain snegà al parlament britannic (betg però a la curuna) il dretg da relaschar decrets. Ultra da quai pretendeva la Gronda Britannia bain pli autas taglias, ma impediva a medem temp da sviluppar instruments politic-economics adattads – sco l’emissiun d’ina atgna valuta – che fissan stads necessaris per rinforzar finanzialmain las colonias. Il parlament britannic agiva uschia per betg favurisar la furmaziun d’in stadi american, ma stgaffiva facticamain ina situaziun pli e pli paradoxa. Fatg ir suror la but han la finala taglias sin products dal mintgadi (zutger, té ubain il Stamp Act) ch’ils colonists han resentì sco malgistas. Igl ha dà boicots ed acziuns da resistenza sco la Boston Tea Party ch’han chattà in’emprima culminaziun en la Mazzacra da Boston. La finala ha Londra staziunà dapli schuldads, quai ch’ha be anc fatg crescher las tendenzas separatisticas en las tredesch colonias.

L’emprova da schuldads britannics d’assaglir in deposit d’armas colonial ha la finala manà il 1775 a la Guerra d’independenza. Igl è sa radunà in congress continental ch’ha surdà il commando militar suprem a George Washington. Ils 4 da fanadur 1776 han las 13 colonias proclamà lur independenza. En la Pasch da Paris dal 1783 han ils Americans – ch’eran er vegnids sustegnids militarmain da la Frantscha – imponì a la Gronda Britannia lur suveranitad statala.

Las colonias independentas cumpigliavan il territori da 16 dals 50 stadis federativs dals Stadis Unids dad oz, numnadamain New Hampshire, Massachusetts, Maine, Rhode Island, Connecticut, New York, Vermont, New Jersey, Pennsylvania, Delaware, Maryland, Virginia, West Virginia, North Carolina, South Carolina e Georgia.

Da l’independenza a la guerra civila

Survista da l’extensiun territoriala dals Stadis Unids

Ils artitgels confederals relaschads il 1777 e ratifitgads il 1781 èn bainprest sa mussads sco insuffizients per garantir la survivenza dal giuven stadi federativ. Perquai han ins suttascrit il 1787 a Philadelphia la segunda constituziun dals Stadis Unids. Igl è quai la segund veglia constituziun d’in stadi republican ch’è anc en vigur – be quella da la Republica da San Marino da l’onn 1600 è anc pli veglia. Sco emprim president dals Stadis Unids è vegnì elegì il 1789 unanimamain George Washington, il general da la Guerra d’independenza.

Ils emprims decennis han oravant tut dus facturs influenzà il svilup dal nov stadi: per l’ina la svelta extensiun territoriala tras ulteriuras occupaziuns da terren a disfavur dals Indians, per l’autra il conflict en connex cun la sclavaria (che dueva pli tard segnar il cumbat dals descendents dals anteriurs sclavs per ils dretgs da burgais). Dal temp da la Guerra d’independenza vivevan en las tredesch colonias ca. dus milliuns alvs ed in mez milliun nairs en sclavitid.

Durant las Guerras da coaliziun europeicas era il territori da Louisiana (betg da scumbigliar cun il stadi federativ Louisiana odiern) crudà enavos da la Spagna a la Frantscha. Per motivs finanzials ha Napoleun però desisti da puspè installar l’imperi franzos d’ultramar. Enstagl ha el vendì il 1803 l’entir territori tranter il Mississippi ed ils Rocky Mountains per 15 milliuns dollars als Stadis Unids, ils quals han uschia pudì dublegiar il territori statal. Il medem onn èn entrads en l’uniun ils emprims stadis dal Northwest Territory tranter Ohio ed ils Gronds Lais, a partir dal 1813 èn suandadas parts dal territori da Louisiana.

Envers la Frantscha e la Gronda Britannia èn ils Stadis Unids sa cumportads da quel temp a moda neutrala. Il 1812 è però prorutta la Guerra britannic-americana areguard il Canada britannic. Il conflict è ì a fin cun in cumpromiss, uschia che la fixaziun dal cunfin tranter ils Stadis Unids ed il Canada è stada terminada en la part orientala. L’ulteriura politica da l’exteriur è uschiglio stada segnada da la Doctrina Monroe, proclamada il 1823 dal president James Monroe. Tenor quella duevan las pussanzas europeicas sa tegnair davent dal continent american e l’America betg sa maschadar en las fatschentas d’auters stadis.

La politica d’Indians è daventada a partir dal 1820 pli agressiva: cun l’Indian Removal Act e la Senda da las larmas ch’è suandada, ha inizià ina fasa d’occupaziun e colonisaziun violenta che dueva danovamain manar a cumbats da plirs decennis. Ils Indians èn vegnids chatschads enavos en reservats. Ina da las paucas victorias dals Indians è stada quella al Little Bighorn il 1876 ch’è però restada politicamain senza muntada. Las Guerras dals Indians èn idas a fin il 1890 cun la Mazzacra da Wounded Knee. L’onn 1900 vivevan damain ch’in quart milliun Indians; a questa decimaziun n’han betg be contribuì las guerras, mabain er epidemias. Pir il 1924 han ils Indians cuntanschì ils dretgs burgais cumplains.

Il segund tema central da la politica americana fin il 1865 è stada la dumonda da la sclavaria. Da manar ulteriurs sclavs en il pajais d’ultramar è vegnì scumandà per decret il 1808. Perquai ch’ils commerziants da sclavs guntgivan quest scumond ed entras creschientscha demografica natirala era il dumber da sclavs tuttina creschì fin il 1860 vinavant sin radund 4 milliuns. La dumonda dals sclavs ha dividì pli e pli ils stadis dal sid dals stadis dal nord. En il nord ha cumenzà l’industrialisaziun ed il dumber da sclavs è sa diminuì plaunsieu; en ils stadis dal sid han ils possessurs da las grondas plantaschas da ris e da mangola engaschà vinavant adina dapli sclavs. Novs stadis federativs vegnivan recepids be dus a dus per betg periclitar l’equiliber fragil. La sclavaria steva en cuntradicziun cun la decleraziun d’independenza, tenor la quala «tut ils umans èn stgaffids tuttina». En il nord ha l’aboliziunissem che pretendeva da dismetter la sclavaria chattà adina dapli aderents. La Guerra cunter il Mexico (1846–1848) ha manà ad ulteriurs gudogns territorials en il sidvest dals Stadis Unids dad oz. Ma questa guerra ha er fatg pegiurar las relaziuns en la politica interna, essend ch’ils stadis dal nord l’han per part considerà sco extensiun territoriala a favur dals «stadis da sclavs».

Suenter che Abraham Lincoln, il represchentant da la nova partida dals republicans, era vegnì elegì il 1860 president dals Stadis Unids, èn indesch stadis dal sid sortids da l’uniun. Tras quai è prorutta la Guerra da secessiun (1861–1865). En il center è l’emprim er stada la dumonda constituziunala, schebain la regenza federala haja insumma il dretg da decider davart dumondas materialas che concernian ils singuls stadis. La finala han ils stadis dal nord gudagnà la guerra civila e la sclavaria è vegnida abolida. Cun il Civil Rights Act dal 1866 ed il 14th Amendment dal 1868 han ins concedì als nairs formalmain ils dretgs da burgais cumplains.

Da la guerra civila fin la crisa economica mundiala

Interpresa d’atschal a Pittsburgh (Pennsylvania), 1905

L’onn 1890 han ins declerà sco serrada l’uschenumnada Frontier, vul dir il territori da cunfin «selvadi» en il vest, apparentamain expandibel senza fin. L’immigraziun n’è però betg tschessada: tranter il 1880 ed il 1910 èn vegnids recepids tut en tut 18 milliuns umans. L’industrialisaziun dapi la Guerra da secessiun ha manà a la furmaziun da gronds concerns (trusts) che pudevan, pervi da lur pussanza economica, influenzar la politica. Perquai han ins relaschà il 1890 l’Antitrust Act, e detretschà ils proxims onns concerns gronds sco Standard Oil uba l’American Tobacco Company.

En consequenza da la Guerra tranter la Spagna e l’America dal 1898 han ils Stadis Unids expandì lur sfera d’influenza sin las Filippinas, Puerto Rico, Hawai e Cuba. D’ina politica intervenziunistica è stà segnà il temp d’uffizi da president Theodore Roosevelt (1901–1909), il qual ha pretendì per ils Stadis Unids ina posiziun egemoniala envers ils stadis da l’America Latina (Big Stick). Uschia han ils Stadis Unids schlià il 1903 il Panama da la Columbia per sa laschar ceder dal nov stadi la suveranitad sur il Chanal da Panama.

Durant l’Emprima Guerra mundiala èn ils Stadis Unids restads fin il 1917 formalmain neutrals, sustegnend però l’Entente surtut tras refurniments. Sco reacziun sin quai ha la Germania declera ils 1 da favrer la guerra da sutmarins illimitada; ils Stadis Unids han sinaquai declerà ils 6 d’avrigl a la Germania la guerra ed introducì ils 5 da zercladur l’obligaziun al servetsch militar. Suenter la fin da las acziuns da guerra cunter la Russia, ha l’Imperi tudestg tramess las truppas ch’eran vegnidas libras en il vest ed organisà la primavaira 1918 in’ultima offensiva che na dueva però betg avair success. Las truppas americanas ch’èn arrivadas en Frantscha han spustà definitivamain la relaziun da forzas a favur dals Alliads. Suenter la victoria militara ha president Woodrow Wilson (1913–1921) empruvà da stabilir en l’Europa in urden dal suenterguerra stabil. Sa basond sin ses program da 14 puncts è el sa stentà da stabilir il dretg d’autodeterminaziun dals pievels e da furmar ina Societad da las naziuns cumplessiva. Ses plan dueva però far naufragi. Per l’ina han ins Englais e Franzos refusà las ideas da Wilson insistind da pudair sa preschentar envers l’Imperi tudestg sco victurs. Per l’autra ha il Senat dals Stadis Unids betg consentì a l’adesiun a la Societad da las naziuns; uschia èn ils Stadis Unids – ch’eran avanzadas en il fratemp a la pli gronda pussanza politica dal mund – returnads puspè en l’isolaziunissem.

Pervi dals custs da guerra e da reconstrucziun eran ils Europeans daventads debiturs dals Stadis Unids. La rolla economica dominanta dals Stadis Unids è sa mussada surtut a chaschun da la crisa da la bursa l’october 1929, a la quala è suandada la crisa economica mundiala. En ils Stadis Unids ha quai manà ad ina lunga crisa (Great Depression) cun ca. 15 milliuns dischoccupads tar ina populaziun da ca. 125 milliuns il 1932. Cun il New Deal ha president Franklin D. Roosevelt alura realisà vastas refurmas economicas e socialas. Tranter auter èn vegnids regulads ils martgads da finanzas (Glass-Steagall Act) e cun il Social Security Act èn vegnids mess il 1935 ils fundaments dal stadi social american. Ultra da quai han ins inizià numerus projects da construcziun publics sco vias, punts, plazzas aviaticas e mirs da serra.

