Segunda Guerra mundiala

La Segunda Guerra mundiala è stada la segunda guerra sin nivel global da tut las pussanzas grondas dal 20avel tschientaner ed è fin uss il conflict il pli grond e devastant en l’istorgia da l’umanitad. La guerra manada da las uschenumnadas Pussanzas da l’axa cunter ils Alliads ha marcà ils ulteriurs eveniments mundials: er ils secturs economics, tecnologics, socials e culturals èn stads pertutgads.

Sco data dal cumenzament da la guerra vegn per il pli numnà il 1. da settember 1939: il di da l’assagl da l’armada tudestga sin la Pologna. Autras publicaziuns numnan er ils conflicts en l’Asia sco cundiziuns per la guerra. In’ulteriura tesa descriva l’existenza da dus champs da battaglia independents, in europeic ed in asiatic, che van a finir l’onn 1941 en in conflict mundial. Passa 60 stadis èn stads involvids directamain u indirectamain en la guerra, passa 110 milliuns umans eran armads. Tut tenor funtauna ha la Segunda Guerra mundiala custà la vita a ca. 55 fin 70 milliuns umans. Las opposiziuns ideologicas ed ils interess da pussanza en l’allianza victura han manà a la Guerra fraida dals dus blocs sut la direcziun da l’Uniun sovietica e dals Stadis Unids da l’America ch’eran vi da s’etablir sco superpussanzas.

La Segunda Guerra mundiala è stada marcada d’ina ferma ideologisaziun – savens cun tratgs rassistics – ch’ha chaschunà numerus crims da guerra ed invasiuns violentas e per il pli sistematicas envers la populaziun civila u praschuniers da guerra. Pertutgads da quai èn stads ils territoris controllads da la Germania sut il naziunalsocialissem, respectivamain da l’imperi dal Giapun. Bleras da las gruppas socialas indigenas valevan là sco inferiuras.

Cun la finamira naziunalsocialistica da gudagnar spazi da viver e cun il concept da ‹Blut und Boden› è medemamain stada colliada la destrucziun da la ‹razza gidieua›: quai aveva Adolf Hitler annunzià il schaner 1939 en cas d’ina guerra e la finala è questa destrucziun er vegnida persequitada sistematicamain. Durant l’uschenumnà holocaust èn morts totalmain sis milliuns Gidieus. Ca. quatter milliuns commembers d’autras gruppas exclusas ed explotadas, surtut ils Slavs, èn daventads victimas d’ina guerra da destrucziun ideologica ch’ha en sia fasa finala er pretendì bleras victimas tudestgas.

Avant, durant e suenter la guerra èn ils cunfins en l’Europa Centrala ed Orientala, en il Proxim Orient ed en autras regiuns vegnids definids da nov. La Segunda Guerra mundiala ha er chaschunà bleras midadas individualas: milliuns d’umans èn vegnids deragischads pervi d’emigraziun e stgatschads da lur domicil sco fugitivs da guerra. La populaziun civila è stada pertutgada directamain anc pli fitg da las acziuns guerrilas che durant l’Emprima Guerra mundiala: per l’ina n’è in tal stadi da svilup da l’industria d’aviuns e d’armament betg stà enconuschent fin là; per l’autra han las strategias da terrur acceptà victimas civilas e savens utilisà en quest context novas armas. Uschia han ins per exempel realisà bumbardaments sur grondas surfatschas ch’han devastà entiras cuntradas abitadas en l’Europa ed en l’Asia. Il punct culminant da quest svilup èn stads ils bumbardaments atomars da Hiroshima e Nagasaki.

Cun bittar giu duas bumbas atomaras – l’emprim diever da quella tecnica fin là – han ils Stadis Unids demonstrà la pussanza da questa nova arma da destrucziun massiva anc avant la fin da la guerra. Durant l’Emprima Guerra mundiala avevan bunamain tut las naziuns en l’Europa participadas a la guerra utilisà armas chemicas; uss ha be il Giapun utilisà questa moda da far guerra cunter la China.

Plirs champs da guerra ch’eran al cumenzament anc separads in da l’auter èn sa maschadads durant la Segunda Guerra mundiala. Perquai n’è il cumenzament precis da quella betg cler. L’emprim da quels lieus ha il Giapun stgaffì l’onn 1937 cun sia segunda invasiun da la China entaifer in mez tschientaner. En l’Europa ha la guerra cumenzà cur ch’il Reich tudestg e l’Uniun sovietica han attatgà la Pologna l’onn 1939, suenter ch’il Patg da nunagressiun tudestg-sovietic aveva definì curt avant per omadus stadis ils territoris d’interess sco expansiuns militaras (la campagna militara en la Pologna respectivamain la Guerra d’enviern en Finlanda). La Gronda Britannia e la Frantscha han respundì cun decleraziuns da guerra al Reich tudestg, n’han dentant betg intervegnì activamain e n’èn betg sa drizzadas cunter l’URSS. Sin la mar ha dentant gì lieu durant plirs onns la Battaglia da l’Atlantic. Cunquai ch’i n’ha betg dà ina cunvegna da pasch l’enviern 1939/40, ha la situaziun da patt sin la terra, l’uschenumnada ‹Guerra faussa›, durà passa in mez onn.

Questa guerra ha la Germania decidì la primavaira cleramain per ses avantatg cun l’‹Operaziun Weserübung› en Norvegia, nua ch’ella è prevegnida ad in access britannic en Norvegia. Silsuenter ha la Germania battì la Frantscha entaifer paucas emnas en la Campagna da Frantscha; ina part da l’armada britannica ha dentant pudì sa retrair da Dünkirchen sin l’insla. La Frantscha ha collavurà parzialmain suenter sia capitulaziun, ma la Gronda Britannia è sa defendida cun success en il cumbat aviatic per l’Engalterra. Las emprovas da l’Italia dad er expander en il territori mediterran suenter avair conquistà l’Africa Orientala taliana il 1935 n’èn dentant betg reussidas. Las intervenziuns da las truppas tudestgas han manà l’onn 1941 a la Campagna da l’Africa ed a la Campagna dal Balcan. L’assagl tudestg sin l’Uniun sovietica alliada e l’attatga dal Giapun sin ils Stadis Unids il medem onn han definitivamain dà a la Segunda Guerra mundiala sia dimensiun da politica mundiala. Ella ha cumpiglià dus terzs da tut ils stadis e trais quarts da la populaziun mundiala.

La capitulaziun da l’Italia il 1943 ha eliminà Mussolini sco factur da pussanza. Al suicidi da Hitler è suandada la capitulaziun da l’armada tudestga. Quai ha terminà la guerra en l’Europa ils 8 da matg 1945, l’uschenumnà V-E-Day (‹Victory in Europe Day›). Il punct final da las acziuns da guerra è stà la capitulaziun dal Giapun ils 2 da settember 1945.

Cumenzament

Benito Mussolini ed Adolf Hitler, 1938

Ils onns suenter il 1920 enfin la fin da la Segunda Guerra mundiala il 1945 è il faschissem daventà en vastas parts da l’Europa ina direcziun politica pli e pli impurtanta. Benito Mussolini ha surpiglià la pussanza en l’Italia l’onn 1922 cun il Marsch sin Roma. Il 1936 ha l’Italia, ch’aveva fermas relaziuns cun il Reich tudestg, attatgà l’Etiopia; l’avrigl 1939 è vegnida annectada l’Albania.

Dal 1936 fin il 1939 ha furià en Spagna la Guerra civila spagnola. Ina da las partidas adversarias era la ‹regenza d’ina front populara›, manada principalmain da republicans, socialists e communists, l’autra ils partisans d’ina revolta militara manada dal general Franco. L’Uniun sovietica ed al cumenzament er la Frantscha han furnì armas e material da guerra a la ‹front populara›, entant che l’Italia e la Germania han sustegnì las truppas dals naziunalists. La regenza naziunalsocialistica ha tramess per quest intent la ‹Legiun Condor› ch’ha contribuì decisivamain a la victoria dal reschim da Franco, surtut cun il bumbardament e la destrucziun da Guernica.

Dapi il 1930 è il naziunalsocialissem creschì ad in moviment da massa en Germania. Ils 30 da schaner 1933 han ins surdà ad el ed a ses alliads conservativs da dretga la pussanza politica: il president da l’imperi Hindenburg ha nominà Adolf Hitler chancelier da l’imperi. Hitler ha furmà or dals naziunalsocialists e da la Partida naziunala dal pievel tudestg (tudestg: DNVP ‹Deutschnationale Volkspartei›) il ‹Kabinett Hitler›. La revisiun da l’urden internaziunal tenor il Contract da pasch da Versailles – gia ina finamira da regenzas tudestgas precedentas – ha appartegnì al program dals naziunalsocialists e da lur alliads. Las emprimas duas finamiras han ins per gronda part cuntanschì cun l’annexiun dal territori dal Saarland al Reich tudestg l’onn 1935, cun l’invasiun en il Rheinland demilitarisà l’onn 1936, cun l’uschenumnà ‹Anschluss› da l’Austria e cun la separaziun da las Sudetas da la Tschecoslovachia en la cunvegna da Minca dal 1938. Quai tut è vegnì favurisà da la politica d’appeasement englaisa e franzosa ch’aveva en mira ina communicaziun paschaivla cun la Germania naziunalsocialistica. Er suenter l’invasiun en l’uschenumnada ‹Rest-Tschechei› (ils territoris restants da la Tschecoslovachia che n’appartegnevan ni a la Slovachia ni a las Sudetas ni a la Pologna) il mars 1939 hai dà mo protests da vart franzosa e britannica. Pauc pli tard ha la Germania sfurzà la Lituania da ‹dar enavos› il Memelland. La Slovachia è daventada in agen stadi lià fermamain a la Germania tras in contract da protecziun. La Gronda Britannia e la Frantscha han vulì limitar l’expansiun tudestga e fatg a la Pologna ed er a la Rumenia ina decleraziun da garanzia ch’è vegnida midada curt suenter en in’allianza formala.

Il 1936 ha l’Italia, ch’aveva contacts pli stretgs cun il Reich tudestg, attatgà l’Etiopia ed ils 7 d’avrigl 1939 ha Mussolini annectà l’Albania.

Josef Stalin e Joachim von Ribbentrop, ils 23 d’avust 1939

L’avust 1939 han la Germania e l’Uniun sovietica signà nunspetgadamain in patg da nunagressiun, pli tard er numnà il ‹Patg da Hitler-Stalin›. En in protocol supplementar secret dal patg è vegnì decidì davart la repartiziun da l’Europa en ‹sferas d’interess› fixadas geograficamain, ma uschiglio betg definidas pli detagliadamain. Per l’ina han ins reglà qua la spartiziun da la Pologna tranter la Germania e l’URSS; per l’autra la conquista e l’occupaziun d’ulteriurs territoris (tranter auter dals stadis baltics e da la Finlanda) sco er d’ulteriuras parts da la Rumenia tras l’URSS.

La politica d’expansiun dal Giapun ha cumenzà ils onns 1930, cur che l’influenza da la direcziun militara sin la regenza da l’imperatur è daventada pli e pli ferma. Il Giapun veseva sasez sco pussanza anti-occidentala per urden e protecziun, destinada da dominar ils auters pievels da l’Orient Extrem. Las materias primas ed il reservuar da forzas da lavur dals quals ils pajais vischins disponivan duevan servir a l’economia giapunaisa. L’interess principal è l’emprim sa concentrà sin la Republica da la China. L’onn 1931 ha il Giapun annectà la regiun Mandschuria ch’era fermamain industrialisada e l’ha declerà sco protectorat Mandschukuo. Sco reacziun sin ils protests internaziunals è il Giapun extrà l’onn 1933 da la Societad da las naziuns. La fin dal 1936 han la Germania ed il Giapun fatg il patg anticomintern per sa dustar cunter l’organisaziun da las partidas communisticas, l’Internaziunala communistica (Comintern). Amez l’onn 1937 ha il Giapun cumenzà la Segunda Guerra giapunais-chinaisa.