Da la Segunda Guerra mundiala fin la fin da la Guerra fraida

Cur ch’è prorutta la Segunda Guerra mundiala, èn ils Stadis Unids restads l’emprim neutrals; en rom da la lescha d’emprest e da fittanza han els però sustegnì massivamain la Gronda Britannia e l’Uniun sovietica cun chapital ed armas. Sco reacziun sin l’attatga giapunaisa a Pearl Harbor ils 7 da december 1941 han els declerà al Giapun la guerra e retschet pauc pli tard decleraziuns da guerra da la Germania e da l’Italia. Sco gia en l’Emprima Guerra mundiala ha il potenzial industrial dals Stadis Unids furmà in factur decisiv per la victoria dals Alliads. Cun la capitulaziun dal Reich tudestg il matg e dal Giapun l’avust 1945 è la Segunda Guerra mundiala ida a fin.

Ils Stadis Unids avevan fatg durant la Segunda Guerra mundiala cun pitschnas unfrendas in grond gudogn. Cun 300 000 crudads e 670 000 blessads muntavan las sperditas totalas a damain che 0,5 % da la populaziun. Sco sulet pajais èn ils Stadis Unids sortids da la guerra economicamain rinforzads ed a la fin da quella disponivan els sco sulets d’ina arma da destrucziun en massa nucleara. Ils Stadis Unids eran avanzads ad ina superpussanza preschenta en tut il mund.

Il sistem da Bretton Woods, stgaffì gia il 1944, ha etablì il dollar sco valuta directiva e da reserva internaziunala cun standard d’aur. Quel correspundeva a las ideas americanas dal commerzi mundial liber e da martgads averts.

Ils Stadis Unids èn stads participads a moda decisiva a la fundaziun da las Naziuns unidas ils 26 da zercladur 1945 a San Francisco, realisada en enclegientscha cun l’Uniun sovietica. Bainbaud èsi però vegnì tar ina confruntaziun cun l’anteriur allià da guerra Stalin, la quala dueva ir a finir en la Guerra fraida. President Harry S. Truman ha persequità ina politica da containment (‹limitaziun›) anticommunistica ch’è sa manifestada en la Doctrina da Truman. Cuntrari a la Doctrina da Monroe, da tempra isolaziunistica, ha quella garantì a tut ils pajais sustegn militar ed economic per defender lur independenza. Ils Stadis Unids han sustegnì la Grezia e la Tirchia ed instradà il Plan da Marshall che dueva stabilisar l’Europa dal Vest. In emprim punct culminant ha la Guerra fraida cuntanschì cun la Bloccada da Berlin 1948/49, sin la quala ils Stadis Unids han reagì cun la punt aviatica da Berlin. Il 1949 è vegnida fundada la NATO sco allianza militara tranter ils Stadis Unids, il Canada e l’Europa dal Vest.

John F. Kennedy e Nikita Chruschtschow a Vienna (1961)

La concurrenza d’armament ch’è prorutta sinaquai tranter la NATO ed il Patg da Varsovia – e ch’ins ha considerà a medem temp sco concurrenza tranter ils dus sistems economics e socials – ha procurà a partir dals onns 1960 dad omaduas varts ina capacitad d’overkill multipla. A pèr cun quai èn idas confruntaziuns e guerras indirectas sco la Guerra da Corea (1950–1953), la Crisa da Cuba (1962) ch’avess per pauc manà ad ina Terza Guerra mundiala, ubain la Guerra dal Vietnam. Cun il contract da bloccada da la furniziun atomara e las contractivas SALT (il 1968 e 1969) èn ins sa stentads da deescalar la situaziun privlusa.

La Guerra fraida, ch’è be betg vegnida vivida en ils stadis industrials en furma da conflicts averts, ha fatg che blers Americans consideravan il communissem sco incarnaziun dal nausch. A l’intern dal pajais ha quai manà ad in clima da suspecziuns e da controlla ch’è vegnida enconuschenta sco era da McCarthy. Il senatur republican Joseph McCarthy sa profilava da quel temp entaifer la cumissiun dal Senat per activitads nunamericanas cun suspectar persunalitads or da la cultura, politica ed il militar d’esser communists ed instigar da denunziar quels. Tgi che refusava da dar perditga stueva quintar cun in scumond da lavur. Las audiziuns èn savens vegnidas emessas a la televisiun. Cur che McCarthy ha la finala suspectà il president Dwight D. Eisenhower sez, al ha il Senat privà il 1954 da sia pussanza.

La Guerra dal Vietnam, en la quala ils Stadis Unids èn intervegnids il 1964 suenter l’Incap da Tonkin e suenter avair tramess gia avant cussegliaders militars, è sa sviluppada ad in fiasco militar e moral ch’è ì a fin cun la retratga da las truppas americanas il 1973. La credibilitad dals Stadis Unids sco derasaders da valurs democraticas han patì qua ed en divers auters conflicts, nua ch’èn vegnids sustegnids dictaturs u putschs militars sco en il Congo (‹Zaire›) sut Mobutu, a Guatemala (1954), la Brasilia (1964) u en il Chile (1973).

Sper moviments socials e politics han surtut trais attentats squassà ils onns 1960 la naziun e tut il mund: Il 1963 è vegnì sajettà il president en uffizi John F. Kennedy ed il 1968 ses frar pli giuven e candidat dals democrats per la presidenza Robert F. Kennedy. Medemamain il 1968 è vegnì assassinà il predicatur e defensur dals dretgs civils Martin Luther King ch’era vegnì enconuschent per ses cumbat nunviolent per ils dretgs dals nairs.

Il 1865 avevan ins bain liberà formalmain ils nairs da la sclavaria. Ma gia en rom da la reconstrucziun dal sid ch’era vegnì devastà ils onns da guerra, avevan ils stadis dal sid relaschà leschas ch’avevan puspè limità lur dretgs da burgais (leschas da Jim Crow). Quellas han bain accentuà ils dretgs eguals, ma prevesì a medem temp la segregaziun da las razzas. Pir al moviment per ils dretgs da burgais (Civil Rights Movement) èsi reussì da dismetter ils ultims tractaments ineguals. In pass fitg impurtant ha furmà il 1954 la decisiun dal Tribunal suprem da dismetter la separaziun da las razzas ad instituziuns publicas. Per che nairs possian visitar dapertut las scolas publicas, ha però per part stuì vegnir en acziun la garda naziunala; ils guvernaturs dals stadis dal sid (surtut George Wallace d’Alabama) han numnadamain insistì fin la fin dals onns 1960 sin lur state rights, tar ils quals tutgavan tenor lur avis er la segregaziun da las razzas.

Sut president Lyndon B. Johnson, ch’è suandà Kennedy e ch’è restà en uffizi fin il 1969, è vegnì relaschà il 1964 il Civil Rights Act ch’ha declerà la segregaziun da las razzas sco illegala. Il 1965 è suandada in’ulteriura lescha, il Voting Rights Act, ch’ha scumandà mintga furma da discriminaziun d’afroamericans a chaschun d’elecziuns. La finala ha il Congress relaschà il 1968 il Civil Rights Act ch’ha scumandà per decret tutta furma da discriminaziun. Cumbain che president Johnson ha pers in pau stima en la populaziun en connex cun la Guerra dal Vietnam, al èsi tuttina reussì da realisar en rom da ses program da la Great Society ulteriuras refurmas ch’han pertutgà surtut il cumbat cunter la povradad, l’access al sistem da furmaziun e la protecziun dals consuments. Il dumber da las burgaisas e dals burgais dals Stadis Unids che vivevan en povradad ha pudì vegnir reducì per radund la mesadad. Ultra da quai han ins relaschà il 1965 ina nova lescha d’immigraziun ch’ha reducì marcantamain las restricziuns ch’ins aveva introducì il 1924 e manà ad in’immigraziun pli ferma nà da l’America Latina e l’Asia; a lunga vista dueva quai manar ad ina vieuta demografica significanta.

Da grond’influenza èn stads – sper il moviment cunter la Guerra dal Vietnam – ils moviments e las protestas drizzads cunter furmas da discriminaziun entaifer la societad. Sper il moviment feministic è surtut da numnar en quest connex la decriminalisaziun da l’omosexualitad: scumandada fin il 1962 en blers stadis federativs è quella vegnida admessa successivamain e la finala confermada dal Tribunal suprem il 1987 ed abolidas tut las leschas cuntrarias il 2003.

L’Affera da Watergate en connex cun in’irrupziun ed il spiunadi dals biros da la partida democratica dueva sa sviluppar al pli grond scandal american da l’istorgia dal suenterguerra. President Richard Nixon, ch’aveva probablamain enconuschientscha da las operaziuns illegalas ed ha empruvà d’impedir il FBI, è la finala prevegnì a la procedura da relaschada d’uffizi cun abditgar il 1974.

La crisa d’ieli dal 1974, la crisa d’ostagis dal 1979 en l’Iran e las consequenzas da la Guerra dal Vietnam han manà en ils Stadis Unids a dischorientaziun areguard la politica da l’exteriur. D’ina greva crisa economica è surtut stà pertutgà l’uschenumnà Rust Belt, la regiun d’industria greva en ils stadis Pennsylvania, Ohio, West Virginia, Indiana e Michigan. Quai ha manà en ils stadis dal sid a tumults etnics che duevan la finala gidar il republican Ronald Reagan a gudagnar las elecziuns presidenzialas.

L’entrada en uffizi dal Reagan il 1981 marchescha ina midada da paradigma en la politica americana, e quai tant areguard la politica interna sco er areguard la politica exteriura. Ses otg onns d’uffizi èn stads segnads d’ina politica economica liberala, da la reducziun da las subvenziuns statalas e da las prestaziuns socialas, da respargns en l’administraziun publica e da reducziuns da taglia tar ils ritgs. Tut quai ha manà en la societad ad ina ferma polarisaziun economica. La cretta cristiana e l’anticommunissem rigid han fatg dad el ina persuna d’identificaziun dals circuls conservativs; ses adversaris al vesevan percunter sco lobist dals concerns e da las interpresas d’armament.

Ronald Reagan il 1987 a Berlin

Ina politica cuntradictorica envers stadis che na respectavan betg ils dretgs umans sco er la mancanza da chapientscha envers auters circuls culturals e valitaziuns sbagliadas ch’èn resultadas da quai duevan segnar la politica exteriura dals Stadis Unids fin la Guerra da l’Irac. Uschia han ins, per tema dals circuls fundamentalistics a Teheran, sustegnì durant l’Emprima Guerra dal Golf tranter l’Iran e l’Irac (1980–1988) il dictatur iracais Saddam Hussein e furnì il 1986 tras intermediaziun dal cussegliader da segirezza Robert McFarlane e dal colonel Oliver North armas a l’Iran per pudair sustegnair cun ils retgavs ils adversaris dals sandinists a Nicaragua (Affera Iran-Contra). Sco spada a dus taglioms èn er sa mussadas las furniziuns da daners e dad armas als Mudschaheddin en l’Afganistan: l’Uniun sovietica ha bain stuì retrair suenter diesch onns sias truppas, ma a medem temp èn gruppas radical-islamicas daventadas pli fermas.

Recurrind a la terminologia religiusa ha Reagan designà l’Uniun sovietica repetidamain sco «imperi dal nausch» (evil empire). Ils Stadis Unids han augmentà las expensas d’armaziun e mess ad ir in uschenumnà «program da Star Wars» (project SDI). A la conferenza suprema a Genevra (1985) e danovamain il 1986 è Reagan alura sa scuntrà cun ses collega d’uffizi sovietic Michail Gorbatschow a contractivas davart il discharmament (START, Strategic Arms Reduction Talks). Cun il collaps da l’Uniun sovietica il 1991 è er ida a fin la Guerra fraida.

Suenter la fin da la Guerra fraida

Sut il president democratic Bill Clinton (1993–2001) è il pajais stà segnà d’ina fasa pli lunga da prosperitad economica. La fin da la Guerra fraida e la New Economy, orientada plitost als servetschs che a la producziun da rauba, han contribuì a la consolidaziun economica. La decadenza da las citads ha pudì vegnir retegnida, quartiers segnads da criminalitad en las metropolas da New York, Miami e Los Angeles èn sa revegnidas. Il 1996 han ins tuttina reducì l’agid social sin dus onns en successiun e sin tschintg onns en total.

La politica exteriura da Clinton han manà il minister da l’exteriur Warren Christopher durant l’emprim temp d’uffizi e Madeleine Albright durant il segund; ella è stada l’emprima dunna en quest uffizi. Cun l’engaschament militar a Somalia, inizià gia da George H. W. Bush, duevan vegnir privads da la pussanza ils War Lords, surtut Mohammed Aidid. Suenter la battaglia desastrusa da Mogadischu èn las unitads spezialas sa retratgas. L’invasiun dal Haiti il 1994 ha bain manà a la cupitga dal dictatur militar Raoul Cédras ed a la reinstituziun dal president elegì a moda democratica Jean-Bertrand Aristide; ma ils problems socials dal stadi n’èsi betg reussì da schliar.

Als stadis europeics n’eri betg reussì da pacifitgar il Balcan suenter che la Jugoslavia era dada dapart; sinaquai han truppas americanas intervegnì il 1995 (Operation Deliberate Force) e 1999 (Operation Allied Force) en rom da la NATO en la Guerra da la Bosnia ed en la Guerra dal Kosovo cunter las unitads serbas da l’autocrat Slobodan Milošević. Las stentas da cuntanscher en il Proxim Orient la pasch tranter l’Israel e la Palestina han subì in grev cuntraculp cun l’attentat sin Jitzchak Rabin.

Sin provocaziuns da vart dal dictatur iracais Saddam Hussein ha Clinton reagì cun attatgas or da l’aria sporadicas, medemamain en il Sudan ed Afghanistan suenter attentats terroristics sin l’ambassada americana a Nairobi e sin ina nav da guerra americana en il Jemen. Quests attentats han ins gia attribuì a la rait Al Qaida dad Osama bin Laden.

Dapi la midada dal millenni

Il New World Trade Center Site a New York cun il lieu da commemoraziun per las unfrendas da las attatgas da terror dals 11 da settember 2001

Suenter las attatgas da terror dals 11 da settember 2001 sin il World Trade Center a New York e sin il Pentagon a Washington ha president George W. Bush proclamà ina guerra globala cunter il terrorissem, sustegnida a l’entschatta da vastas parts da la populaziun. Sumegliant a Reagan ha Bush identifitgà in’«axa dal nausch» (axis of evil), a la quala el ha attribuì uschenumnads «stadis da canaglia» (rogue states) sco l’Iran, l’Irac, Cuba u la Corea dal Nord.

L’october 2001 han ils Americans fatg ina campagna militara en l’Afghanistan e cupitgà il reschim radicalislamic dals Taliban ch’aveva purschì refugi ad Osama bin Laden. Medemamain en num da la guerra cunter il terrorissem ha cumenzà il mars 2003 la Terza Guerra dal Golf cunter l’Irac cun la finamira da cupitgar il dictatur Saddam Hussein. Sut il pretext ch’el disponia d’armas da destrucziun en massa ed haja contacts cun Bin Laden han ils Stadis Unids attatgà senza mandat da las Naziuns unidas.

Malgrà la svelta victoria n’èsi betg reussì da pacifitgar l’Irac. Intgins stadis da la «coaliziun dals stadis da buna veglia» han gia retratg la primavaira 2004 lur contingents relativamain pitschens. Il zercladur dal medem onn è la pussanza guvernativa vegnida surdada ad ina regenza transitorica iracaisa.

Il fatg che George W. Bush è s’orientà ad in concept strategic pli offensiv han ins interpretà sco vieuta en la politica exteriura e da segirezza dals Stadis Unids. Avant avevan dominà ils princips d’intimidaziun e limitaziun sco er l’intervenziun cun forza miaivla (soft power), vul dir cun prender influenza plitost a moda economica e militara che militara.

A partir dal 2007 ha ina crisa da finanzas squassà ils Stadis Unids e vastas parts dal mund. Punct da partenza aveva furmà ina scufla da credit e d’immobiglias, ed ils problems economics ch’èn resultats han cuntanschì dimensiuns sco nagin’autra crisa dapi la Gronda Depressiun. Il november 2008 è Barack Obama daventà l’emprim president afroamerican e multietnic. El ha ordinà mesiras e refurmas per stimular l’economia e mitigiar las consequenzas negativas da la crisa (t.a. reducziuns da la taglia sco er investiziuns ed expensas sin ils secturs da la sanadad, da l’infrastructura e da l’assicuranza cunter la dischoccupaziun). Il dumber da dischoccupads è puspè sa reducì suenter che la crisa ha gì cuntanschì ses zenit. Cun il Dodd-Frank Act han ins realisà la pli gronda refurma dal martgà da finanzas dals ultims decennis. In ferm accent ha Obama mess durant ses temp d’uffizi sin la politica da l’ambient. Cumbain ch’el aveva previs da tegnair l’augment dals debits sut il nivel da las regenzas precedentas, èn ils debits statals er creschids ils proxims onns fitg ferm.

Per refurmar il sistem da sanadad è vegnì deliberà il 2010 l’Affordable Care Act («Obamacare»). Per consequenza è il dumber da burgais senz’assicuranza da malsauns sa sbassà marcantamain ils proxims onns; areguard l’efficacitad e la finanziaziun a lunga vista è la refurma vegnida giuditgada a moda cuntraversa.

La fin dal 2011 han ils Stadis Unids terminà la retratga da lur truppas or da l’Irac. La fin dal 2014 è er ida a fin la missiun da la NATO en l’Afghanistan; restada è ina pitschna unitad da truppa americana. Suenter che er quella è vegnida retratga (l’avust 2021) èn ils Taliban bainspert puspè vegnids a la pussanza.

Il republican Donald Trump, ch’aveva fatg carriera sco interprendider d’immobiglias, è stà l’emprim president senza experientscha militara u politica avant l’entrada en uffizi. Durant sia presidenza (2017–2020) è il pajais stà segnà d’ina polarisaziun creschenta. Quella dueva culminar ils 6 da schaner 2021 cur ch’aderents da Trump han assaglì il Capitol per impedir ch’il parlament confermia formalmain la victoria da ses successur, il democrat Joe Biden.

Da l’epidemia da COVID-19, ch’ha cumenzà la fin dal 2019 e chattà culminà in’emprima giada la primavaira da l’onn proxim, èn ils Stadis Unids stads pertutgads il pli ferm en tut il mund. Fin la fin matg 2020 eran infectadas en ils Stadis Unids dapli che 1 milliun e mortas dapli che 100 000 persunas. Las mesiras per reducir la derasaziun dal virus han gì consequenzas economicas desastrusas; dapli che 30 milliuns Americanas ed Americans han pers tras quai lur lavur.

Suenter la mort da l’afroamerican George Floyd durant in’intervenziun da la polizia ils 25 da matg 2020 hai dà en bleras citads dals Stadis Unids acts da violenza, ma er demonstraziuns paschaivlas cunter rassissem. Enconuschent en quest connex è daventà il moviment Black Lives Matter che renda gia attent dapi il 2013 ad acts da violenza cunter nairs resp. people of color.

Politica

President Donald Trump sa drizza al Congress (2020)

Tar ils Stadis Unids sa tracti d’in stadi federativ presidenzial cun in sistem da duas chombras. La furma guvernamentala sa basa sin ina democrazia represchentativa.

En l’uschenumnà index da democrazia dal magazin britannic ‹The Economist› sa chattan ils Stadis Unids sin plaz 25 da 167 stadis e valan uschia, cun 7,96 da 10 puncts, sco «democrazia incumpletta» (situaziun dal xxxx). Tenor l’index da percepziun da la corrupziun da Transparency International sa chattavan ils Stadis Unids il 2019 da 180 stadis ensemen cun la Frantscha sin plaz 23, cun 69 da maximalmain 100 puncts.

Las pussanzas al plaun federal

Suenter ils Artitgels da la Confederaziun è en vigur en ils Stadis Unids la segunda constituziun dapi la fundaziun dal stadi. Quella prevesa in sistem politic presidial, federal e republican che separa a moda relativamain stricta legislativa, executiva e giudicativa (en l’orizontala) sco er il plaun federal dals stadis federativs (en la verticala).

Legislativa

Il pli ferm organ statala al plaun federal furma tenor la constituziun il Congress ch’exequescha la legislativa. Quel sa cumpona da represchentants elegids dal pievel che derivan da tut ils 50 stadis federativs. Il Congress che sa cumpona da duas chombras dispona da la suveranitad concernent il budget e dal dretg d’iniziativa da lescha. Be il Congress po relaschar leschas federalas e be ad el cumpeta la decleraziun da guerra. Contracts cun auters stadis vegnan segnads dal president, ma ston vegnir ratifitgads da la segunda chombra dal Congress, dal Senat. Tar impurtantas nominaziuns (per exempel en il cabinet u als tribunals federals, surtut al Tribuna suprem) ha il Senat, suenter l’audiziun dal candidat, il dretg da confermar u da refusar la proposta dal president.