Commando e finamiras da guerra

Germania

En il context europeic è la Segunda Guerra mundiala stada ina guerra d’enguladitsch ed extirpaziun iniziada da la Germania naziunalsocialistica. Muments essenzials da la strategia dal commando politic e militar èn stads:

• Far ina guerra che schanegia las resursas (‹Blitzkrieg›) per betg engrevgiar las capacitads d’industria en disfavur da l’economia da consum: ils Tudestgs na duevan betg daventar malcuntents pervi da la situaziun materiala.
• Gudagnar spert bler spazi per prevegnir a la superiuradad da l’armament dals adversaris che sa mussava gia.
• Sblundregiar ils territoris occupads e metter en sclavitid lur abitants (oravant tut en l’ost) a favur dal Reich tudestg e da sia populaziun ‹arica›.
• Far ina guerra da destrucziun antisemitica ed anti-‹bolschevica› per gudagnar in spazi da viver tudestg – in ‹Lebensraum› – en l’ost. Il slogan ‹Volk ohne Raum›, ‹pievel senza spazi› marchescha en quest connex il temp dal naziunalsocialissem e fa allusiun a la surpopulaziun en Germania ed a la tschertga d’in nov territori per il pievel. Per cuntanscher quest intent ha l’extirpaziun dals Gidieus europeics gudagnà la prioritad suprema.

La finamira visada da l’entschatta ennà è stada ina posiziun da pussanza mundiala e la «reordinaziun rassistica dal continent (europeic)». Per consolidar la ‹Heimatfront› e per duvrar a moda optimala las capacitads conquistadas han ins l’emprim evità che la guerra sa sparpaglia sin duas fronts.

Il genocid han ins giustifitgà cun l’inferiuradad apparenta da la ‹razza gidieua› sco er cun ina teoria da conspiraziun. Tenor quella hajan quasi tut ils Gidieus dal mund la finamira da dominar, respectivamain d’extirpar la ‹razza germana›.

Tenor la voluntad dal commando naziunalsocialistic dueva il pievel dals Slavs l’emprim vegnir suttamess als Tudestgs e l’Europa Orientala conquistada vegnir nizzegiada da colonists tudestgs. Suenter l’extincziun da lur elita duevan ils pievels slavs furmar per adina in reservuar da lavurers betg scolads ed obedaivels. L’Uniun sovietica conquistada dueva vegnir sutdividida en differents territoris sut la direcziun da cumissaris imperials. Sulettamain ils Bieloruss, ils Ucranais ed ils pievels baltics han ins taxà sco pievels degns da viver, ils Russ percunter duevan «tuttavia vegnir supprimids» (tenor il politicher da la NSDAP Alfred Rosenberg).

La populaziun tudestga aveva sentiments da vendetga ed era indignada pervi dal Contract da Versailles. Surtut las pretensiuns da reparaziun resentivan ins sco diras e malgistas ed ins deva en quest connex la culpa unilateralmain als stadis centrals. Tant la generalitad tudestga sco er la burgaisia tudestga cun ideas monarchisticas ed antirepublicanas e l’elita economica han adina aspirà energicamain la revisiun dal Contract da Versailles ed il return dal Reich tudestg en il circul da las pussanzas mundialas. Per ils naziunalsocialists è quai percunter mo stà ina finamira d’etappa.

En il memorial secret per il plan da quatter onns da l’avust 1936 ha Hitler pretendì che la disponibilitad da l’armada tudestga e l’abilitad da l’economia da far guerra stoppian esser garantidas entaifer quatter onns. Mo uschia possian ins engrondir il spazi da viver respectivamain la basa per materias primas e per l’alimentaziun per il Reich tudestg. Per quai ha el formulà dus scenaris: l’emprim dueva esser cuntanschì fin il 1941/42 en cas d’in svilup politic e militar disfavuraivel, il segund fin il 1944/45 en cas da perspectivas favuraivlas. Ils 5 da november 1937 ha el precisà sias finamiras da guerra davant las forzas da commando dal militar tudestgas e da la politica exteriura (‹Hossbach-Niederschrift›).

Giapun

Dapi sia modernisaziun en il decurs da la restauraziun da Meiji l’onn 1868 ha l’imperi giapunais avisà in’expansiun territoriala sin il continent asiatic ch’al dueva surtut segirar resursas impurtantas. Il Giapun è sa concentrà spezialmain sin la China ch’el considerava a basa da sia situaziun economica e politica sco in stadi flaivel. Encuraschà da la dinamica expansiva ch’ha cumenzà cun il contract da Tientsin il 1885, ch’ha cuntinuà pervi da la victoria da la Guerra russ-giapunaisa e ch’ha culminà en l’occupaziun da la Mandschuria, ha il Giapun considerà las tensiuns en l’Europa sco chaschun per far frunt a l’influenza creschenta dals Stadis Unids en l’Asia da l’Ost.

Il Giapun è – sumegliant al Reich tudestg en l’Europa – stà confruntà en l’Asia Occidentala cun ina situaziun da partenza ch’è daventada strategicamain pli nauscha en il decurs dals onns. Il motiv è surtut stada si’isolaziun en la politica d’allianzas. Cun la malcuntentientscha americana davart l’expansiun giapunaisa en la regiun èn s’accordads la China, l’Uniun sovietica e las pussanzas colonialas, cunquai che l’expansiun gieva mintgamai a donn d’ina da questas pussanzas. L’imperi giapunais era periclità concretamain da quatter varts: en l’ost da la flotta dal Pacific dals Stadis Unids (‹United States Pacific Fleet›), en il nord da l’Uniun sovietica. Er ina resistenza mancanta d’autras pussanzas grondas n’ha midà nagut vi da la smanatscha da la China en il vest sco er da l’Australia, la Nova Zelanda e las Indias Orientalas ollandaisas en il sid. Quellas sa chattavan sin las rutas americanas e britannicas vers il Giapun ed eran adattadas sco basas d’operaziun.

Quest punct da partenza geostrategic ha animà la direcziun giapunaisa da cumbinar la guerra cun instruments diplomatics. Suenter esser avanzà senza success sin territori sovietic l’onn 1938/39, ha il Giapun fatg cun l’URSS in patg da nunagressiun. L’attatga da la marina imperiala giapunaisa sin Pearl Harbor dueva surtut tutgar strategicamain la marina dals Stadis Unids ch’era s’armada fermamain. Er en l’Asia dal Sidost è il Giapun sa concentrà sin la neutralisaziun da resursas militaras.

Da l’attatga sin la Pologna fin la terrada da la Frantscha, 1939–1940

En tschertas preschentaziuns – disputadas tranter ils istorichers – vegn il cumenzament da la Segunda Guerra giapunais-chinaisa dals 7 da fanadur 1937 considerà sco entschatta da la Segunda Guerra mundiala per propi.

En l’emprima fasa da la guerra ha la Germania conquistà la Pologna (settember 1939) sco er grondas parts da la Scandinavia (surtut l’avrigl 1940) e da l’Europa Occidentala (matg/zercladur 1940). La sconfitta svelta da la Frantscha n’aveva nagin spetgà, er betg Stalin, l’allià da Hitler. Tuttina n’ha Hitler betg cuntanschì sia finamira principala, numnadamain da tegnair davent la Gronda Britannia da la guerra, da la sfurzar da ceder u da la victorisar militarmain. Quai è daventà evident il pli tard l’october 1940. La Gronda Britannia è uschia restada il sulet pajais ch’è stà dal cumenzament da la guerra davent abel d’agir permanentamain.

L’attatga tudestga sin la Pologna 1939

La campagna en la Pologna il 1939

L’emprim eveniment da guerra direct è stada l’attatga sin la Pologna il 1. da settember 1939 a las 4.45 uras.

L’ordra persunala da Hitler (‹Geheime Kommandosache Nr. 170/39›) dals 31 d’avust 1939 cuntegna las suandantas passaschas:

«L’attatga cunter la Pologna è d’exequir tenor las preparativas per il cas Weiss il 1-9-39 a las 4.45. [...] En il vest sto vegnir surlaschada la responsabladad per il cumenzament da l’ostilitad evidentamain a l’Engalterra ed a la Frantscha. [...] Sche l’Engalterra e la Frantscha inizieschan las ostilitads cunter la Germania, lura èsi l’incarica da las parts da l’armada ch’opereschan en il vest da mantegnair – cun schanegiar tant sco pussaivel las forzas – las premissas per finir victoriusamain l’operaziun cunter la Pologna. [...] La neutralitad garantida a l’Ollanda, la Belgia, il Luxemburg e la Svizra è da resguardar peniblamain. [...] La Mar da l’Ost è da segirar cunter in’invasiun ostila. Schebain las entradas da la Mar da l’Ost dastgan vegnir serradas cun minas per quest intent, decida Ob. d.M. [...] La marina da guerra fa guerra da commerzi principalmain cunter l’Engalterra. [...] Las attatgas cunter il pajais èn da preparar en questa moda per evitar en mintga cas ina victoria manglusa cun forzas parzialas.»

Schuldads tudestgs destrueschan la barriera al cunfin tudestg-polonais en la vischinanza da Danzig, il 1. da settember 1939

A l’attatga sin la Pologna n’è precedida nagina decleraziun da guerra formala. Per giustifitgar l’invasiun ha la vart tudestga fingì plirs incidents. Il pli enconuschent è l’assagl simulà sin l’emettur Gleiwitz da commembers da la SS mascrads sco cumbattants da resistenza polonais ils 31 d’avust. En lingua polonaisa han quels communitgà sur il radio la decleraziun da guerra da la Pologna al Reich tudestg.

Cumenzà l’attatga militara ha la nav da lingia ‹Schleswig-Holstein› sin il post polonais ‹Westerplatte› a Danzig. Numericamain era l’armada polonaisa eguala a l’armada tudestga avanzanta, ma inferiura areguard la tecnica e la moda da far guerra. La regenza polonaisa ha quintà cun il sustegn da la Frantscha e da la Gronda Britannia. Questas duas naziuns han mess in ultimatum al Reich tudestg ils 2 da settember sin basa da la Decleraziun da garanzia englais-franzosa dals 30 da mars 1939.

L’ultimatum ha pretendì la retratga immediata da tut las truppas tudestgas or da la Pologna. La Decleraziun da garanzia englais-franzosa avess obligà quests stadis da cumenzar il pli tard 15 dis suenter in’attatga tudestga in’atgna offensiva en il vest da la Germania. Hitler sperava che questas duas pussanzas dal vest al laschian maun liber – sco tar l’invasiun en la ‹Rest-Tschechei› – ed ha perquai occupà mo stgarsamain la lingia Siegfried, er numnada dals Tudestgs ‹Westwall›. Quest’attatga nà dal vest n’ha er effectivamain betg gì lieu; ma ils 3 da settember, suenter la scadenza da l’ultimatum, han l’Engalterra e la Frantscha declerà la guerra a la Germania, e la Segunda Guerra mundiala ha cumenzà per propi.

Inscunter da schuldads tudestgs e sovietics a Lublin, settember 1939

Ils 17 da settember, suenter la destrucziun da la defensiva polonaisa organisada da l’armada tudestga, il collaps dal stadi polonais e la fugia da la regenza polonaisa en Rumenia ha cumenzà l’occupaziun sovietica da la Pologna da l’Ost – quai en concordanza cun il Patg da nunagressiun tudestg-sovietic. L’Armada cotschna ha occupà parts da la Pologna da l’Ost (en emprima lingia l’Ucraina dal Vest, la part dal vest da la Bielorussia ed il territori enturn Vilnius) senza fruntar sin resistenza militara. Tuttina hai dà 3000 victimas tar l’Armada cotschna. Pir ils 18 da december 1939 ha quest’acziun gì per consequenza per la regenza polonaisa en exil da declerar il stadi da guerra cun l’Uniun sovietica. Il Reginavel Unì e la Frantscha n’han dentant betg declerà la guerra a l’Uniun sovietica.

Ils 28 da settember ha la chapitala Varsovia capitulà, suenter ch’ella era vegnida enserrada da truppas tudestgas ils 18 da settember ed era stada exposta ad in bumbardament intensiv ils 27/28 da settember. In di pli tard han ins stuì ceder la fortezza da Modlin.

Ils 8 d’october han il Reich tudestg e l’Uniun sovietica dividì cun ina lingia verda da demarcaziun il territori conquistà en la cunvegna da Brest-Litowsk. Quai dueva far istorgia sco ‹Quarta repartiziun da la Pologna›. Betg mo ils territoris cedids suenter il Contract da Versailles èn puspè vegnids integrads en l’imperi, ma supplementarmain er anc vastas parts da la Pologna centrala inclusivamain la citad da Łódź. Il rest da la Pologna è daventà l’uschenumnà Guvernament general sut la direcziun da Hans Frank.

Il temp d’occupaziun ch’è suandà è stà marcà da repressalias extremas dals occupants visavi la populaziun civila. Deportaziuns per lavur sfurzada èn stadas mo in dals elements vesaivels; oravant tut ils Gidieus polonais èn daventads victimas da la politica da razzas naziunalsocialistica. En la part da l’ost da la Pologna èn occupants sovietics procedids a moda sumeglianta cunter ‹inimis da classa›.

La svelta victoria sur la Pologna ha marcà la denominaziun ‹Blitzkrieg› e segnà la moda da far guerra tactica da la Germania enfin la fin dal 1941.

Guerra da posiziun a la front dal vest, 1939

Auto cun autpledader da la NSDAP a la front dal Rain Superiur, 1939

Ils 3 da settember han la Frantscha ed il Reginavel Unì declerà la guerra a la Germania. Ils 5 da settember han ils Franzos cumenzà in’offensiva limitada e plitost simbolica cunter il territori da la Saar. Ils Tudestgs n’èn betg sa defendids ed èn sa retratgs a la bastiun dal vest bain segirada. Suenter èsi restà ruassaivel a la front dal vest. Questa fasa è vegnida numnada ‹Guerra faussa› (tudestg: ‹Sitzkrieg›, franzos: ‹drôle de guerre›, englais ‹phony war›). Cun excepziun da singulas scaramutschas d’artigliaria n’hai dà naginas autras attatgas. Da vart tudestga han ins mess ad ir ina maschinaria da propaganda. Cun placats e parolas han ins clamà sur autpledaders als Franzos: «Pertge faschais guerra?» u «Nus na vegnin betg a sajettar sco emprims».

Ils 27 da settember ha Hitler dà l’instrucziun al commando superiur da l’armada d’elavurar in plan d’attatga, l’uschenumnà ‹Cas mellen›. Fin ils 29 d’october èn stadas terminadas las planisaziuns. Ellas prevesan che duas gruppas da l’armada avanzian sur l’Ollanda e la Belgia per destruir tut las forzas alliadas en il nord da la Somme.

La finala n’ha dentant gì lieu nagin’attatga il 1939, cunquai che Hitler ha stuì stuschar l’attatga 29 giadas pervi da nauschas cundiziuns meteorologicas e pervi da las sperditas en Pologna ch’èn stadas bler pli grondas che planisà (22 % perditas tar ils aviuns da guerra, 25 % tar ils tancs).

Guerra d’enviern finlandais-sovietica, 1939/1940

Ils 30 da november 1939 han truppas sovieticas sut marschal Kirill Merezkow surpassà il cunfin cun la Finlanda che mesira 950 kilometers. L’Armada cotschna ha attatgà cun 1500 tancs e 3000 aviuns e spetgà ina svelta victoria, ma ils Soviets han sutstimà ils Finlandais. L’Armada cotschna ha pers 200 000 umens, ils Finlandais mo 25 000. La Svezia ha sustegnì la Finlanda, senza dentant bandunar sia posiziun da neutralitad. In’intervenziun dal Reginavel Unì e da la Frantscha cunter l’Uniun sovietica è bain stada planisada; quella n’è dentant betg reussida, cunquai che quests dus stadis na vulevan betg avair anc in ulteriur adversari da guerra.

In contract da pasch ch’è vegnì suttascrit ils 12 da mars 1940 ha fixà che la Finlanda stoppia surdar a l’Uniun sovietica parts da la Carelia e la peninsla da pestgaders Kalastajansaarento en la Mar dal Nord. Sco reacziun directa sin l’attatga sovietica è la Finlanda sa participada l’onn 1941 en la Guerra da cuntinuaziun a la campagna dals Tudestgs cunter la Russia per reconquistar ils territoris pers.

Ina consequenza essenziala da la Guerra d’enviern è stà il project da Stalin da reorganisar l’Armada cotschna. Tranter auter han ins reabilità uffiziers ch’eran vegnids bandischads a chaschun da las purificaziuns dal 1936/37 en Sibiria. Questa reorganisaziun ha dà il 1941 a l’Armada cotschna ina forza militara bler pli gronda che quai ch’ils Tudestgs avevan spetgà.

Occupaziun dal Danemarc e da la Norvegia, 1940

La Norvegia e la Battaglia da Frantscha, 1940

La fin da l’onn 1939, suenter la perdita da l’import da mineral da fier nà da la Frantscha, han las furniziuns or da la Svezia neutrala muntà a 40 % dal basegn da la Germania. In’ulteriura materia prima fitg impurtanta è stà il nichel or da la Finlanda. Pervi dal tren da minerals da la Svezia vers Narvik era la Norvegia d’impurtanza economica e militara extraordinaria per la Germania. Ils Brits han vulì impedir quellas impurtantas furniziuns da materias primas. Perquai ha il cussegl da guerra franco-britannic suprem decidì ils 5 da favrer 1940 da laschar sbartgar quatter divisiuns militaras a Narvik. L’occupaziun dal port norvegiais tras ils Brits ha incità il commando suprem da l’armada tudestga da metter si in stab supplementar per la Norvegia. Ils 21 da favrer ha Hitler relaschà in’instrucziun directa per planisar tschertas operaziuns en il territori scandinav. Il 1. da mars è l’‹Operaziun Weserübung› vegnida decidida definitivamain. Quella preveseva d’occupar il Danemarc e d’al duvrar sco bun punct da partenza per conquistar la Norvegia. Il mars hai dà diversas attatgas cunter unitads maritimas britannicas.

Ils 5 d’avrigl ha gì lieu l’‹Operaziun Wilfried› dals Alliads: las auas davant la Norvegia èn vegnidas minadas ed ulteriuras truppas èn entradas en il pajais. In di pli tard ha cumenzà l’‹Operaziun Weserübung› da vart tudestga. Bunamain l’entira flotta tudestga è vegnida mobilisada e tramessa en direcziun da Narvik. Ils 9 d’avrigl ha l’operaziun cumenzà definitivamain cun l’atterrada d’ina divisiun dals uschenumnads ‹Gebirgsjäger› (infantaria leva da las truppas da muntogna) avant Narvik.

Tanc d’exploraziun tudestg en il Danemarc, avrigl 1940

En la Gronda Britannia avevan ins considerà in’invasiun dals Tudestgs sco vaira nunprobabla, uschia ch’ils Alliads han instradà mo paucas cuntramesiras. Ils Tudestgs han oramai pudì extender senza pli gronds impediments lur basa, uschia che Stavanger, Trondheim e Narvik èn stads occupads gia ils 10 d’avrigl, suenter ch’il Danemarc era gia vegnì occupà avant senza cumbat. Ils 12 d’avrigl ha la Gronda Britannia occupà per motivs strategics las Inslas Feroe en l’Atlantic dal Nord.

Ils 13 d’avrigl hai dà insaquants cumbats navals massivs. A nov destructurs britannics ed a la nav da guerra ‹HMS Warspite› èsi reussì da far sfundrar tut ils destructurs tudestgs en il fiord d’Ofot. Sutmarins dals Alliads respectivamain da la Royal Air Force han plinavant sfundrà plirs bastiments cruschaders levs e nundumbraivlas navs da vitgira ch’eran sin lur viadi da return.

Ils 17 d’avrigl èn ils Alliads la finala sbartgads ed han mess las truppas da l’armada tudestga sut ferma pressiun cun sajettar a medem temp sin ellas nà dals bastiments da la Royal Navy. Fin ils 19 d’avrigl èn arrivadas vastas furmaziuns alliadas en Norvegia, tranter quellas er schuldads polonais e rests da la legiun estra.

En il fratemp è l’aura en Norvegia sa megliurada, uschia che l’armada tudestga ha pudì rinforzar sias fronts. Ils 2 da matg han ins sfundrà in destructur britannic ed in franzos suenter attatgas massivas da l’aviatica militara tudestga davant la citad da port Namsos.

Anc il medem mais ha Churchill decidì da retrair ils Alliads da la Norvegia pervi dals success tudestgs en Frantscha. Avant ch’ils 24 500 schuldads possian vegnir evacuads, als èsi anc reussì d’invader Narvik e da destruir in port impurtant. Ils 10 da zercladur han ils schuldads norvegiais restants la finala capitulà, uschia che l’‹Operaziun Weserübung› è stada terminada.

La Norvegia sut occupaziun tudestga è daventada cumissariat imperial, dueva dentant tenor la veglia da Hitler restar in stadi autonom e far part dal territori da domini tudestg. Sinaquai è la Norvegia vegnida rinforzada fermamain, perquai che Hitler temeva in’invasiun. Il favrer 1942 han ins nominà ina regenza da marionettas sut Vidkun Quisling.

La Campagna da Frantscha, 1940

La lingia da Siegfried en il Bienwald, avrigl 1940

Entant che la Germania disponiva da la lingia da Siegfried per defender la front, aveva la Frantscha la lingia da Maginot ch’era bain fortifitgada. Las Ardennas valevan sco prolungaziun natirala da questa lingia da defensiun da bunamain 130 kilometers lunghezza. Ils generals franzos na crajevan betg che l’invasiun vegnia ad avair lieu en questa regiun, damai ch’ella valeva sco nunsurventschaivla oravant tut per tancs. Ils plans tudestgs oriunds che prevedivan da guntgir en il nord sumegliantamain al ‹Plan Schlieffen› èn però crudads il schaner en ils mauns dals Beltgs, suenter ch’in aviun da currier aveva gì pers la via.

Il litinent general Erich von Manstein e ses dus collavuraturs colonel Günther Blumentritt ed il maior Henning von Tresckow han sinaquai sviluppà in nov plan per ina campagna en il vest. Quel prevesa d’avanzar spert tras las Ardennas per alura sfurzar ils Alliads en il nord ad ina battaglia cun fronts barattadas. Cun la massa da las divisiuns motorisadas e da tancs che dueva sa radunar qua, sperava el da far in tagl tras la ‹rusna en las Ardennas› fin al Chanal da la Mongia – Churchill numna quai pli tard il ‹plan dal tagl da la farcla›.

Aviuns da la marca Junkers Ju 52/3m han tschiffà fieu suenter ch’els èn vegnids sajettads durant s’atterrar. Curt suenter l’atterrament da las truppas tudestgas ils 10 da matg 1940 a Delft.

Ils 10 da matg 1940 han furmaziuns tudestgas cun totalmain set armadas cumenzà l’attatga (‹Cas mellen›) sin ils stadis neutrals Ollanda, Belgia e Luxemburg. A 136 divisiuns tudestgas stevan visavi 137 divisiuns alliadas. Gia il medem di han paracrudaders tudestgs occupà la fortezza belgia Eben-Emael che valeva sco nunconquistabla. Ils 14 da matg ha general Guderian surpassà la Maas cun sia gruppa da tancs. Cun attatgas desperadas ha la Royal Air Force empruvà da destruir las punts da piuniers sur il flum, ha dentant pers durant quest’acziun ina gronda part da ses aviuns. Pir ils 17 da matg ha la quarta divisiun da tancs franzosa sut Charles de Gaulle cumenzà la cunterattatga sin Montcornet (Aisne). Quella ha dentant stuì vegnir interrutta pervi da fermas attatgas da bumbardaders tudestgs. Ils 17 da matg han ins surdà la citad da Bruxelles senza cumbat.

Passagi da truppas tudestgas ad Amsterdam, matg 1940

Ils Ollandais eran – pervi da lur neutralitad durant l’Emprima Guerra mundiala – anc main preparads per ina guerra ch’ils Beltgs, uschia che lur armada ha pudì vegnir battida a moda relativamain simpla. La capitulaziun da las truppas ollandaisas è vegnida instradada suenter il bumbardament da Rotterdam ils 14 da matg ed ha gì lieu in di pli tard. La regenza ollandaisa e la regina Wilhelmina èn fugids a Londra en l’exil. Arthur Seyß-Inquart è vegnì incaricà da Hitler sco cumissari imperial.

Truppas tudestgas a Bruxelles, 1940

Ils 19 da matg ha la 6avla armada tudestga cuntanschì il flum Schelde ed è avanzada fin ad Abbeville en la Picardia en il nord da la Frantscha. Ils Tudestgs èn avanzads uschè spert en questas regiuns che las unitads britannicas e franzosas èn vegnidas enserradas a Dunkerque al spitg dal nord da la Frantscha. Las forzas armadas da tancs da la gruppa d’armadas A ha dentant retschet ils 24 da matg l’ordra da fermar l’avanzament. Quest’ordra è pir vegnida revocada trais dis pli tard. Ils motivs per quest cumond da fermar n’èn betg clers da quel temp, ed anc oz è il ‹misteri da Dunkerque› disputà en la perscrutaziun istorica. Emprovas d’explicaziun èn il terren pauc adattà per tancs, la precedenza per l’aviatica militara da Göring u l’intenziun da schanegiar conscientamain il Brits. Probablamain sa tracti dentant da scumbigls da cumpetenza e d’ina lecziun da Hitler a generals memia arbitrars.