Ils commembers da la Chombra dals represchentants, che furma l’emprima chombra dal Congress, vegnan elegids per dus onns. Mintga represchentant represchenta in district electoral da ses stadi federativ. Il dumber dals districts electorals vegn eruì tras ina dumbraziun dal pievel ch’ha lieu mintga diesch onns. Ils senaturs vegnan elegids mintga sis onns. Lur elecziun ha lieu en etappas: mintga dus onns vegn elegì da nov in terz dal Senat. La constituziun prevesa ch’il vicepresident presidiescha il Senat; el n’ha nagin dretg da votar, danor en cas da paritad da vuschs.

Avant ch’in project da lescha possia daventar ina lescha federala sto el passar tant tras la Chombra dals represchentants sco er tras il Senat. Il project vegn l’emprim preschentà en ina da las duas chombras, evaluà d’ina u pliras cumissiuns, modifitgà, refusà u acceptà en la cumissiun e silsuenter discutà en ina da las duas chombras. Suenter esser vegnì acceptà en questa chombra vegn il sboz da lescha dà vinavant a l’autra chombra. Pir cur che omaduas chombras han approvà la medema versiun la lescha preschentada al president per approvaziun. Il president ha sinaquai la pussaivladad da suspender l’entrada en vigur da la lescha. Suenter in tal veto po il Congress deliberar in nov sboz da lescha ubain maiorisar definitivamain il president cun dus terzs da las vuschs.

Executiva

Schef dal stadi e da la regenza en uniun persunala è il president. El è ultra da quai il schefcumandant da las forzas armadas dals Stadis Unids e furma ensemen cun il minister da defensiun la National Command Authority (NCA), che decida suletta davart in’attatga dals Stadis Unids cun armas atomaras. Substituì vegn il president dal vicepresident che vegn elegì a medem temp. En cas ch’il president sorta anticipadamain or da l’uffizi surpiglia el fin la fin da la perioda d’uffizi tut las funcziuns da quel. Medemamain presidieschan il vicepresident il Senat.

En cas ch’il vicepresident è absent u impedì, nominescha il Senat in parsura a temp limità. Ils commembers da la Chombra dals represchentants elegian lur agen parsura, il pledader da la Chombra dals represchentants (Speaker). Tant il speaker sco er il substitut dal vicepresident en il Senat derivan mintgamai da la pli ferma partida en lur chombra.

Giudicativa

La giudicativa è medemamain organisada a moda federalistica; il pli sisum da l’ierarchia da dretgiras sa chatta il Tribunal suprem. La constituziun ch’è entrada en vigur il 1787 e las disposiziuns da la quala sa laschan accusar, è da gronda muntada entaifer il sistem politic dals Stadis Unids. Igl è ina cumprova per il success e la stabilitad da questa constituziun ch’igl ha dà fin uss be 27 midaments (amendments).

Partidas ed elecziuns

En ils Stadis Unids è – betg il davos pervi da la procedura electorala da maiorz – sa sviluppà in sistem da duas partidas. Dapi la mesadad dal 19avel tschientaner èn quai ils democrats ed ils republicans. Questas duas partidas furman gia a l’intern coaliziuns da differentas direcziuns politicas ed interess e sa laschan perquai tut il pli schematisar a moda rudimentara. Moviments politics che s’occupan da temas specifics e represchentanzas dals interess da singulas branschas, da sindicats etc. emprovan perquai da prender influenza sin ils deputads e sin il cader da las duas partidas grondas enstagl da fundar atgnas partidas. Partidas pli pitschnas sco il Verds, la Partida libertara u la Partida communistica èn senza muntada, schebain che las vuschs che van al candidat dals Verds sa laschan per part interpretar sco dischavantatg – forsa schizunt decisiv – per il candidat dals democrats.

Areguard l’introducziun dal dretg da votar da las dunnas è da differenziar il plaun dals stadis federativs da quel dal stadi federal. A New Jersey han dunnas bainstantas gia retschet il 1776 il dretg d’eleger e pudì far diever da quel a partir dal 1787. Cur ch’ins ha introducì là per ils umens il dretg d’eleger general, han las dunnas però pers quel. Ils ultims stadis federativs ch’han concedì a las dunnas il dretg d’eleger èn stads il 1918 Oklahoma, Michigan, South Dakota e Texas (dretg da votar da las dunnas tar preelecziuns). En singuls stadis federativs han ins er fatg diever suenter il 1920 da tests da leger e da scriver e da taglias d’elecziun per excluder nairs da las elecziuns. Al plaun federal n’eran bain previsas en la constituziun dals 13 da settember 1788 areguard il dretg d’elecziun passiv naginas limitaziuns areguard la schlattaina. A moda explicita ha però pir il 19avel artitgel supplementar da la constituziun dals Stadis Unids, ch’è entrà en vigur il 1920, scumandà tuttas restricziuns dal dretg d’eleger colliadas cun la schlattaina. Uschia è l’elecziun presidenziala dal 1920 stada l’emprim cun dretg da votar da las dunnas cumplain.

Structura federalistica

Stadis federativs

Ils stadis federativs en survista

Alabama - Alasca - Arizona - Arkansas - California - Colorado - Connecticut - Delaware - Florida - Georgia - Hawai - Idaho - Illinois - Indiana - Iowa - Kansas - Kentucky - Louisiana - Maine - Maryland - Massachusetts - Michigan - Minnesota - Mississippi - Missouri - Montana - Nebraska - Nevada - New Hampshire - New York - New Jersey - New Mexico - North Carolina - North Dakota - Ohio - Oklahoma - Oregon - Pennsylvania - Rhode Island - South Carolina - South Dakota - Texas - Tennessee - Utah - Vermont - Virginia - Washington - West Virginia - Wisconsin - Wyoming

Il territori continental cumpiglia 48 dals 50 stadis federativs sco er il District of Columbia (il district federal cun la chapitala Washington D.C.). Ordaifer quest territori cun in cunfin communabel sa chattan Alasca e Hawai.

Tar la fundaziun dals Stadis Unids sa cumponivan quels da 13 stadis federativs; en il decurs da l’expansiun dal pajais vers vest fin al Mississippi èn vegnids vitiers successivamain ulteriurs territoris. En il vest da Texas ha l’unda da reuniun sursiglì l’emprim las chadainas da muntogna e cuntinuà enturn la mesadad dal 19avel tschientaner en il vest da quellas cun la California ed Oregon. Il svilup da consolidar il territori continental odiern è pir vegnì terminà durant l’Emprima Guerra mundiala. Il 1959 èn alura la gruppa d’inslas Hawai, situada en il Pacific, e l’Alasca, situada en il nordvest dal Canada, daventads stadis federativs dals Stadis Unids. La Via da Bering, d’ina ladezza da 100 km, sparta l’Alasca da la Russia.

Sutdivisiun administrativa

A l’entschatta dal 21avel tschientaner disponivan ils Stadis Unids da betg main che 87 900 unitads guvernativas localas, inclus vitgs, circuls, districts da scola ed auters. Dapli che trais quarts da las burgaisas e dals burgais dals Stadis Unids vivan en gronds citads u en lur aglomeraziun.

La gronda part dals stadis federativs èn sutdividids en countys, cumparegliabels cun circuls. A Lousiana han quels num parish; l’Alasca n’enconuscha nagins countys, mabain be sutdivisiuns per intents statistics. A Virginia e Missouri datti plinavant citads che n’èn attribuidas a nagin county. Tar citads grondas (p.ex. Philadelphia) poi esser ch’ils cunfins da la citad e dal county èn identicas; la citad da New York cumpiglia schizunt tschintg countys che vegnan designads sco borough. Betg darar èn citads e schizunt vitgs situads dad omaduas varts dal cunfin che sparta dus countys. La furma guvernativa ed er las cumpetenzas dals countys sa differenzieschan fitg ferm da stadi tar stadi e magari schizunt entaifer il medem stadi, numnadamain sch’il parlament dal stadi respectiv metta a disposiziun diversas furmas, tranter las qualas ils countys pon eleger. Quasi tut ils countys incasseschan taglias, surveglian per ordinari las elecziuns e construeschan u mantegnan vias e punts (magari per incumbensa dal stadi federal u dal pajais federativ). Programs d’agid social vegnan per part medemamain tgirads dals countys, per part er dals townships u da las communas che furman il proxim stgalim da sutdivisiun. Questas ultimas han ins gia determinà en il 18avel tschientaner a chaschun da la mesiraziun dal terren, fixond per mintgina ina surfatscha da 36 miglias quadrat.

Ina furma speziala da la cundecisiun politica, derasada surtut en intginas citads pli pitschnas dals stadis da la Nova Engalterra, è l’uschenumnà town meeting ch’exista gia dapi dus tschientaners. I sa tracta d’in inscunter ch’ha lieu almain ina giada l’onn e nua che sa radunan tut las electuras ed ils electurs registrads d’ina citad ad ina radunanza publica che serva ad eleger ils funcziunaris, discutar la politica locala e relaschar las leschas che servan al funcziunament dal guvern local. I sa tracta pia d’ina furma da democrazia directa, en rom da la quala la pussanza guvernativa na vegn betg delegada, mabain exequida directamain e regularmain da tut las burgaisas e burgais.

Territoris insulars

Sper ils stadis federativs ed il District of Columbia (il territori da la chapitala Washington, D.C.) existan uschenumnads territoris insulars che disponan d’in different grad d’autonomia. Ils pli gronds territoris insulars èn Puerto Rico en la Caribica e Guam en il Pacific.

Politica interna

Barack Obama metta ad ir las refurmas dal sistem da sanadad ‹Health Care› (2010)

Ina rolla centrala entaifer la politica interna dals Stadis Unids giogan dumondas d’orientaziun morala ed etnica sco per exempel il cunfin da la libertad d’opiniun, il dretg d’interrupziun da la gravidanza, la giustificaziun, da la paina da mort, la renconuschientscha politica da l’omosexualitad, ils dretgs da las minoritads ubain la dumonda tge rolla che valurs religiusas duain giugar en la vita publica.

Dretg d’armas

La gronda part dals stadis federativs disponan d’in dretg d’armas ch’è, cumpareglià cun la situaziun al plaun internaziunal, extremamain liberal. Il dretg individual da dastgar purtar in’arma vegn tradiziunalmain tegnì fitg aut en ils Stadis Unids. Quel è er protegì tras il segund artitgel supplementar da la constituziun. Persunas privatas pon oramai cumprar senza pli grondas difficultads armas da fieu e muniziun e purtar las armas avertamain. Tut en tut sa chattan en ils Stadis Unids dapli che 200 milliuns pistolas e buis en possess privat.

La situaziun legala vertenta vegn discutada a l’intern dals Stadis Unids a moda cuntraversa. Ils critichers vesan en quella in dals motivs per l’auta rata da 350 000 crims armads ed 11 000 mazzaments ch’han lieu mintg’onn e surtut dals numerus amocs – savens a scolas u scolas autas –, essend ch’ils delinquents possian s’armar fitg tgunsch. Ils aderents dal dretg d’armas liberal, surtut la National Rifle Association (NRA), cuntradin ch’i dettia qua in connex direct e renvieschan a quotas da mazzaments bassas en pajais sco la Svizra, il Canada u la Nova Zelanda, nua che sa chattan medemamain surproporziunalmain bleras armas en possess privat. En pli fan els valair che criminals vegnian per gronda part a moda illegala en possess dad armas, uschia che persunas privatas stoppian almain avair la pussaivladad da sa defender.