Ils 27 da matg ha cumenzà l’‹Operaziun Dynamo›: l’evacuaziun dals schuldads alliads, a la quala èn stads participadas ca. 900 navs. Passa 337 000 schuldads, da quels 110 000 schuldads da l’armada franzosa e bunamain l’entir corp d’expediziuns britannic han pudì vegnir evacuads fin ils 4 da zercladur, malgrà las fermas attatgas dals bumbardaders da l’aviatica militara tudestga.

Or dal punct da vista d’ozendi munta il cumond da fermar in sbagl tactic gravant, cunquai ch’el ha pussibilità l’evacuaziun. L’abilitad da cuntinuar la guerra fiss stada restrenschida considerablamain per la Gronda Britannia, sch’ella avess pers l’armada d’expediziuns, cunquai ch’i sa tractava da schuldads professiunals cun experientscha. Uschia han ils Alliads mo pers il material da guerra laschà enavos a la riva; quel pudeva dentant vegnir remplazzà.

Cur ch’ils Brits èn sa retratgs, è la Frantscha sa preparada per la defensiun. Il ‹Cas cotschen›, uschia il pseudonim per la segunda offensiva en Frantscha, la battaglia per propi per la Frantscha, ha cumenzà ils 5 da zercladur cun in’offensiva tudestga als flums Aisne e Somme. Ils 9 da zercladur han schuldads da la 6avla divisiun d’infantaria surpassà la Seine. Mussolini ha decidì ils 11 da zercladur d’entrar en guerra cunter ils dus Alliads dal vest.

Schuldads tudestgs davant l’Arc de Triomphe du Carroussel a Paris, 1940

Ils 14 da zercladur han parts da la 18avla armada occupà la chapitala franzosa Paris. Per betg laschar daventar questa citad in champ da battaglia, l’avevan ils Franzos bandunà avant. A medem temp èn ils Tudestgs penetrads cun la gruppa d’armadas C tras la lingia da Maginot (la lingia da defensiun per lung dal cunfin franco-tudestg). La fortezza da Verdun plain simbolica è medemamain vegnida conquistada.

Ils 17 da zercladur ha Philippe Pétain, primminister da la regenza franzosa novfundada, declerà la terrada da la Frantscha. Ils 21 da zercladur ha Hitler retschet ils represchentants franzos en il guaud da Compiègne. Vers la saira dals 22 da zercladur 1940 han ins suttascrit las cundiziuns d’armistizi relativamain moderadas. L’armistizi tudestg-franzos è entrà en vigur pir ils 25 da zercladur a las 01.35. Per che la flotta franzosa na vegnia betg en mauns tudestgs, l’han ils Brits bumbardà ils 3 da fanadur en il port algerian Mers-el-Kébir dasper Oran.

Mo sis emnas e trais dis ha durà il ‹Blitzkrieg› en il vest. El ha custà la vita a passa 135 000 schuldads alliads ed a 46 000 schuldads tudestgs. La Svizra ha pudì mantegnair si’independenza e n’è mai stada la mira d’ina offensiva tudestga. La Frantscha han ins partì en duas zonas: il nord ed il vest èn occupads dals Tudestgs. Qua sa chattan impurtants champs d’aviaziun e basas da marina per la guerra cunter la Gronda Britannia. Ils ports a l’Atlantic, oravant tut Brest, daventan las pli impurtantas basas d’operaziun dals sutmarins tudestgs. La part da l’ost e dal sid da la Frantscha resta sut controlla franzosa. Davent da Vichy regna marschal Philippe Pétain il rest da la Frantscha sco stadi da marionettas dal Reich tudestg (suenter la Segunda Guerra mundiala vegn Pétain sentenzià a mort sco collavuratur, pli tard vegn el dentant grazià).

Charles de Gaulle (1890–1970) è davent da l’exil da Londra organisatur da la resistenza sco ‹manader da la Frantscha libra›.

Cuntinuaziun da la guerra cunter la Gronda Britannia – Hitler tschertga alliads, 1940/1941

Malgrà la terrada da la Frantscha ha la guerra cuntinuà, cunquai che la Gronda Britannia n’ha betg acceptà betg l’offerta da pasch da Hitler. Hitler è sa spruvà da consolidar ses domini sur la ‹Nova Europa› e d’al segirar cun ulteriuras allianzas.

Cumbat aviatic per l’Engalterra, 1940/1941

Exercizi cun in tanc III per l’Operaziun ‹Seelöwe›, 1940

Sco ‹cumbat aviatic per l’Engalterra› (‹Operaziun Seelöwe›) ha la propaganda naziunalsocialistica denominà las preparaziuns per in’invasiun da la Gronda Britannia cun l’attatgar or da l’aria. La finamira è stada d’indeblir considerablamain la Royal Air Force britannica e da sfurzar la Gronda Britannia da capitular, senza effectivamain stuair invader.

Ils dus onns tranter la cunvegna da Minca ed il cumbat aviatic per l’Engalterra han ils Brits lavurà ferventamain vi da la construcziun d’ina aviatica da chatscha moderna. Mo gia ils trais mais avant che cumenzar cun ils cumbats èsi reussì a l’industria britannica da fabritgar passa 1400 aviuns da chatscha. Per pudair ademplir il basegn da persunal èn vegnids engaschads pilots dal Commonwealth, da la Frantscha, dals Stadis Unids da l’America, da la Pologna e da la Tschecoslovachia sut il commando da la Royal Air Force.

Bajetgs a Londra destruids d’attatgas tudestgas durant la Segunda Guerra mundiala

Plazzas aviaticas, fabricas d’aviuns ed implants da ports britannics han savens furmà la mira dals bumbardaments da l’aviatica militara tudestga. Ils bumbardaders tudestgs avevan in’escorta da protecziun d’aviuns da chatscha per dustar ils aviuns da chatscha britannics. Ils cumbats han chaschunà dad omaduas varts grondas sperditas materialas, uschia che l’aviatica militara tudestga è per gronda part sa limitada a partir da l’october 1940 a bumbardaments da notg.

Il cumbat aviatic per l’Engalterra (dals 10 da fanadur fin ils 31 d’october 1941) è ì a fin sco situaziun da patt militara. Ma per Hitler ha quai muntà ina sconfitta politica e strategica, cunquai ch’i n’è per l’emprima giada betg reussì ad el d’imponer sia veglia ad in pajais. Sin il cumond da Göring èn vegnidas bumbardadas pli e pli savens citads britannicas – per rumper la morala da la populaziun britannica. Quai ha chaschunà blers morts en la populaziun civila e gronds donns vi da bajetgs. Gist sco la guerra da bumbas da pli tard dals Alliads cunter il Reich tudestg, è quest’emprova da Göring restada senza success areguard sias finamiras politicas. In punct decisiv per la disditga è tranter auter stà che la Royal Air Force ha pudì trair a niz sias staziuns da radar pli u main schanegiadas a la costa dal sid e da l’ost da las inslas britannicas per localisar spert e precisamain las forzas aviaticas tudestgas e per las cumbatter bler pli efficaziamain.

Göring ha considerà quai sco ina terrada da l’aviatica militara tudestga. Pli tard ha el accusà ils pilots chatschaders dad esser stads temelitgs. Questa reproscha ha Göring repetì pliras giadas en il decurs da la guerra per declerar sconfittas da l’aviatica militara e per deviar da ses agen disdir sco cumandant.

En consequenza dals bumbardaments da Londra, Coventry ed autras citads englaisas èn morts passa 32 000 civilists.

La politica d’allianzas da Hitler

Cunquai che la Gronda Britannia n’ha betg pudì vegnir battida, ha Hitler tschertgà alliads tant cunter la Gronda Britannia sco er per l’avegnir cunter l’Uniun sovietica. Quest’ultima n’era betg mo vegnida definida gia daditg sco ‹spazi da viver›, mabain valeva uss per el er sco in allià pussaivel da la Gronda Britannia sin il continent.

Philippe Pétain, Paul-Otto-Schmidt, Adolf Hitler e Joachim von Ribbentrop a Montoire-sur-le-Loir, ils 24 d’october 1940

En l’Europa dal Vest n’è Hitler strusch s’avanzà. La Frantscha sut marschal Pétain è stada preoccupada da mantegnair ses imperi colonial e da betg s’alienar dals Brits. Perquai ha el da princip approvà ina collavuraziun cun il Reich, dentant refusà che la Frantscha sa participeschia a la guerra cun declerar la guerra cunter la Gronda Britannia (inscunter a Montoire, ils 24 d’october 1940).

Il dictatur spagnol Franco era il zercladur 1940 anc pront d’entrar en guerra ensemen cun ils Tudestgs, ha dentant pretendì Gibraltar e parts dals possess da la Frantscha en l’Africa. Hitler n’ha da quel temp betg considerà sco necessari in sustegn da la Spagna. Cur ch’el è s’inscuntrà ils 23 d’october a Hendaye cun Franco, n’era la Spagna dentant betg pli persvadida d’ina sconfitta da la Gronda Britannia ed è restada reservada.

L’Italia percunter è daventada il zercladur 1940 – curt avant la capitulaziun franzosa – l’allià da guerra da Hitler. Ensemen cun il Giapun han Mussolini e Hitler fatg il Patg tripartit, er numnà il ‹Patg da las trais pussanzas›. Quel dueva segirar il sustegn vicendaivel per gudagnar l’egemonia sur l’Europa (Germania ed Italia), resp. l’Asia (Giapun). Las determinaziuns n’han betg valì per l’Uniun sovietica; oravant tut duevan ils Stadis Unids vegnir retegnids d’entrar en guerra. Malgrà che la propaganda ha festivà quest patg sco success, n’ha el betg gidà Hitler en connex cun ses pli grond problem, numnadamain da furmar ina front cunter la Gronda Britannia.

En l’Europa da l’Ost ha Hitler gudagnà la Rumenia sco allià. Quai è stà per el da gronda valur pervi da la posiziun strategica dal pajais e sias materias primas. El ha bain laschà entrar l’Uniun sovietica en ils territoris perdids suenter l’Emprima Guerra mundiala, sco quai ch’igl era stà previs en il Patg da Hitler-Stalin. Ma la stad 1940 ha Hitler garantì la cuntinuaziun da la Rumenia ch’è alura sortida da la Societad da las naziuns.

La zona mediterrana, 1940/1941

Las ambiziuns d’ina pussanza gronda da Mussolini eran gia drizzadas dapi ils onns 1930 sin il Balcan. Ils 28 d’october 1940 han furmaziuns talianas ch’occupavan dapi il 1939 l’Albania attatgà davent da là la Grezia. Avant ha l’Italia empruvà da persvader la Bulgaria da daventar in pajais allià; il retg Boris III da la Bulgaria n’ha dentant betg vulì. Hitler n’è betg vegnì infurmà davart l’attatga. El n’aveva gnanca planisà operaziuns en quest territori, cunquai ch’el vuleva probablamain preparar ensemen cun l’Italia la conquista da l’Engalterra.

La finamira da Mussolini è stada conquistar nunspetgadamain la Grezia. Ma gia ils 3 da november han ils Grecs lantschà cun success ina cunterattatga. Fin ils 14 da november èn las truppas talianas crudadas definitivamain en la defensiva, uschia ch’ellas èn perfin vegnidas stuschadas enavos fin sur ils cunfins da l’Albania. En vista a questas terradas da ses partenari d’axa ha Hitler relaschà ils 13 da december instrucziuns per ina campagna sin il Balcan (‹Operaziun Marita›).

Campagna dal Balcan, 1941

L’entschatta da l’onn 1941 ha il Reich tudestg empruvà d’intermediar en il conflict dal Balcan. Uschia ha Hitler proponì a la Jugoslavia da s’alliar al Patg tripartit, quai ch’è dentant vegnì refusà. La Grezia ha medemamain desistì da scadina emprova d’intermediaziun, cunquai che si’armada ha pudì sfurzar ils schuldads talians da sa retrair da mintga front. In’offensiva taliana dals 9 da mars è daventada in desaster. Ils 27 da mars è la Jugoslavia la finala s’associada al Patg tripartit. La consequenza èn stadas demonstraziuns cunter la Germania ed in putsch dal corp d’uffiziers serb cunter la regenza dal prinzi regent Paul. Sinaquai è l’adesiun puspè vegnida revocada.

Destrucziun a Belgrad, 1940

Campagna dal Balcan, 1941

Questa midada nunspetgada ha grittentà Hitler ed el è sa decidì da ‹chastiar› la Jugoslavia. Ils 6 d’avrigl han furmaziuns da l’armada tudestga surpassà ils cunfins vers la Jugoslavia e l’aviatica militara da las pussanzas da l’axa ha cumenzà a bumbardar massivamain la citad da Belgrad. L’ulteriura avanzada è succedida sco en in manever planisà. Gia ils 10 d’avrigl han ins occupà Zagreb, la chapitala da la Croazia. Belgrad è vegnì mess sut squitsch dus dis pli tard dals tancs tudestgs. Ils 17 d’avrigl suttascrivan ils cumandants jugoslavs la capitulaziun senza cundiziuns.

Medemamain ils 6 d’avrigl ha cumenzà la campagna cunter la Grezia. Cuntrari a la situaziun en Jugoslavia è la resistenza greca stada per part extremamain ferma. Oravant tut en las muntognas ed en il territori da la Lingia da Metaxas defendida fitg bain èn ils schuldads avanzads mo plaunsieu e cun bleras victimas tras la Grezia dal Nord muntagnarda vers l’intern dal pajais. Ils 9 d’avrigl è crudada la citad da Saloniki. A medem temp han ins separà las armadas grecas en la Macedonia da l’Ost e fatg dapli pressiun sin la lingia da Metaxas. Ils rinforzs grecs da la front albanaisa èn vegnids impedids da las furmaziuns tudestgas e talianas da tancs e d’attatgas d’aviuns ch’eran sin via tras las muntognas. Ils 21 d’avrigl han 223 000 schuldads grecs stuì capitular.

Invasiun da las truppas tudestgas ad Athen, matg 1941

Las furmaziuns britannicas staziunadas en Grezia han rinforzà en il fratemp lur defensiun en las Termopilas (in passadi stretg tranter la mar e la Grezia Centrala). Quellas èn vegnidas invadidas ils 24 d’avrigl; sinaquai han ils Alliads stuì instradar in’evacuaziun cun vehichels-amfibi per transportar 50 000 schuldads vers l’Egipta. Ils 27 d’avrigl ha l’armada tudestga occupà Athen.

Ils 25 d’avrigl han ils cumandants da las pussanzas da l’axa decidì da far ina battaglia or da l’aria sur l’insla Creta (‹Operaziun Merkur›). Il di da l’invasiun, ils 20 da matg 1941, han 593 aviuns transportà las furmaziuns da paracrudaders sur Creta. Ils paracrudaders tudestgs èn stads ina buna noda per la defensiun aviatica, uschia che blers èn morts u vegnids blessads gia en l’aria. Las unitads atterradas n’han l’emprim betg pudì conquistar plazzas aviaticas per procurar rinforzs (oravant tut artigliaria e vehichels). Plinavant n’hai dà nagina colliaziun da func cun il quartier principal ad Athen, cunquai che blers apparats da func eran ruts durant atterrar. Pir grazia ad in engaschi rinforzà da l’aviatica militara ed insaquants atterraments gartegiads sin plazzas aviaticas è sa stabilisada la situaziun dals attatgaders. Ils Alliads, tranter els blers da la Nova Zelanda e da l’Australia, han defendì Creta durant in’emna, fin ch’els han stuì ceder cun ca. 17 000 schuldads. Pervi da las bleras victimas ha Hitler decidì da betg pli far atterraments da l’aria.

Davent da la front da l’ost fin la front dal vest, 1941–1944

Cun attatgar l’Uniun sovietica ils 22 da zercladur 1941 è naschida ina nova front en l’ost da la Germania. Ella è daventada (ultra da la front giapunais-chinaisa) la front la pli mortala e quella cun la pli lunga durada da la Segunda Guerra mundiala. Gronds territoris da la Russia europeica èn vegnids occupads dals Tudestgs. La finamira era d’explotar senza remischun questas regiuns, da mazzar ina part e da metter en sclavitid l’autra part da ses abitants. Blers ulteriurs Gidieus èn uschia crudads sut il domini tudestg.

In mez onn pli tard èn er ils Stadis Unids da l’America daventads in adversari da guerra uffizial da la Germania. Indirectamain avevan els dentant gia sustegnì avant la Gronda Britannia. L’America ha duvrà temp d’adattar si’economia a la situaziun da guerra. Ina confruntaziun da las forzas terrestras tudestgas ed anglosaxonas ha gì lieu fin il zercladur 1944 mo en l’Africa dal Nord, ma tant pli vehementa è vegnida manada la guerra en l’aria e sin la mar (guarda plinengiu).

La guerra cunter l’Uniun sovietica fin Stalingrad, 1941–1943

Campagna militara en Russia 1941–1942

La campagna dal Balcan ha spustà l’attatga sin l’Uniun sovietica per quatter emnas. L’attatga è pia succedida pir ils 22 da zercladur 1941. Quest retardament ed in enviern tempriv ha impedì da s’avanzar tenor plan e la finamira operativa – numnadamain da cuntanscher la lingia d’Archangelsk-Astrachan – n’è betg reussida. Malgrà ch’ils Tudestgs han calculà ch’il provediment da l’armada tudestga possia mo vegnir garantì fin ad ina lingia per lung da Pskow, Kiev e l’insla Crim, ha Hitler pretendì da conquistar Moscau en il rom d’ina suletta campagna militara nuninterrutta. Per l’assagl èn stadas prontas trais gruppas da l’armada (nord, center, sid). La gruppa dal nord (da Leeb) dueva conquistar ils stadis baltics ed avanzar lura fin a Leningrad. La gruppa centrala (da Bock) ha gì la responsabladad principala: ella dueva avanzar fin a Moscau ed è consequentamain stada armada fermamain. La gruppa dal sid (da Rundstedt) dueva conquistar l’Ucraina. Medemamain participadas a la campagna èn stadas associaziuns da pajais amis e conquistads da las pussanzas da l’axa. Er davent da la Norvegia occupada han ins attatgà l’Uniun sovietica; en mira è surtut stada la colliaziun da tren ed il port da Murmansk.

Schuldads tudestgs en in vitg ch’arda sper Mahilijou, ils 16 da fanadur 1941

Baud la damaun dals 22 da zercladur han 149 divisiuns (tranter quellas tut las forzas tudestgas cun motor e cun tancs) cumenzà a passar il cunfin sovietic. Duas divisiuns han operà davent da la Finlanda, otg divisiuns èn stadas staziunadas en Norvegia, ina en il Danemarc, 38 èn restadas en il vest. Duas divisiuns han cumbattì en l’Africa dal Nord e set sa chattavan sin il Balcan. Malgrà blers indizis n’è la direcziun inferiura e d’amez da l’Uniun sovietica betg stada preparada per in’attatga. Blers dals schuldads sovietics al cunfin èn sa surdads senza resistenza, uschia che las truppas tudestgas motorisadas han l’emprim pudì avanzar a moda speditiva.

Tenor novas enconuschientschas ston ins dubitar fermamain che l’armada sovietica fiss stada abla da manar da quel temp in’attatga u ina guerra cunter la Germania. Annotaziuns istoricas demussan plinavant ch’i n’era betg d’impurtanza ni per Hitler ni per la generalitad da prevegnir ad in’attatga ipotetica da l’Uniun sovietica. L’attatga sin l’Uniun sovietica è facticamain stada ina guerra da conquista e da destrucziun zuppentada ideologicamain cun la finamira gia formulada onns avant d’acquistar ‹spazi da viver en l’ost›. Per quai vuleva Hitler urgentamain s’appropriar cun violenza dal potenzial agrar da la Russia, da l’Ucraina e da la Bielorussia per engrondir la forza cumbattiva da l’armada ch’era semper critica e per garantir a la populaziun a la front da la patria in standard da viver cuntentaivel.

Schuldads tudestgs vi da salvar in blessà en Russia, november 1941

Pir ils 29 da zercladur è la direcziun sovietica sa revegnida ed ha proclamà la ‹gronda guerra patriotica›. Pauc temp avant era gia la citad da Minsk vegnida enserrada en la Battaglia da Białystok-Minsk ed occupada curt suenter. Ils 26 da settember è ida a fin la Battaglia da Kiev. Ma gia l’october hai cumenzà a naiver e plover. L’offensiva è restada fitgada en la lozza ed ha pudì gudagnar mo pli pauc terren. L’attatga sin Moscau è dada ensemen causa la resistenza sovietica daventada pli ferma. Ils 5 da december ha cumenzà ina cunteroffensiva sovietica cun unitads frestgas sut general Schukow, uschia ch’ils Tudestgs han stuì emblidar da pudair conquistar la chapitala.

General Schukow, 1941

Suenter l’attatga sovietica dals 25 da zercladur ha la Finlanda empruvà en la Guerra da cuntinuaziun da reconquistar cun sustegn tudestg ils territoris en Carelia (tranter la Russia e la Finlanda dad oz) ch’els avevan pers durant la guerra d’enviern a l’Uniun sovietica. Suenter avair cuntanschì questa finamira la stad 1941 n’è la Finlanda dentant betg restada defensiva, mabain ha cuntinuà fin il december d’occupar territoris carelics dispitaivels, dentant mai stads avant proprietad finlandaisa.

L’Armada cotschna è s’organisada da nov. La producziun da guerra è vegnida transmessa davos l’Ural, nuncuntanschibla per l’aviatica militara tudestga. Ils 16 da december ha Hitler cumandà da tegnair airi. Enfin la fin da l’onn è l’armada dentant vegnida chatschada adina pli enavos.

Port da Sewastopol destruì, fanadur 1942

En las battaglias da la primavaira dal nov onn ha Charkow, la segund gronda citad da l’Ucraina, pudì vegnir conquistada ils 28 da matg en ina guerra da destrucziun. Tranter ils 15 ed ils 21 da matg èn ils cumbats ids a fin. Ils 2 da zercladur ha cumenzà la vaira battaglia sin l’insla Crim per la citad da Sewastopol. Ils defensurs èn sa dustads vehementamain. Ils 5 da fanadur è ida a fin la battaglia. Ils 21 da fanadur han las forzas tudestgas surpassà il Don ed inizià uschia ils emprims pass per l’avanzament sin Stalingrad. Dus dis pli tard han els pudì conquistar la citad da Rostow al Don. Las operaziuns per gudagnar nov territori en il Caucasus èn sa splegadas entaifer paucas emnas. Ils 4 d’avust han els conquistà Stawropol, ils 9 d’avust Krasnodar e surpassà il flum Kuban. Als alliads rumens èsi reussì da surpigliar la defensiun sovietica a la costa da l’ost da la Mar d’Azov davent dal nord e d’avrir la peninsla da Taman da ‹davos›. Er il massiv da l’Elbrus è vegnì conquistà, ils 21 d’avust ha sgulatschà la bandiera imperiala da guerra, l’uschenumnada ‹Reichkriegsflagge›, sin il piz da 5633 meters autezza. In’attatga sin la citad da Tuapse cumenzada ils 26 d’avust è vegnida retegnida suenter dus dis. Persuenter èn vegnidas conquistadas ils 31 d’avust, resp. ils 6 da settember suenter grevas battaglias las citads da port dad Anapa sco er da Novorossijsk, la pli impurtanta basa da la flotta da la Mar Naira. En l’auta muntogna han truppas tudestgas conquistà ils pass ils pli impurtants ed ad interim èn ellas passadas en ina largia front vers il sid; ellas èn avanzadas fin en il vitg muntagnard Pßchu, 20 kilometers davant la costa da la Mar Naira dasper Gudauta. En l’ost da l’Elbrus èn las truppas tudestgas e rumenas stadas en las parts fluvialas dal Baksan e dal Terek fin a Naurskaja. En il nord è la front sa spersa a la Kuma, en la steppa da Nogajer ed en la steppa da Kalmyken.

La guerra dals partisans

Cun l’invasiun da las truppas tudestgas è vegnida instradada en plirs stadis da l’Europa ina transfurmaziun tenor las ideas naziunalsocialisticas pertutgant la politica d’occupaziun, l’ideologia da rassas e la politica da populaziun. Questas ideas han ils occupants empruvà da cuntanscher cun tut ils meds da la repressiun. Quai pertutga surtut la resistenza politica e militar-politica e la minoritad gidieua ch’è daventada en l’entir territori da pussanza l’object da persecuziun e destrucziun.