Politica da sanadad

Il sistem da sanadad dals Stadis Unids tutga per part a l’elita mundiala – surtut en la perscrutaziun –, entant che auters secturs – surtut las assicuranzas da malsauns ed il provediment dals pazients sa chattan per part en ina situaziun desolata. Mintg’onn vegnan impundids var 17% da la prestaziun economica dals Stadis Unids per il sistem da sanadad. Cumpareglià cun blers stadis europeics è quai ina procentuala fitg auta. Ina cumpart da var 16% da la populaziun americana n’ha nagin’assicuranza da malsauns. Bleras da las persunas che disponan d’ina assicuranza ston pajar suren tar las prestaziuns medicalas, prender en cumpra blera birocrazia e temps da spetga. Gia ils onns 1990, sut president Bill Clinton, han ins empruvà d’introducir in’assicuranza da malsauns obligatorica unitara, ma adumbatten. Cun la lescha relaschada da president Barack Obama èsi stà previs da refurmar pass per pass il sistem da sanadad. Ma sut ses successur Trump èn parts centralas da questa refurma puspè vegnidas messas en dumonda.

Ils Stadis Unids èn segnads d’ina fitg auta cumpart da persunas cun surpais (il 2014: 67,8 % da las persunas creschidas, 33,7 % schizunt cun fitg ferm surpais). Igl è quai ina da las pli autas quotas en tut il mund; mintg’onn resultan da quai per il sistem da sanadad custs en l’autezza da plirs tschient milliardas dollars.

L’aspectativa da vita ha muntà il 2016 a 79,8 onns (plaz 43 en tut il mund). Cumpareglià cun il 1984 han ils Stadis Unids pers uschia 20 plaz e cuntanschan ina da las pli bassas valurs en tut il mund sviluppà. Sco motivs principals vegnan numnads la mancanza d’assicuranzas da malsauns e la corpulenza. Tar la populaziun naira munta l’aspectativa da vita a 73,3 onns. Vitiers vegnan ils ristgs colliads cun la povradad. Il 2013 eran radund 47 milliuns umans en 23 milliuns tegnairchasas dependents da marcas da mangiativas; igl èn quai radund 20 % da tut las chasadas.

Politica d’energia e da l’ambient

Suenter la China èn ils Stadis Unids il pajais cun las pli autas emissiuns da CO₂ en tut il mund (il 2011: 17,7 % da las emissiuns mundialas). Sin l’index da la protecziun dal clima figureschan ils Stadis Unids sin plaz 43 (situaziun dal 2017). La cumpart d’energias regenerablas s’augmenta però cuntinuadamain: il medem onn eran quai 17 % tar la producziun e 11 % tar il consum d’energia.

En ils Stadis Unids vegnan la midada dal clima e l’independenza d’imports dad ieli discutads surtut sut l’aspect da la segirezza internaziunala. Correspundentamain ha la politica da protecziun dal clima mess fin qua l’accent surtut sin mesiras voluntaras e sin la promoziun da la perscrutaziun. Intgins stadis (p.ex. la California) han però er mess en vigur reglas pli severas. La pli impurtanta autoritad da protecziun da l’ambient al plaun federal è l’Environmental Protection Agency (EPA); da vart da protecturs da l’ambient vegn crititgà che quella saja memia pauc activa.

Politica da l’exteriur e da segirezza

Il Pentagon sper Washington è la sedia principala dal minsteri da defensiun

La politica da l’exteriur dals Stadis Unids s’orientescha d’ina vart fitg ferm al realissem politic; da l’autra vart però er d’in idealissem ch’è naschì da l’orientaziun antieuropeica da la revoluziun e ch’attribuescha al pajais ina missiun istorica extraordinaria (American Exceptionalism). En la realitad sa manifestescha questa bipolaritad en la politica da l’exteriur americana per exempel en quai che l’ideal da la libertad da contract (sco element constitutiv d’in urden social e mundial liberal) frunta sin il fatg ch’il pajais dependa economicamain dal commerzi d’ultramar; da quai resulta in ferm engaschament dals Stadis Unids a favur da convenziuns da commerzi liber.

Interess da la politica reala per ils quals s’engascha la politica da l’exteriur uffiziala èn da garantir a las burgaisas ed als burgais dals Stadis Unids segirezza en tut il mund, da proteger il pajais d’attatgas d’ordaifer sco er la garantir la disponibladad da las resursas ch’èn da muntada centrala per l’economia naziunala. Interess ideals che duain guidar a lunga vista l’agir dals Stadis Unids – ed er giustifitgar quel – èn il cumbat per ils dretgs umans, il sustegn da stadis suverans da crear e mantegnair ina furma politica democratica e plebiscitara sco er l’engaschament a favur d’in sistem da l’economia da martgà global.

En il decurs dal temp han ils Stadis Unids midà pli e pli d’ina politica da l’exteriur passiva ad ina concepziun activa da quella. A partir da la fundaziun dal stadi fin la Segunda Guerra mundiala ha dominà l’isolaziunissem ch’è stà segnà d’ina clera priorisaziun da la politica interna e d’ina politica da l’exteriur plitost marginala. En la fasa da consolidaziun dal pajais ha questa posiziun culminà en furma da la doctrina da Monroe; en l’epoca da l’imperialissem è ella alura sa schluccada pli e pli fin l’Emprima Guerra mundiala e cun l’attatga sin Pearl Harbor il 1941 è quella stada discreditada dal tuttafatg. Dalunga ha l’internaziunalissem american chattà expressiun en la confruntaziun cun l’Uniun sovietica durant la Guerra fraida. Sustegnì quel ha ina pratica instituziunalistica, pia la fundaziun da gremis transnaziunals per la cooperaziun a lunga vista cun stadis alliads. Ils Stadis Unids èn oramai iniziants e cunfundaturs da numerusas organisaziuns e gremis multinaziunals sco las Naziuns unidas (ONU), l’Organisaziun mundiala da commerzi (OMC), la Banca mundiala, l’Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord (NATO) ubain l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa (OSCE). A medem temp s’oppona la politica dals Stadis Unids da l’entschatta ennà cunter in’eventuala restricziun da l’atgna suveranitad che resortiss da cunvegnas internaziunalas. Uschia n’han ils Stadis Unids per exempel betg segnà cunvegnas internaziunalas da protecziun da l’ambient sco il protocol da Kyoto, na sustegnan betg la Curt penala internaziunala e refusan la convenziun d’Ottawa cunter la derasaziun da minas cunter persunas. Malgrà ch’ils Stadis Unids fan da princip valair da s’orientar ad ina perspectiva universala, giogan de facto cunvegnas da commerzi e da defensiun bilateralas ina rolla bler pli impurtanta che quai ch’igl è per exempel il cas tar la gronda part dals commembers da l’Uniun europeica.

Tut tenor il focus che la politica da l’intern dals Stadis Unids drizza sin ils svilups e schabetgs en tut il mund, vegnan accents e prioritads e la politica da l’exteriur subsummads sut noziuns cun ina connotaziun morala rinforzanta sco la «guerra cunter il terrorissem» War on Terrorism), «la guerra cunter las drogas» (War on Drugs) u «il cumbat cunter la povradad» (War on Poverty).

Perquai ch’ils Stadis Unids èn la pussanza mundiala dominanta – tant politicamain sco er economicamain e militarmain –, e damai che lur politica da l’exteriur ha prendì en il decurs dal temp a moda adina pli offensiva influenza sin l’entira communitad da stadis, polarisescha quella sco nagin’autra. Crititgadas vegnan surtut las numerusas intervenziuns militaras a l’exteriur, las midadas socialas per part drasticas ch’èn colliadas cun la globalisaziun sco er las violaziuns dals dretgs umans en il tractament da praschuniers da guerra e terrorists supponids.

In’impurtanta part dals alliads fan part da la NATO. Daspera tgiran ils Stadis Unids stretgs contacts diplomatics e strategics cun diversas ulteriuras naziuns (uschenumnads major non-NATO ally). Per part sa tracti tar quels da pajais d’orientaziun democratica e d’economia da martgà che sa sentan smanatschads d’acturs politics vischins, sco che quai è per exempel il cas tar l’Israel, la Corea dal Sid ubain il Taiwan; per part èn quai stadis cun stretgas relaziuns per motivs istorics sco il Giapun, las Filippinas u l’Australia; per part sa tracti da partenaris d’impurtanza strategica sco il Pakistan, la Jordania ubain il Kuwait. Per lunschor las pli stretgas relaziuns trategnan ils Stadis Unids cun la Gronda Britannia, nua ch’els lavuran schizunt ensemen en secturs sensibels sco la tecnologia nucleara. En tut il mund disponan ils Stadis Unids tenor atgnas indicaziuns da 766 basas militars en 40 pajais (da quai 293 en Germania, 111 en il Giapun e 105 en la Corea dal Sid; situaziun dal 2006).

Militar

Las forzas armadas dals Stadis Unids furman la pli chara e – suenter quella da la China – la pli grond’armada dal mund. Strategicamain na sa restrenscha quella betg a defender l’agen territori statal, mabain ha in’orientaziun globala: tenor la doctrina militara vertenta ston ils Stadis Unids esser abels da victorisar en tut il mund a medem temp en duas guerras regiunalas. Pli e pli èn las forzas armadas però confruntadas cun inimis ch’applitgeschan ina strategia da guerra asimetrica. Quest svilup è surtut sa manifestà dapi la Guerra dal Vietnam.

En ils Stadis Unids è il president il schefcumandant da las forzas armadas naziunalas; el nominescha ils cumandants da quellas, il minister da defensiun ed ils Joint Chiefs of Staff. Il ministeri da defensiun administrescha las forzas armadas che sa dividan en las forzas terrestras (Army; ca. 561 000 schuldads), aviatica militara (Air Force; ca. 336 000 schuldads), marina (Navy; ca 330 000 schuldads) ed infantaria da marina (Marine Corps; ca 202 000 schuldads), tut en tut pia ca. 1 430 000 schuldads ils 30 d’avrigl 2011.]]

La guardia da costa (Coast Guard; var 44 000 emploiads) è in’organisaziun civila ch’è suttamessa al ministeri da segirezza interna e che po vegnir suttamessa en il cas da guerra a l’United States Department of the Navy. Quella dispona però mo da capacitads militaras limitadas. Ultra da quai dispona mintga stadi federativ d’unitads da la garda naziunala (National Guard). Igl èn quai truppas da milissa ch’èn normalmain suttamessas al guvernatur dal stadi federativ respectiv; per decret presidial pon ellas però er vegnir en acziun sco part da l’armada a l’exteriur. Il servetsch militar è voluntar; en temps da guerra po però vegnir relaschà tras il Selective Service System in cumond d’entrar en servetsch.