Repatriaziun da la populaziun polonaisa en il Wartheland, occupà dals Tudestgs, 1939

Commembers dal Maquis arrestads, ca. 1940

Partisans executads en l’Uniun sovietica, schaner 1943

Il cumissari dal Reich Heinrich Himmler (l’uschenumnà ‹Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums›) ha stgaffì il ‹Generalplan Ost› per rinforzar la naziunalitad tudestga. Quai è in concept cumplet per la politica da populaziun e da colonisaziun per germanisar ils territoris da l’ost gia occupads u ch’èn anc da conquistar. Surtut la populaziun da la Pologna, da la Serbia, da l’Ucraina, da la Bielorussia e da la Russia dueva tenor quest plan vegnir supprimida. Milliuns umans spetgava la mort da la fom pervi da las sblundregiadas senza resguard. Dals planisaders è quai vegnì tolerà, sche betg perfin giavischà. Ins è stà da l’avis che l’engaschament da lavur saja la relaziun cun la populaziun economicamain la pli rentabla. A basa da quai èn milliuns lavurers sfurzads, surtut da l’Uniun sovietica, vegnids deportads en Germania.

Prest hai dà resistenza cunter la repressiun e l’explotaziun. En l’Ollanda p.ex. han la polizia ed ils lavurers da viafier fatg chauma. En Frantscha hai dà attatgas armadas. En ils stadis dal Balcan ed en l’Europa da l’Ost è la resistenza stada spezialmain ferma ed è sa repartida sin pliras gruppaziuns. Partisans da l’anteriura Jugoslavia sut la direcziun da Tito han schizunt pudì deliberar singuls territoris serrads ed en la Grezia han pliras gruppaziuns controllà las muntognas: partisans da l’ELAS (l’armada greca per la deliberaziun dal pievel ‹Ethnikós Laikós Apelevtherotikós Stratós›), l’EDES (gruppa da resistenza, l’associaziun naziunala republicana greca ‹Ethnikos Dimokratikos Ellinikos Syndesmos›) e l’EKKA (deliberaziun naziunala e sociala ‹Ethniki ke Kinoniki Apelevtherosis›). En l’Uniun sovietica han gruppas communisticas ed anarchisticas cumbattì il reschim tudestg. La guerra da partisans en l’Uniun sovietica è dentant gia vegnida planisada da l’Armada cotschna avant la guerra; unitads correspundentas èn vegnidas preparadas per cuntinuar la resistenza cunter ils occupants en la retroterra da la front. En general è la guerra da partisans stada marcada da numerus surpassaments cunter il dretg internaziunal da guerra. Per regla ni prendevan ils partisans praschuniers ni sfurzavan els da desertar. Da vart tudestga ha il cumond dal cummissari cuntegnì l’ordra da betg tractar sco praschuniers da guerra ils cumissaris politics da l’Armada cotschna, mabain d’als sajettar senza tractativas. Uschia è la guerra da partisans en l’Europa da l’Ost sa manifestada sco guerra d’extirpaziun sistematica. En Grezia, Frantscha e l’Italia è la populaziun civila per part vegnida mazzacrada.

Ils Stadis Unids entran en guerra, december 1941

Aviuns destruids suenter l’attatga sin Pearl Harbor

Ils Stadis Unids èn l’emprim restads almain formalmain neutrals en quest conflict. In’atmosfera d’isolaziunissem en la populaziun americana ha impedì il president Roosevelt d’intervegnir directamain en la guerra sper la Gronda Britannia ed en l’Uniun sovietica. Cun l’uschenumnada lescha da ‹Lend-Lease› ha il Congress dentant stgaffì ils 11 da mars 1941 la basa legala per il sustegn da la Gronda Britannia che vegniva gia pratitgà avant. Quella ha – sco pli tard er l’Uniun sovietica – survegnì en gronda dimensiun rauba d’agid dals Stadis Unids.

Il cumenzament da la Segunda Guerra mundiala en l’Europa ha il Giapun nizzegià per occupar l’Indochina franzosa ed ulteriuras regiuns da l’Asia dal Sidost. Ils Stadis Unids da l’America e la Gronda Britannia han proclamà en consequenza in embargo e bloccà ils meds finanzials dal Giapun. Il 1940 ha il Giapun suttascrit ensemen cun la Germania e l’Italia il Patg tripartit. Entras l’embargo mancavan las furniziuns da materias primas dals alliads europeics, uschia che l’imperi giapunais ha vis l’unica pussaivladad per segirar sias ambiziuns imperialisticas en ina guerra cunter ils Stadis Unids e la Gronda Britannia.

Suenter l’attatga dal Giapun sin la flotta a Pearl Harbor ils 7 da december 1941 e la decleraziun da guerra da la Germania dals 11 da december è il pajais sa chattà uffizialmain en guerra cunter las pussanzas da l’axa. Malgrà l’attatga giapunaisa han las regenzas dals Stadis Unids e da la Gronda Britannia decidì d’agir tenor il princip ‹Germany first›, vul dir ch’ellas han mess sco finamira suprema da la guerra da cumbatter la Germania. Emprims cumbats tranter truppas US-americanas e tudestgas han gì lieu la fin dal 1942 en l’Africa dal Nord.

Il lieu da guerra en l’Africa dal Nord, 1940–1943

Tanc talian M13/40 en l’Africa dal Nord, avrigl 1941

Sumegliant al champ da battaglia en l’Europa han ils Talians stuì acceptar grevas sconfittas encunter ils Brits en l’Africa dal Nord. In’offensiva taliana la fin da l’onn 1940 ha manà a la destrucziun da las atgnas truppas en la Libia.

Erwin Rommel en il vest da Tobruk, 16 da zercladur 1942

Schuldads dals Stadis Unids arresteschan praschuniers da guerra talians e tudestgs en Tunesia, 1942

Il general tudestg Erwin Rommel ha perquai survegnì il favrer 1941 il cumond da sustegnair la defensiun da ses partenari d’allianza cun l’agid d’atgnas furmaziuns, il ‹Deutsches Afrika Korps›. Rommel ha considerà ina tenuta defensiva sco nunadattada ed ha lantschà ils 31 da mars l’attatga. Si’avanzada principala è sa drizzada vers Mersa Brega per uschia pudair avrir la porta a la Cirenaica, ina provinza en l’ost da la Libia. Ils 10 d’avrigl èn tancs tudestgs stads davant Tobruk, la fortezza e citad da port en l’ost da la Libia. Questa citad era curt avant anc vegnida extendida dals Talians e lura vegnida rumida bunamain senza cumbat. Fin ils 13 d’avrigl ha Rommel attatgà trais giadas la fortezza, ma senza success. Ad interim ha Rommel stuì suspender la conquista da Tobruk. Er ulteriuras avanzadas n’han betg pudì vegnir exequidas, perquai che las reservas mancavan, uschia che omaduas partidas èn passadas ad ina guerra da posiziun.

Il november han ils Brits puspè attatgà. Ils 26 da november hai dà ina segunda attatga e la garnischun da Tobruk ha finalmain pudì sa far libra da l’occupaziun. Ils 7 da december è l’Afrika Korps sa retratg fin a la lingia da Gazala. Suenter che Tobruk era apparentamain segir d’ina conquista tras l’Afrika Korps, ha Rommel danovamain interprendì il schaner 1942 in’attatga.

Ils 26 da matg ha Rommel cumenzà l’‹interpresa Theseus› cun la finamira da conquistar Tobruk. Suenter grevs cumbats cun tancs èsi reussì a las pussanzas da l’axa da conquistar Bir Hakeim ils 10 da zercladur per iniziar l’avanzada sin Tobruk. Ils 20 da zercladur èn citad e fortezza vegnidas occupadas, sinaquai è Rommel vegnì promovì al feldmarschal.

Il plan era uss d’avanzar vinavant sur l’Egipta. La citad d’Alexandria dueva crudar ed il chanal da Suez vegnir occupà. Ma curt avant El Alamein, ina pitschna citad en il vest d’Alexandria, avevan ils Brits erigì ina zona da defensiun da 65 kilometers lunghezza. L’offensiva tudestga n’ha uschia betg pudì avanzar. Il nov cumandant britannic Bernard Montgomery ha cumenzà ils 23 d’october cun la cunterattatga. L’Afrika Korps era numericamain inferiur ed ha stuì sa retrair.

La situaziun è daventada cumplettamain desolata, cur che truppas americanas èn atterradas ils 8 da november (‹Operation Torch›) a Casablanca ed Algier ed han inizià uschia ina guerra da duas fronts en l’Africa dal Nord. Ils 13 da november è Tobruk puspè vegnì en maun britannic.

Il 1943 ha Rommel stuì sa retrair. Ils 23 da schaner han ils Brits occupà Tripolis. Il mars e l’avrigl èn las pussanzas da l’axa vegnidas enserradas en la battaglia per la Tunesia. Sulettamain a la lingia da Mareth en il sid da la Tunesia è anc vegnì fatg vehementamain resistenza. Ils 13 da matg han las pussanzas da l’axa stuì capitular en l’Africa dal Nord.

Stalingrad sco midada en l’ost, 1943–1945

Attatga or da l’aria dals Tudestgs sin Stalingrad, 1942

Malgrà la situaziun in pau precara pertutgant las forzas ed il refurniment ha Hitler cumandà ina segunda finamira per las attatgas: Stalingrad. Ils 23 d’avust 1942 han ca. milli aviuns cumenzà a trair bumbas incendiaras sin la citad. A medem temp han tancs tudestgs pudì penetrar per l’emprima giada en ils quartiers exteriurs. Causa cumbats vehements en las chasas e sin las vias da la citad han ils Tudestgs mo pudì s’avanzar cun gronds sacrifizis. La finala ha l’armada tudestga dominà ca. 90 pertschient da la citad ch’era mo pli ina ruina. L’armada n’è dentant betg vegnida da conquistar cumplettamain la citad. Cunquai che adina puspè novas truppas han pudì sbartgar là, han ils defensurs sovietics pudì tegnair ina graschla lingia a la riva da la Volga en l’ost da la citad, ma er quai cun grondas sperditas.

Schuldads sovietics a Stalingrad, schaner 1943

Ils 19 da november ha cumenzà la cunteroffensiva da l’Armada cotschna cunter las lingias rumenas e tudestgas en il nordvest ed il sid da Stalingrad. Las lingias rumenas en il sid han pudì vegnir penetradas. Pauc pli tard èn las truppas sovieticas a Kalatsch al Don s’unidas cun furmaziuns ch’han penetrà las posiziuns tudestgas en il nord. Cun quai è la 6avla armada stada circumdada. La furniziun or da l’aria che Göring aveva empermess n’ha insumma betg tanschì ed ha gì per consequenza che las furmaziuns n’han betg pli pudì sa mover ed ils schuldads èn daventads flaivels. In’attatga da la 4. armada da tancs (‹Operation Wintergewitter›) ch’ha manà fin a 60 kilometers avant la citad n’è betg reussida. General Friedrich Paulus è sa sentì lià al cumond da Hitler ch’ha ditg da tegnair la citad ed el n’ha betg pudì sa decider da dar il cumond da rumper or. Ils 10 da schaner 1943, suenter ch’ils Tudestgs han gì refusà da capitular, han set armadas sovieticas cun in milliun schuldads cumenzà l’offensiva cun la finamira da liquidar quels ch’eran entscherclads. Durant quest’offensiva èn vegnidas destruidas las plazzas aviaticas da Pitomnik e da Gumrak. Ils 24 da schaner èn ils entscherclads vegnids separads en duas parts. Ils 31 da schaner è feldmarschal Paulus sa surdà als Soviets en vista a la situaziun senza speranza. I n’è stada nagina capitulaziun, el ha supplitgà da vegnir tractà sco persuna privata. Igl èn suandadas capitulaziuns parzialas da las unitads da la part dal sid. Las truppas da la part dal nord han cumbattì en quel lieu anc fin ils 2 da favrer. Dals 29 da schaner fin ils 2 da favrer èn 91 000 schuldads tudestgs ids en praschun. Mo ca. 6000 schuldads èn returnads da la guerra. Feldmarschal Paulus, ses schef da stab ed ina retscha d’ulteriurs uffiziers auts han survivì. La Battaglia da Stalingrad ha marcà ina midada psicologica en la guerra. A partir da quest punct n’ha ina maioritad dals Tudestgs betg pli cret en ina ‹victoria finala›, malgrà il pled da Goebbels en il palaz da sport a Berlin cun l’appel a la guerra totala e l’approvaziun spontana dals auditurs.