Ultra da quai han ils stadis federativs la cumpetenza d’endrizzar atgnas unitads militaras, las uschenumnadas gardas statalas. Tut tenor il stadi vegnan quellas designadas sco State Guard, State Military, State Defence Force, State Militia ubain State Military Reserve. Da las gardas naziunalas sa differenzieschan quellas en quai ch’ellas na pon betg vegnir suttamessas al cumond dal stadi federal e ch’ils stadis federativs n’èn betg obligads da las stgaffir. Actualmain disponan 22 stadis federativs ed il territori Puerto Rico da talas unitads militaras.

Ils Stadis Unids da l’America èn stads l’emprima pussanza atomara dal mund. Cun las bumbas atomaras ch’èn vegnidas bittadas giu il 1945 a Hiroshima e Nagasaki èn els fin uss il sulet stadi ch’ha fatg diever en ina guerra dad armas atomaras. En l’aviatica militara domineschan las interpresas d’armament americanas, en l’armaziun da las forzas terrestras èn però interpresas d’auters pajais sa messas a la testa dal svilup global. Las expensas militaras dals Stadis Unids han muntà il 2015 a var 596 milliardas dollars; quai e bunamain trais giadas uschè bler sco las expensas militaras da la China che sa chatta en tut il mund sin plaz dus. Ils svilups tecnologics militars che quai pussibilitescha, èn er da grond’impurtanza per ils alliads dals Stadis Unids entaifer la NATO.

Oriundamain dominava en l’istorgia dals Stadis Unids l’idea ch’il militar, sco instrument ultimativ da far valair la forza statala, possia represchentar in privel per ils burgais. Pervi da questa tenuta sceptica èn las forzas armadas dals Stadis Unids stadas sur lung temp plitost modestas. Quai è sa midà en il decurs da la Segunda Guerra mundiala en quel mument che l’America è sezza entrada en la guerra. E durant la Guerra fraida ha la tema da blers Americans dal communissem fatg ir in pau en emblidanza l’idea oriunda, uschia che quella è oz quasi svanida.

Dapi la Segunda Guerra mundiala han ils Stadis Unids fatg l’experientscha che la furniziun d’armas furma in med adattà per sustegnair en situaziuns da crisa stadis alliads a moda passiva. En la Segunda Guerra mundiala ha la lescha d’emprest e da fittanza lubì da furnir armas grevas l’emprim a la Gronda Britannia ed al Commonwealth, pli tard er a l’Uniun sovietica, quai ch’ha spustà l’equiliber militar fitg ferm a disfavur da las Pussanzas da l’axa. Suenter la Segunda Guerra mundiala han ins gidà la Persia cun furnir aviuns moderns, chars armads e rachetas da daventar la pussanza dominanta en il Proxim Orient. Cur ch’il reschim dal schah è vegnì privà da la pussanza e l’amicizia e sa midada en ostilitad, han ils Stadis Unids furnì ils onns 1980 armas en l’Irac sut Saddam Hussein, il qual è sa purschì al vest sco adversari da l’Iran ed ha manà cunter quel l’Emprima Guerra dal Golf.

Polizia

La polizia en ils Stadis Unids sa cumpona da bleras singulas organisaziuns da polizia sin ils pli divers plauns statals dal sistem federal. Tut en tut exequeschan stgars 18 000 organisaziuns funcziuns polizialas. Senza la polizia federala èn en ils Stadis Unids en servetsch bundant 1,2 milliuns policistas e policists.

Dretgs umans

Protesta cunter violenza da la polizia (Minneapolis, 2015)

Cun ratifitgar diversas convenziuns han ils Stadis Unids er surpiglià obligaziuns che cumpiglian tranter auter la controlla da la situaziun dals dretgs umans a l’intern dal pajais tras il Cussegl dals dretgs umans da las Naziuns unidas. Malgrà quai vegn adina puspè exprimida critica envers ils Stadis Unids, surtut da vart d’organisaziuns nunguvernamentalas sco Amnesty International e Human Rights Watch. Puncts dispitaivels èn la paina da mort, maltractaments tras la polizia, la giustia u il militar, las praschuns fullanadas e las relaziuns d’arrest en general.

Ina part da la critica sa drizza en quest connex explicitamain cunter la discriminaziun da las razzas: entant ch’ils Afroamericans furman be 13 % da la populaziun dals Stadis Unids, cuntanschan els entaifer las persunas sentenziadas ina quota da 43 %. En intgins stadis federativs sa chatta mintga dieschavel Afroamerican en praschun. Il dumber da praschuns en ils Stadis Unids è en general aut: L’onn 2001 sa chattavan 2,1 milliuns Americans en praschun, mintga 146avel creschì. Fin il 2011 è questa summa s’augmentada vinavant sin 2,4 milliuns. Ultra da quai èn mortas l’onn 2009 almain 47 umans tar intervenziuns da la polizia cun far diever d’armas d’electroschoc.

Al plaun internaziunal han er dà da discurrer las arrestaziuns e las intervenziuns da la polizia e dal servetsch secret en connex cun las Attatgas da terror dals 11 da settember 2001. Tut en tut han ins arrestà silsuenter en ils Stadis Unids 1200 esters e tegnì a ferm per pli lung temp per divers motivs. Infurmaziuns davart l’identitad dals arrestads, il lieu da lur arrest e schebain els hajan retschet agid da vart d’in advocat n’ha il ministeri da giustia betg rendì public. Il princip da la presumziun d’innocenza n’è betg vegnì applitgà en quests cas. Rendì pussaivel aveva quai l’USA Patriot Act dals 25 d’october 2001 ch’ha manà a vastas restricziuns dals dretgs da burgais americans. La lescha n’ha betg be pussibilità a la polizia da spiunar e survegliar persunas senza autorisaziun giudiziala, mabain er da rimnar datas, da far perquisiziuns da chasas e d’expulsar persunas senza ch’i sajan avant maun cumprovas d’avair commess crim. La midada da pli gronda purtada è però ch’il servetsch secret CIA è vegnì autorisà da dastgar operar da qua davent er a l’intern dal pajais, quai che pudeva far fin qua be la polizia federala FBI. Il Military Commissions Act lubescha ultra da quai da declerar persunas ostilas sco uschenumnads «cumbattants ostils illegals», uschia che questas persunas pon vegnir sentenziadas da tribunals militars (sa basond er sin confessiuns ch’èn vegnids sfurzadas cun tortura), e quai senza ch’ellas survegnan la pussaivladad da recurrer a las Convenziuns da Genevra che valan uschiglio per cumbattants ubain da purtar plant cunter lur tractament.

Er la situaziun dals praschuniers en il champ da praschuniers da la Guantanamo Bay Naval Base a Cuba è vegnida crititgada fermamain da bleras varts. Dapli che 600 persunas da 42 naziuns èn vegnidas tegnidas là en fermanza, e quai savens cuntrari al dretg. Lur status han ins laschà avert, els n’èn ni praschuniers da guerra ni criminals, ed els sa chattan – tenor opiniun dals Stadis Unids – en in spazi senza dretg, uschia che las leschas che valan en ils Stadis Unids na sa laschian betg applitgar là. Quai n’è però betg renconuschì tenor il dretg internaziunal. Savens èn ils praschuniers suttamess en tals champs a maltractaments e furmas da tortura sco la najada simulada («Waterboarding»).

En il decurs da la Guerra da l’Irac han schuldads americans commess grevs malfatgs envers civilists. Enconuschents exempels èn la Mazzacra da Haditha, la Mazzacra da Maqarr adh-Dhib, las attatgas or da l’aria a Bagdad dals 12 da fanadur 2007, la Mazzacra da Mahmudiyya ed il scandal da tortura dad Abu Ghuraib. Er ad Afghanistan hai dà dapi il 2001 repetidamain mazzacras (p.ex. ils assassinats dal Kill-Team). En lur guerra cunter il terrorissem fan ils Stadis Unids adina pli savens diever da dronas da cumbat en auters pajais (p.ex. Jemen, Pakistan), violond uschia il dretg internaziunal ed il dretg uman che garantescha l’integritad persunala.

Economia

La New York Stock Exchange a la Wall Street è la pli gronda bursa dal mund

Ils Stadis Unids furmavan il 2016, cun in product interiur brut (PIB) da 18,5 billiuns dollars, la pli gronda economia publica dal mund e cun 57 324 dollars l’otgavel gronda per chau. En il Global Competitiveness Index sa chattavan ils Stadis Unids sin il segund da total 137 plazs (situaziun dal 2017–2018). Daspera furman ils Stadis Unids il pli grond martgà da vendita per products importads e, suenter la China, la pli gronda naziun d’export dal mund (2016).

En il sectur da servetschs èn vegnids realisads il 2012 ca. 77,6 % dal PIB real, da quai in terz en fatschentas da banca, d’assicuranzas e d’immobiglias, il segund sectur ha contribuì 20,8 % e l’agricultura 1,6 %. La structura da l’economia è orientada fermamain als servetschs ed al consum. Il 2015 èn vegnidas fatgas en ils Stadis Unids bunamain in terz da tut las expensas da consum mundialas. Pervi da l’orientaziun al consum è la quota da spargn dals tegnairchasa bassa.

Il budget dal stadi ha cumpiglià il 2016 expensas da 3,89 billiuns dollars ed entradas da 3,36 billiuns dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 2,8 % dal PIB. Malgrà ch’igl è reussì da consolidar in pau ils debits statals, muntavan quels il 2015 anc adina a 18,08 billiuns dollars ubain 104 % dal PIB.

Dapi la presidenza da Ronald Reagan han ins reducì a moda drastica las intervenziuns dal stadi èn l’economia («Reaganomics»). Intgins secturs economics èn suttamess ad in’autoritad da regulaziun, per exempel surveglian ils stadis federativs il provediment cun forza electrica tras ina Public Utility Commission. Il Federal Reserve System («Fed»), ch’ha surpiglià il 1913 l’incumbensa d’ina banca centrala statala, ha augmentà fitg ferm sia regulaziun dapi la crisa da finanzas dal 2007. Avant sa restrenscheva el a diriger la quantitad da daners resp. l’autezza dal tschains directiv; dapi lura è el activ sco garant e donatur da credits er ordaifer il sistem bancar pli stretg.

Il median da las entras bruttas annualas dals tegnairchasas americans ha muntà il 2006 a 43 389 dollars; var 16 % da tut ils tegnairchasas avevan entradas da dapli che 100 000 dollars. Ils 20 % tegnairchasas cun las pli autas entradas han gudagnà dapli che 88 030 dollars l’onn, ils 20 % cun las pli bassas entradas damain che 18 500 dollars. La furmaziun e l’appartegnientscha etnica giogan in’impurtanta rolla en connex cun las entradas. Entant ch’il median da las entradas bruttas ha muntava tar tegnairchasas asiatics a 57 518 dollars, eran quai 30 134 dollars tar ils Afroamericans. Il medem median sa chattava per ina persuna ch’aveva terminà la highschool tar 25 900 dollars, tar ina persuna cun in grad academic tar 81 400 dollars. Il cunfin da povradad han ins fixà il 2006 tar entradas annualas da 20 614 dollars per ina famiglia da quatter persunas resp. da 10 294 dollars per ina persuna che viva suletta. 36,46 milliuns (≈ 15 % da la populaziun) vivevan il 2005 sut quest cunfin.

Infrastructura

En il Logistics Performance Index, che vegn eruì da la Banca mundiala e che mesira la qualitad da l’infrastructura, sa chattavan ils Stadis Unids il 2018 sin plaz 14 da 160 stadis. Il pajais dispona oramai d’ina infrastructura effizienta e moderna. Sin intgins secturs datti però en il fratemp in grond basegn d’investiziun.

Provediment d’energia

Il consum d’electricitad dals Stadis Unids ha muntà il 2014 ca. 3913 uras terawatt; cun 12 950 kWh ad onn ha il pajais il dieschavel aut consum per persuna en tut il mund. Il 2015 èn 36 % dal consum d’energia vegnids generads da petroli, 29 % da gas natiral, 16 % da charvun, 10 % da funtaunas d’energia regenerablas e 9 % d’energia nucleara. Ils Stadis Unids èn en tut il mund ils pli gronds consumaders da petroli. Il 2015 èn 91 % dal basegn d’energia dal pajais vegnids cuverts or d’atgna producziun.

Sur decennis han il petroli, il gas natiral ed il charvun furmà las funtaunas d’energia principalas dals Stadis Unids. La producziun da charvun ha culminà il 2008, è alura però crudada fin il 2015 sin il nivel dal 1981. L’explotaziun da gas natiral ha cuntanschì ses zenit il 2015, surtut grazia a l’avertura da novs giaschaments e l’applicaziun da novas metodas d’explotaziun sco il fracking. La producziun dad ieli è sa diminuida successivamain dapi ils onns 1970; a partir dal 2009 è però er quest process sa vieut cun avrir a basa da la pli nova tecnologia d’explotaziun territoris a Texas, North Dakota e.a. Ils Stadis Unids èn il pli grond producent da gas natiral en tut il mund e furman ensemen cun la Russia e l’Arabia Saudita tar ils pli gronds producents dad ieli en tut il mund. Il scumond d’exportar petroli criv, ch’era fixà en la lescha, è vegnì abolì il 2015.

La producziun d’energia regenerabla crescha cuntinuadamain. Quai sa mussa er en la bilantscha da las plazzas da lavur: Il 2016 eran anc occupadas en il sectur da charvun ca. 53 000 persunas, entant ch’eran avant maun en la branscha da solar e d’energia da vent var 475 000 plazs da lavur.

Provediment d’aua

Il provediment d’aua e d’aua da baiver dispona d’ina buna infrastructura, organisada per il pli al plaun communal. Radund 68 % da la populaziun, surtut en las citads grondas, vegnan provedids cun aua da surfatscha. La gronda part dals provediturs d’aua retiran però er aua sutterrana.

Communicaziun

Ils Stadis Unids disponan d’in vast sistem da communicaziun ch’è tecnologicamain vaira avanzà. Il 2015 existivan var 122 milliuns clients privats da rait fixa e 328 milliuns colliaziuns da telefonia mobila. L’onn 2016 disponivan var 88,5 % dals Americans d’in agen access a l’internet.

Traffic

Highway 163, Monument Valley (Utah)

La rait da traffic ha ina structura policentrica: las vias, lingias da viafier e communicaziuns aviaticas èn organisadas en furma da staila surtut enturn las zonas d’aglomeraziun da New York, Philadelphia, Atlanta, Chicago, Houston, Charlotte, Dallas, Denver, Los Angeles e Seattle. Cun ina lunghezza totala da 6 586 610 kilometers disponan ils Stadis Unids dal pli lung sistem da vias dal mund (situaziun dal 2012).

En il traffic da martganzia èn surtut d’impurtanza la viafier ed ils camiuns pesants. En il traffic da persunas gioga la viafier percunter ina rolla minimala: qua domineschan il traffic individual ed ils bus (total 87,2 % il 2010) ed en il traffic a lunga distanza l’aviatica (11,6 %).

Traffic sin via

Per il traffic a lunga distanza ed a distanza mesauna exista ina vasta rait da Highways che collia la costa da l’ost cun quella dal vest. Quellas vegnan per il pli finanziadas dal stadi federal. Daspera existan entaifer ils singuls stadis federativs State Routes cun mintgamai in agen sistem da numeraziun e da tavlas.

En il traffic sin via datti en ils Stadis Unids dapli accidents mortals ch’èn la gronda part dals ulteriurs stadis sviluppads. Da resguardar en quest connex è però l’auta rata da motorisaziun dal pajais: Il 2017 eran quai 910 autos sin 1000 persunas, entant che quai è en blers pajais europeics var la mesadad). Cun in total da 255 milliuns unitads disponan ils Stadis Unids dal pli grond part dad autos da l’entir mund.

Viafier

Cun ina lunghezza totala da 293 564 km l’onn 2014 disponan ils Stadis Unids da la pli lunga rait da viafier dal mund. Vastas parts da quella n’èn betg electrifitgadas. Il martgà vegn dominà da set societads privatas surregiunalas; daspera existan pliras tschient societads pli pitschnas. Per il traffic da martganzia (t.a. charvun) sur lungas distanzas gioga la viafier anc adina in’impurtanta rolla. Il traffic da persunas vegn dominà da la societad Amtrak. Qua n’ha la viafier betg pli la medema muntada sco dal temp da l’avertura per il traffic fin la mesadad dal 20avel tschientaner. Tuttina s’augmenta ils ultims onns il dumber da persunas che vegnan transportadas cun la viafier. Ina tscherta impurtanza ha il transport da persunas pudì mantegnair en la California, en la regiun da Chicago sco er en las aglomeraziuns a la costa occidentala (t.a. Acela Express tranter Washington D.C. e Boston). Abstrahà da quai sa restrenscha la muntada principala da la viafier, pervi da las lungas distanzas e la sveltezza plitost modesta, al sectur turistic. Tut en tut è la cumpart da la viafier al transport da persunas en ils Stadis Unids bundant pli pitschna che en blers auters stadis. Projects da la regenza da realisar ina rait da trens ad auta sveltezza han fin uss fatg naufragi, perquai ch’il Congress n’ha betg concedì ils meds finanzials respectivs.

Traffic aviatic

In impurtant med da traffic per il transport da persunas sur lunga e mesa distanza, ma savens er sur custa distanza, furma l’aviatica. Ils Stadis Unids disponan da la pli vasta rait d’aviatica dal mund: tut en tut existan 19 000 pistas da partenza e d’atterrament, da quai 389 pli grondas. 88 % dals passagiers partan d’ina da las 62 plazzas aviaticas las pli grondas dal pajais. Las pli grondas societads aviaticas èn American Airlines, Delta Air Lines, Southwest Airlines ed United Airlines. Tranter las diesch pli grondas societads aviaticas dal mund areguard il dumber da passagiers sa chattan tschintg americanas. Il 2017 han las societads aviaticas registradas en il pajais transportà radund 849 milliuns persunas. La pli gronda plazza aviatica dal mund tenor il dumber da passagiers sa chatta ad Atlanta. Ulteriurs impurtants centers dal traffic aviatic sa chattan a Los Angeles, Chicago, Dallas-Fort Worth, New York, Denver, San Francisco, Charlotte, Las Vegas e Miami. D’ina plazza aviatica pli pitschna cun manaschi regular dispona praticamain mintga citadina.

Navigaziun

Las vias da navigaziun servan en emprima lingia al transport da martganzia. A l’intern dal pajais cumpiglia la rait vias navigablas d’ina lunghezza da 40 000 kilometers, dals quals la mesadad èn adattads per navs pli grondas. Tut en tut èn 41 dals 50 stadis federativs colliads in cun l’auter sur flums navigabels. D’impurtanza extraordinaria èn il Mississippi da Minneapolis fin New Orleans ed il batschigl da flums dad Ohio. Ils pli gronds ports da martganzia sa chattan a Boston, Chicago (sur il flum Saint Lawrence), New York, Houston, Los Angeles e Louisiana. Fitg populars èn viadis cun navs da cruschera: radund la mesadad da tut ils passagiers da cruscheras en tut il mund derivan dals Stadis Unids; la regiun da destinaziun per lunschor la pli populara furma la Caribica.

Cultura

Bessie Smith (1936), ina da las pli impurtantas chantaduras dal blues

La cultura americana è segnada da la gronda varietad d’influenzas e tradiziuns etnicas che las differentas gruppas d’immigrants han manà cun sai. Pir dapi ils onns 1930 è sa sviluppada, grazia als meds da massa, ina cultura populara americana unitara.

En in’emprima fasa è la producziun culturala en ils Stadis Unids surtut s’orientada a la cultura directiva englaisa. Pervi da las relaziuns da viver novas ed unicas èn però bainspert sa sviluppadas atgnas furmas d’expressiun. Als sclavs africans eri scumandà da viver lur atgnas tradiziuns culturals, uschia ch’els èn s’orientads ferm als musters europeics; en il zuppà han els però pudì mantegnair singuls tratgs culturals originars.

En il 20avel tschientaner èn las artistas ed ils artists americans sa schliads dals models dal Vegl Mund ed han schlargià e modernisà a moda decisiva las pli differentas spartas culturalas (musica, saut, litteratura, teater, art figurativ, producziun da films e.a.).

In ministeri da cultura central che dirigiss la politica culturala naziunala n’enconuschan ils Stadis Unids betg. Qua sa fa valair la persvasiun americana ch’i dettia secturs en la vita privata, en ils quals la regenza duaja giugar be ina pitschna u insumma nagina rolla. Sustegn finanzial da vart dal stadi porschan las fundaziuns per art e scienzas umanas (National Endowment for the Arts, NEA, e National Endowment for the Humanities, NEH). Per lunschor la gronda part da las contribuziuns a favur da la cultura derivan però da donaturs privats.

Cultura indigena

Las differentas gruppas d’Indians (ozendi plitost: Indian american, American nativ) han sviluppà ina gronda diversitad da furmas ed expressiuns culturalas. En la part principala dal pajais vivan radund 350 gruppas d’Indians (tribes), ad Alasca 225 ed er las gruppas che vivan a Hawai sa differenzieschan fitg ina da l’autra. Quai sa manifestescha er en ina gronda varietad linguistica. La pli gronda da quellas è il navajo cun radund 150 000 pledadras e pledaders; bleras linguas èn en il fratemp smanatschadas da svanir.