Tancs da la ‹Waffen-SS› durant l’‹Operaziun citadella›, fanadur 1943

Cunteroffensiva, 1943–1945

La damaun dals 16 da favrer ha l’armada tudestga, cuntrari al cumond da Hitler, bandunà la citad da Charkow en il nordost da l’Ucraina per evitar da vegnir entscherclada. Ils 21 da favrer ha dentant cumenzà ina cunteroffensiva tudestga e fin ils 5 da mars è ina part da l’intschess vegnì reconquistà ed igl ha puspè dà ina front serrada. L’adversari ha subì grondas perditas. La derutta da la front da l’ost ha uschia pudì vegnir evitada. Ils 14 da mars han las truppas da la ‹Waffen-SS› reconquistà cun grondas perditas la citad da Charkow. In’ulteriura offensiva durant la stad, l’‹Operaziun citadella›, dueva rumir la front avant Kursk ed entscherclar e destruir grondas parts da l’Armada cotschna. Da quest’operaziun è lura resultà il pli grond cumbat da tancs da l’istorgia. L’Armada cotschna ha dentant previs l’attatga ed è sa preparada cun ina buna defensiun, uschia che l’attatga è restada fitgada. L’avanzament tudestg è vegnì interrut al punct culminant dal cumbat. La cunteroffensiva sovietica ad Orel ed il fatg ch’ils Alliads èn entant atterrads en Sicilia ha impedì ina cuntinuaziun da l’offensiva. Ils proxims mais hai dà pliras cunteroffensivas sovieticas, uschia che l’armada tudestga ha stuì sa retrair per lung da l’entira front. Er la peninsla Crim han ils Tudestgs pers. Enfin la fin da l’onn è Kiev puspè stà en ils mauns da l’Uniun sovietica.

Las reservas da tancs ch’èn idas a perder cun l’‹Operaziun citadella› n’han ils Tudestgs betg pli pudì remplazzar enfin la fin da la guerra, quai ch’ha muntà ina victoria previsibla per l’Uniun sovietica. Silsuenter èn anc suandadas duas ulteriuras grondas battaglias: la battaglia al flum Dnepr dals 26 d’avust fin ils 20 da december 1943 e l’operaziun Dnepr-Carpatas ch’ha durà dals 24 da december 1943 fin ils 17 d’avrigl 1944.

Retratga da las truppas tudestgas al Lai dad Ilmen tranter Moscau e Son Petersburg, favrer 1944

Ils 14 da schaner 1944 ha l’Uniun sovietica lantschà l’‹Operaziun Leningrad-Nowgoroder›: in’attatga sin il rudè da bloccada tudestg enturn Leningrad. Igl è quai il cumenzament d’ina seria d’attatgas che la propaganda sovietica ha numnà pli tard ‹ils diesch culps da Stalin›. L’offensiva sovietica da la primavaira ha plinavant purtà ulteriurs gudogns da territori e l’armada tudestga ha stuì sa retrair fin al Lai da Peipus al cunfin tranter la Russia e l’Estonia. Ils 12 da matg è la Crim puspè stada fermamain en maun sovietic. Ils 9 da zercladur ha cumenzà l’offensiva a la front finlandaisa sin l’istmus carelian. La fin da zercladur è quest’attatga ida a fin en il lieu dals anteriurs cunfins dal 1940. Il zercladur e fanadur dal 1944 èsi reussì a l’Uniun sovietica da destruir la gruppa da l’armada Center en l’‹Operaziun Bagration›, uschia che sias armadas han pudì s’avanzar fin curt avant Varsovia e la Prussia Orientala. Ils 3 da fanadur ha l’Armada cotschna reconquistà la citad da Minsk, pli en il sid è avanzada a partir dals 13 da fanadur in’ulteriura offensiva sovietica (Operaziun da Lviv-Sandomierz) en Galizia fin Lviv al flum Vistula.

Schuldads ungarais cun chanuns-antitanc durant cumbats sin via, november 1944

Il 1. d’avust ha cumenzà la revolta da Varsovia da l’‹Armia Krajowa›, in moviment da resistenza naziunal. Ils 20 d’avust è l’Armada cotschna marschada en il rom da l’Operaziun Jassy-Kischinew en Rumenia. Sinaquai è il retg Michael da la Rumenia sa retratg ils 23 d’avust ed il di suenter ha l’armada rumena smess il cumbat da la vart tudestga. Ils success da l’Uniun sovietica ha sfurzà l’armada tudestga da sa retrair da la Grezia; ils 13 d’october èn unitads britannicas entradas en la citad d’Athen. Ils 5 da settember ha l’Armada cotschna occupà la Bulgaria; segirs da vegnir sustegnids da l’Uniun sovietica han ils communists bulgars sfurzà ils 9 da settember ina midada da la furma statala e surpiglià la direcziun dal pajais.

Ils 19 da settember ha la Finlanda concludì in armistizi cun l’Uniun sovietica. Ils 20 d’october han unitads sovieticas e partisans jugoslavs sut Tito conquistà la chapitala Belgrad. En il nord è la gruppa da l’armada nord sa retratga ils 13 d’october da Riga. En la Prussia Orientala è l’offensiva da l’Uniun sovietica dada ensemen l’october, malgrà ils success dal cumenzament. En la battaglia per Budapest è la chapitala ungaraisa vegnida assediada, ha dentant pir pudì vegnir conquistada ils 11 da favrer 1945 da l’Armada cotschna.

Fugitivs sin ina nav a Königsberg, 1945

L’Armada cotschna è avanzada il cumenzament dal 1945 davent da Varsovia (liberaziun ils 17 da schaner) vers nord ed ha separà cun quai la Prussia Orientala dal rest da l’imperi. Dieschmillis èn fugids da la Prussia Orientala sur la laguna schelada vers il vest. Durant in’acziun da salvament ils 30 da schaner avant Gdynia en il golf da Gdánsk è la nav ‹Wilhelm Gustloff› cun millis da fugitivs vegnida torpedada d’in sutmarin sovietic ed è sfundrada. Il medem è capità curt suenter cun la nav ‹Goya›. Areguard il dumber da las victimas appartegnan quests dus naufragis a las pli grondas catastrofas nauticas da l’istorgia. La citad da Königsberg, oz Kaliningrad, è alura vegnida ils 9 d’avrigl definitivamain en maun sovietic. Ils 27 da schaner ha l’Armada cotschna cuntanschì il champ da concentraziun dad Auschwitz-Birkenau ch’era vegnì bandunà avant da la SS. Il medem di èn emprimas unitads arrivadas en la citad da Küstrin al flum Oder.

Artigliaria sovietica a Berlin, avrigl 1945

Suenter l’Operaziun Vistula-Oder da l’Uniun sovietica sa chattava l’Armada cotschna la fin da schaner 1945 pauc dapli che 80 kilometers davant Berlin. Las autezzas da Seelow furman qua in obstachel spundiv natiral ed enturn questas autezzas ha gì lieu ina da las grondas battaglias da la Segunda Guerra mundiala. La ‹Battaglia da Seelow› ha cumenzà ils 16 d’avrigl, dus dis pli tard ha l’Armada cotschna – che dominava er numericamain – survegnì il suramaun. En il fratemp è vegnì serrà ils 15 da favrer in rintg d’occupaziun pli en il sid enturn Breslau, ma pir ils 6 da matg è la citad dada en ils mauns da l’Armada cotschna. Ils 25 d’avrigl è sa serrà il rintg d’occupaziun enturn Berlin, ils 28 d’avrigl n’èsi betg reussì a la 12avla armada tudestga sut General Walter Wenck da liberar la chapitala d’ordaifer. Ils 30 d’avrigl è Adolf Hitler sa suicidà en il bunker sut la nova chanzlia dal Reich tudestg. Ils 2 da matg han ils ultims defensurs capitulà a Berlin davant l’Armada cotschna.

Suenter l’offensiva tudestga betg reussida al Lai da Balaton la primavaira dal 1945, er numnada ‹Operaziun Frühlingserwachen›, ha l’Armada cotschna gì conquistà cumplainamain l’Ungaria ils 4 d’avrigl. La citad da Vienna è crudada ils 13 d’avrigl e davent da l’ost èn vegnids conquistads l’Austria Bassa, il Burgenland e la Stiria/Steiermark. Ils 8 da matg ha l’Armada cotschna cuntanschì la citad da Graz. Il medem di, ils 8 da matg 1945, il di da la capitulaziun senza resalvas da l’armada tudestga, ha l’Armada cotschna occupà en il decurs da l’Offensiva da Prag la citad da Dresden. Ils 10 da matg èn unitads sovieticas entradas en la citad da Prag. Ils 8 da matg a las 23.00 è entrada en vigur la capitulaziun totala da l’armada tudestga. Il cumenzament da matg dumbrava la gruppa da l’armada Center anc 900 000 schuldads. Ils pli paucs han cuntanschì il vest, la gronda massa è ida en praschunia sovietica. Er la revolta tscheca ha pretendì, en connex cun la stgatschada dals abitants tudestgs, in dumber da victimas nunenconuschent.

Italia, 1943 e 1944

Ils 10 da fanadur 1943 èn ils Alliads atterrads en Sicilia (‹Operaziun Husky›). Sinaquai ha il Grond Cussegl dal faschissem (talian ‹Gran Consiglio Del Fascismo›) raproschà a Mussolini tradiment. Il Duce è vegnì arrestà sin cumond dal retg talian. Sco nov primminister è entrà en uffizi Pietro Badoglio.

Mussolini banduna l’hotel Campo Imperatore, ils 12 da settember 1943

Schuldads talians, survigilads e discharmads da schuldads tudestgs a Bozen, settember 1943

Ils 22 da fanadur han ils Alliads occupà la chapitala siciliana Palermo. Ils 3 da settember èn duas divisiuns britannicas atterradas sin terra franca taliana ed èn fruntadas sin pitschna resistenza. Tschintg dis pli tard ha la regenza taliana fatg armistizi cun ils Alliads. Sinaquai han ils Tudestgs inizià il ‹Fall Achse›, en rom dal qual els han discharmà tut las unitads talianas ed occupà ils 10 da settember Roma. Ils 12 da settember èsi reussì ad insaquants paracrudaders da deliberar Mussolini da sia praschunia en l’Hotel Campo Imperatore. Mussolini è vegnì manà en la Prussia Orientala per pauc pli tard pudair diriger ina regenza da marionettas en l’Italia dal Nord (Republica da Salò) e per cuntinuar il cumbat da vart tudestga. Suenter ch’ils schuldads talians staziunads sin l’insla greca Kefalonia èn sa dustads cunter lur discharmaziun, èn ca. 5000 Talians vegnids arrestads e sajettads da truppas da muntogna tudestgas tranter ils 18 e 23 da settember.

Ils 13 d’october ha la regenza da Badoglio declerà la guerra al Reich tudestg. Ultra da las furmaziuns talianas uffizialas ha operà ina ferma armada da partisans da 256 000 umens e dunnas ch’ha lià l’onn 1944 cun ses cumbats diesch divisiuns da l’armada tudestga.

Aubiza da 240 mm dals Americans en la vischinanza da Mignano (Italia), schaner 1944

Ils Alliads èn avanzads mo plaunsieu. Ils Tudestgs defendevan fermamain lur posiziuns, entant che vegnivan endrizzads en la retroterra gia ils proxims puncts da defensiun. Pir cur che la pressiun daventava memia ferma, sa retiravan els per s’installar danovamain en lur fortezza. La decisiun dals Alliads d’atterrar en Sicilia e betg directamain a Roma ha probablamain prolungà considerablamain la guerra. Tscherts experts stiman che las furmaziuns talianas ed ils partisans avessan pudì deliberar sulets l’Italia dal Sid, sch’ils Alliads fissan atterrads sper Roma.

Entant ch’ils Alliads eran involvids en ferms cumbats cun las truppas tudestgas, han els pudì metter ils Tudestgs supplementarmain en las stretgas suenter in atterrament ad Anzio (‹Operaziun Shingle›, ils 21 da schaner), uschia che quels èn stads sfurzads da trametter ulteriuras divisiuns en l’Italia. Ils Alliads han erigì ina segunda front en l’Italia, n’han dentant betg nizzegià la chaschun d’avanzar fin a Roma.