A la costa dal Pacific è la cultura segnada da la pestga e da la chatscha da balenas, per exempel tar ils Makah en il nordvest da Washington, nua ch’ins frunta sin gronds pals da totem. A l’intern dal pajais prevaleva ina cultura da chatschaders e rimnaders e da la pestga en ils flums. En las grondas planiras, ils Plains, vegniva fatg chatscha sin bisons, en autras parts sin elans. Cun ils chavals ch’ils Europeans han manà cun sai è sa sviluppà a partir dal 17avel tschientaner in nomadissem a chaval ch’ha mess en moviment ina vasta part da las stirpas. En la part occidentala dal pajais èn ils Indians percunter quasi vegnids stgatschads dal tuttafatg a partir da 1830 (uschenumnada Senda da las larmas); sur lung temp è oramai stà da sentir qua quasi nagin’influenza culturala indiana. La producziun culturala indiana s’orientescha per part a la tradiziun, ma sa collia per part tuttavia er cun meds da la cultura americana inspirads da l’Europa. Exempels per la tradiziun scritta tempriva furman a l’entschatta dal 19avel tschientaner il Pequot William Apes (‹The Experience of William Apes, a Native of the Forest›, 1831), l’Anishinabe George Copway ed il Tuscarora Elias Johnson.

Musica

Ina contribuziun essenziala dals Stadis Unids a la cultura mundiala furma il jazz che collia influenzas afroamericanas cun la folclora europeica. Da l’ulteriura fusiun da geners – dal blues fin il country – è sa sviluppà a partir dals onns 1950 il rock’n’roll. Questa cultura musicala furma oz in element central da la cultura populara dal mund occidental.

Film

Sper la musica furma il film la segunda sparta culturala, en la quala las producziuns americanas han per lunschor il pli grond success en tut il mund. Quai vala oravant tut per l’industria da film a Hollywood cun ses reschissurs e stars che carmalan las massas en ils kinos.

Litteratura

Tranter ils enconuschents litterats americans dal 19avel tschientaner tutgan James Fenimore Cooper (‹The Leatherstocking Tales›, 1823–1841), Herman Melville (‹Moby Dick›, 1851), Harriet Beecher Stowe (‹Uncle Tom’s Cabin›, 1852), Mark Twain (‹Adventures of Huckleberry Finn›, 1885) ed Edgar Allan Poe ch’ha influenzà il svilup dal crimi e da raquint fantastic e da horror.

A l’entschatta dal 20avel tschientaner suondan Jack London, Frank Norris ed Upton Sinclair, pli tard ils romans da Yoknapatawpha da William Faulkner (dals onns 1930), ‹John Brown’s Body› da Stephen Vincent Benét (1928) e betg il davos ‹Gone with the Wind› da Margaret Mitchells (1936). Sco represchentants da la moderna valan T.S. Eliot, W.H. Auden, Ezra Pound e Hilda Doolittle. La «litteratura proletara» ha culminà en ovras sco la trilogia ‹U.S.A.› da John Dos Passos (1930–1936) e ‹The Grapes of Wrath› da John Steinbeck (1939).

In «classicissem modern» ha sviluppà Ernest Hemingway, las ovras da Henry Miller furman ina sort biografia spirituala, mistica. Suenter la Segunda Guerra mundiala è sa sviluppada enturn Allen Ginsberg, Jack Kerouac, Gregory Corso e William S. Burroughs ina nova bohème litterara, l’uschenumnada Beat Generation. Vladimir Nabokov, Thomas Pynchon e John Barth èn impurtants represchentants da la postmoderna.

Art figurativ ed architectura

Iconas da l’art american èn per exempel ils edifizis ed objects en il stil d’art déco dals onns 1920 ubain las ovras serialas dad Andy Warhol e dal pop art dals onns 1960.

Meds da massa

La libertad da pressa è gia vegnida statuida en la constituziun dal 1791. Cur ch’ils meds da massa stampads èn penetrads en il decurs dal 20avel tschientaner adina dapli en la vita da mintgadi, han ils Stadis Unids medemamain giugà ina rolla da precursurs; il medem vala per la derasaziun da radio, televisiun, computer ed internet. Impurtants concerns da medias èn Time Warner, NBC Universal e News Corporation.

Scienza

Ils Stadis Unids èn fin uss la suletta naziun ch’ha tramess umans sin la glina

Da l’entschatta ennà han ils Stadis Unids promovì sco stadi independent las scienzas e l’innovaziun tras il stgomi liber d’ideas e la derasaziun da savida cun recepir scienziadas e scienziads e persunas creativas da tut il mund. Impurtants inventaders americans dal 19avel tschientaner èn stads Robert Fulton (nav a vapur), Samuel F.B. Morse (telegraf), Eli Whitney (elavuraziun da mangola), Cyrus McCormick (maschina da scuder), ils frars Wright (aviun a motor) e Thomas Alva Edison (t.a. pair electric.

In veritabel transfer da savida en ils Stadis Unids ha gì lieu dal temp che l’Europa steva sut il giuf dal naziunalsocialissem (t.a. Albert Einstein). Gidà supplementarmain a far avanzar la scienza americana ha il fatg che l’englais è daventà en il decurs dal 20avel tschientaner la lingua franca mundiala. Quest midament sa lascha mussar bain a l’exempel dals titulars dals Premis Nobel da fisica e chemia: En l’emprima mesadad dal tschientaner èn vegnids premiads be paucs Americans per lur prestaziuns en las scienzas natiralas; dapi il 1950 han scienziads ch’èn activs en ils Stadis Unids percunter gudagnà var la mesadad da tut ils Premis Nobel che vegnan surdads per prestaziuns en las scienzas natiralas.

Il 1958 han ils Stadis Unids mess ad ir in program da navigaziun spaziala (NASA). Quel ha gì grond success tranter auter en connex cun l’uschenumnada Cursa en l’univers ils onns 1960/70 e cuntinuescha a moda fitg activa.

Sistem da furmaziun

Il sistem da furmaziun dals Stadis Unids cumpiglia ils trais stgalims Elementary (Primary) Schools, Secondary Education (High School) e Postsecondary Education (College, University). Il 2017 han ils Stadis Unids impundì per la furmaziun var 6,1 % dal PIB, quai munta plaz sis entaifer ils stadis da l’OECD. 2,5 % per la furmaziun terziara munta ina da las pli autas valurs insumma.

Cuschina

La cuschina americana tradiziunala sa basa sin ingredienzas indigenas sco galdin, selvaschina, tartuffels, patat, tirc, zitga e sirup d’ischi che vegnivan utilisads dals pievels autoctons e dals emprims colonisaturs. Vitiers vegnan las influenzas dals immigrants (p.ex. tex-mex e soul food, la cuschina dals anteriurs sclavs africans, en il sid dal pajais, ubain la cuschina englaisa ed influenzas da tut las parts da l’Europa continentala).

L’industria da fast food ha gia introducì ils onns 1930 ils emprims drive-ins. Il success da McDonalds e d’autras chadainas da fast food han manà en il decurs dals onns 1980 e 1990 ad in augment dal consum d’energia nutritiva d’en media 24 %. Soft drinks dultschs (t.a. il grond success da coca cola) augmentan supplementarmain l’apport da calorias ed attribueschan da lur vart al surpais ch’è fitg derasà en il pajais.

Sport

Ils Stadis Unids èn enconuschents per la gronda muntada che blers attribueschan a la cultura da sport. Sco sports naziunals valan l’american football (cun la liga da profis NFL), il baseball (MLB) ed il ballabasket (NBA), vitiers vegn il hockey sin glatsch (NHL). Ils sports numnads èn enragischads fitg ferm en las scolas ed enconuschan ina vasta paletta da concurrenzas localas e regiunalas che vegnan persequitadas al lieu cun grond interess.

In’ulteriura caracteristica americana è il fatg che las occurrenzas da sport vegnan savens enritgidas cun elements da divertiment e da show specifics (illuminaziun, musica, cheerleaders). En pli sa derasan nà dals Stadis Unids blers sports da trend che collian il temp liber cun in lifestyle specific (fresbee, skateboard, aerobic e.a.). Da tut ils pajais dal mund han ils Stadis Unids gudagnà fin qua il pli grond dumber da medaglias a chaschun da gieus olimpics, tranter auter var 1200 medaglias dad aur.

Dis da festa

Pervi da la separaziun stricta da stadi e baselgia èn ils dis da festa uffizials surtut da tempra betg religiusa, vul dir patriotica (oravant tut: la festa naziunala dals 4 da fanadur, daspera er Thanksgiving la fin da november e.a.). Daspera è la tradiziun europeica e cristiana fitg preschenta en il chalender dals dis da festa. Tschertas festas ch’èn vegnidas reinterpretadas en ils Stadis Unids u creadas dal tuttafatg da nov han en il fratemp chattà ina derasaziun internaziunala (Halloween, di da la mamma e.a.).

Litteratura

• Thomas Bender: A Nation Among Nations. America’s Place in World History. New York 2006.
• Manfred Berg: Geschichte der USA. Oldenbourg Verlag, Minca 2013, ISBN 978-3-486-70482-2.
• Volker Depkat: Geschichte Nordamerikas. Eine Einführung. (Geschichte der Kontinente, tom 2). Böhlau, Cologna 2008, ISBN 978-3-8252-2614-5.
• Roland Hahn: USA. Neue Raumentwicklungen oder eine Neue Regionale Geographie. 2. ed. Klett-Perthes, Gotha/Stuttgart 2002, ISBN 3-623-00678-5.
• Jürgen Heideking, Christof Mauch: Geschichte der USA. 6. ed. actualisada, A. Francke, Tübingen/Basilea 2008, ISBN 978-3-8252-1938-3.
• Jill Lepore: Diese Wahrheiten. Eine Geschichte der Vereinigten Staaten von Amerika. C.H. Beck, Minca 2019, ISBN 978-3-406-73988-0.
• Peter Lösche (ed.): Länderbericht USA – Geschichte, Politik, Wirtschaft, Gesellschaft, Kultur. Bundeszentrale für politische Bildung/bpb, Bonn 2004, ISBN 3-89331-485-7.
• Bernd Stöver: United States of America. Geschichte und Kultur. Von der ersten Kolonie bis zur Gegenwart. C.H. Beck, Minca 2012, ISBN 978-3-406-63967-8.
• Ian Tyrrell: Transnational Nation. United States History in Global Perspective since 1789. Palgrave Macmillan, Houndmills e.a. 2007, ISBN 978-1-4039-9368-7.

Colliaziuns

 Commons: Stadis Unids – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• www.usa.gov – pagina uffiziala da las autoritads dals Stadis Unids
• bpb.de: Dossier USA