Praschuniers da guerra tudestgs a Monte Cassino, survegliads da schuldads novzelandais, mars 1944

Ils 15 da favrer ha gì lieu la Battaglia da Monte Cassino. La claustra – betg occupada dals Tudestgs –, ch’aveva ina buna posiziun strategica sin la lingia da Gustav è vegnida bumbardada e dus dis pli tard destruida cumplettamain. Ils defensurs tudestgs, anteriurs paracrudaders da l’atterrament sin Creta, èn sinaquai sa zuppads en las ruinas da la claustra. Pir trais mais pli tard, ils 18 da matg, ha la claustra pudì vegnir occupada cun grondas sperditas e suenter plirs dis d’attatga dal 2. corps polonais. Las attatgas precedentas dals Alliads n’avevan purtà nagut.

Suenter che l’obstachel da Monte Cassino è stà eliminà, ha cumenzà l’avanzament vers Roma. Ils 25 da matg han las forzas alliadas unì lur duas fronts e chatschà enavos las truppas tudestgas sin la ‹lingia verda› tranter La Spezia e Rimini.

Feldmarschal general Albert Kesselring, il schefcumandant da las armadas en l’Italia, ha refusà da cumbatter en la ‹citad perpetna› e cumandà a sias unitads da bandunar Roma ils 4 da zercladur senza resistenza. La speranza dals Alliads da pudair chatschar enavos l’armada tudestga fin en las Alps n’è dentant betg sa realisada. A la lingia da defensiun da las Apenninas èn els stads airi, uschia ch’i n’ha anc betg dà il 1944 ina decisiun en l’Italia.

En questa fasa da la guerra han ils Alliads dal vest tratg en consideraziun d’avanzar supplementarmain sur il Balcan. Per evitar tensiuns cun l’Uniun sovietica han ins dentant desistì da quai.

Da la front dal vest fin la fin da la guerra, zercladur 1944 fin matg 1945

Front dal vest 1944/1945

Schuldads tudestgs vi d’ina artigliaria al rempar da l’Atlantic, Frantscha dal Nord, 1944

L’entschatta da l’onn è Erwin Rommel daventà schefcumandant da la gruppa da l’armada tudestga B a la front dal vest en il nord da la Loire. Ils 21 da schaner 1944 ha l’aviatica militara tudestga puspè cumenzà ad attatgar Londra; quai ha durà fin l’avrigl. Durant ch’ils Alliads èn stads occupads cun rimnar material da provediment, han ils Tudestgs rinforzà lur fortezzas a la costa da l’Atlantic.

Schuldads US-americans van a riva ad Omaha Beach, ils 6 da zercladur 1944

Ils 6 da zercladur èn ils Alliads sbartgads en la Normandia. Il plan per questa ‹Operaziun Overlord› è sa basà sin ideas ch’ins aveva sviluppà a partir dal 1941 ed è vegnì elavurà definitivamain dal litinent britannic Sir Frederick E. Morgan. Il plan preveda dad ir a riva cun quatter armadas e d’avanzar fitg svelt en l’intern dal pajais. Ils Tudestgs èn stads mal preparads per quest’invasiun. Il stab da planisaziun e Hitler spetgavan in atterrament a Pas-de-Calais, il lieu il pli stretg dal Chanal da la Mongia. Il territori da Calvados, nua ch’ils Alliads èn la finala ids a riva, vegniva mo defendì cun insaquants meters saiv da filfier cun spinas e cun in pèr tiradurs da mitraglias. Malgrà las spetgas falladas dal cumond superiur da l’armada tudestga era la costa da la Normandia tuttina bain rinforzada. Il territori d’invasiun avevan ils Alliads partì en tschintg parts d’atterrament cun ils nums secrets ‹Juno›, ‹Gold›, ‹Sword› (las parts britannicas/canadaisas) ed ‹Utah›, ‹Omaha› (parts US-americanas). Ils bumbardaments da la costa ch’èn vegnids fatgs or da l’aria e nà da la mar han da princip gì il success giavischà – cun excepziun dad Omaha, nua ch’ins ha fallà l’emprima lingia tudestga. Ultra da quai disponivan ils Tudestgs là d’ina segunda divisiun, quai ch’ils Alliads na savevan betg. Uschia hai dà en quest sectur grondas sperditas cur ch’è avanzada l’emprima unda da truppas terrestras (ca. 70 %).

Durant l’‹Operaziun Neptune›, l’interpresa d’invasiun per propi, èn stads en acziun bunamain 6700 navs e passa 13 000 aviuns. La damaun baud dals 6 da zercladur 1944, l’uschenumnà ‹D-Day›, èn pliras truppas da paracrudaders (la 82avla e 101avla divisiun US-americana) partidas per lur missiun en la retroterra. Pervi da sbagls da navigaziun e cunquai che las attatgas dals chanuns antiaerians èn stadas surprendentamain fermas n’han bleras maschinas betg cuntanschì las zonas da siglir giu previsas, uschia ch’ils paracrudaders èn vegnids sparpagliads sur vastas parts da la peninsla Cotentin.

Malgrà ch’ils Alliads han impundì grondas forzas, èn els mo avanzads plaunsieu. Als Tudestgs n’èsi dentant er betg reussì da trametter uschè svelt sco pussaivel unitads supplementaras en la zona da cumbat en Normandia. Per l’ina perquai ch’ils Alliads avevan il suramaun en l’aria e per l’autra pervi da bleras rodaglias da viafier ch’eran destruidas en Frantscha. Cherbourg en il nord da la peninsla da Cotentin è crudà ils 26 da zercladur suenter ina ferma attatga d’artigliaria americana e suenter cumbats intensivs sin via.

Ruinas en il conturn dal port da Caen, zercladur 1944

L’occupaziun da Caen ch’era ina finamira primara da l’emprim di da sbartgada è stada pli difficila che quai che las truppas alliadas dals Brits e Canadais avevan pensà. Pir suenter sis emnas da cumbat cun bleras sperditas ha la citad pudì vegnir occupada cumplettamain ils 19 da fanadur.

Ils 15 da fanadur ha cumenzà ina segund’invasiun en la Frantscha dal Sid a la Côte d’Azur tranter Toulon e Cannes (‹Operaziun Dragoon›, er enconuschenta sut il num ‹Anvil›). 880 navs alliadas, da quellas quatter portaviuns, sis navs da guerra, 21 bastiments cruschaders e passa 100 destruiders, totalmain 24 navs franzosas e 1370 bartgas d’ir a riva sco er ca. 5000 aviuns èn stads participads a la sbartgada. Trais divisiuns americanas han furmà las truppas d’attatga. Ils Franzos ed ils Americans han pudì avanzar sveltamain e senza gronda resistenza en l’intern dal pajais.

En la Normandia han ils Americans empruvà ils 25 da fanadur da rumper or da lur sectur da basa (‹Operaziun Cobra›). Ils proxims dis ha quai manà en il vest ad in’isolaziun da la peninsla da Cotentin fin ad Avenches. En l’ost a Saint-Lô han las unitads americanas pudì penetrar sveltamain la front tudestga suenter intgins retardaments inizials. Ils 6 d’avust han ils Tudestgs cumenzà ina cunterattatga a Mortain (‹interpresa Lüttich›), quai sut il commando da feldmarschal general Günther von Kluge. Els han dentant stuì sa fermar gia suenter dus dis, quai ch’ha alura manà cun agid dals Brits e Canadais ad ina battaglia en il nord, en l’uschenumnà ‹satg da Falaise›.

Truppas americanas durant il marsch da parada a Paris, ils 29 d’avust 1944

Ils 25 d’avust è vegnida deliberada la citad da Paris. Il cumandant general da la citad Dietrich von Choltitz ha refusà d’exequir il cumond da Hitler da destruir la citad ed è sa surdà cun sias truppas senza resistenza. Tras l’abundanza da material e la dominanza suprema en l’aria han truppas tudestgas pudì vegnir messas ord cumbat ed ils Alliads èn avanzads fitg bain il proxim temp. Durant lur svelt avanzament fin a la bastiun dal vest tudestga han els bain strapatschà lur lingias da provediment, ma els han er pudì eriger novas e spertas vias da refurniment (‹Red Ball Express›), uschia ch’igl è er reussì d’avair a disposiziun las grondas massas da carburant che vegnivan basegnadas. Gia ils 3 da settember è crudà Brüssel ed il di suenter han ins pudì occupar la citad dad Antwerpen. Sulettamain en l’operaziun d’atterrament ‹Market Garden› ha il II. corps da tancs da la SS procurà per ina greva sconfitta dals Brits ed Americans ad Arnheim.

Cunquai che la marina tudestga ha pers ils ports a l’Atlantic ed al Chanal da la Mongia e surtut en la Bretagna, ha ella cuntinuà sia guerra da sutmarins davent da la Norvegia. Fin il 1. da settember han ils Tudestgs attatgà Londra davent da la Frantscha dal Nord cun rachetas da punts da lantschada. Cun lavurs vi dal project ‹Friesenwall› han ins vulì cumbatter l’invasiun dals Alliads a la costa tudestga da la Mar dal Nord. Il rempar n’è dentant betg vegnì terminà.

Suenter grevs cumbats han ils Alliads conquistà ils 21 d’october Aachen sco emprima citad tudestga. Ils 22 da november han forzas armadas americanas cuntanschì pli en il sid la fortezza da Metz e Strasbourg. Il december han ils Tudestgs empruvà en l’‹offensiva da las Ardennas› da puspè survegnir il suramaun en il vest. La finamira è stà d’interrumper las lingias dals Alliads, d’avanzar cun ina lada front vers la Belgia e d’occupar il port da provediment dals Alliads ad Antwerpen. Quai n’è dentant betg reussì ed ils Tudestgs han gì consumà las ultimas reservas offensivas.

Dus schuldads US-americans durant l’explosiun d’in char annex cun benzin sin la plazza da martgà da Kronach, ils 14 d’avrigl 1945

La notg dals 16 sin ils 17 d’avrigl 1945 han truppas franzosas conquistà cun agid d’aviuns americans e sut il commando da general Jean de Lattre de Tassigni e maior Christian Marie de Castries la citad da Freudenstad en il Guaud Nair. Suenter han las truppas cuntinuà en direcziun da las citads da Rottweil e Stuttgart.

Truppas alliadas han cuntanschì ils 7 da mars 1945 la punt dal Rain a Remagen; els han erigì chaus-punt da vart dretga dal Rain e circumdà la regiun da la Ruhr. La gruppa da l’armada B sut feldmarschal Model è vegnida tschinclada il 1. d’avrigl ed ha capitulà ils 18 d’avrigl. Il medem di han truppas americanas occupà Magdeburg, in di pli tard Leipzig.

Schuldads sovietics ed US-americans a Torgau, ils 26 d’avrigl 1945

Ils 25 d’avrigl èn truppas americanas e sovieticas s’inscuntradas a Torgau a l’Elba (‹Elbe Day›); l’ultima regiun d’influenza dals Tudestgs è uss crudada en duas parts. Ils 26 d’avrigl è la citad da Brema dada en ils mauns dals Brits ch’han cuntinuà lur avanzada vers nordost. Els han conquistà spert ina suenter l’autra las citads da Lübeck (ils 2 da matg) e Hamburg (ils 3 da matg), entant che truppas britannic-canadaisas han occupà la citad da Wismar. L’attatga or da la regiun da Hagenow ha probablamain er gì lieu per impedir l’Armada cotschna d’avanzar fin a Schleswig-Holstein. Tard il suentermezdi dals 2 da matg èn ils Alliads dal vest e da l’ost sa scuntrads a l’ur oriental da la citad da Wismar.

Ils 5 da matg ha capitulà il colonel general Blaskowitz ch’era circumdà cun sias truppas en l’Ollanda. Durant che unitads britannicas han conquistà la Germania dal Nord, èn ils Americans sa vieuts vers sid. Els han occupà la citad da Minca ils 30 d’avrigl. Stuttgart è crudà ils 22 d’avrigl en ils mauns da l’armada franzosa ch’è alura avanzada vers sid en il Vorarlberg. L’armada americana è avanzada en direcziun da las Alps ed è sa scuntrada ils 3 da matg al Pass dal Brenner cun ils cumpatriots ch’avevan occupà dal sid ensi l’Italia dal Nord.

En l’Italia è Bologna crudà ils 19 d’avrigl en ils mauns da las truppas americanas. Ils 25 d’avrigl è il dictatur Benito Mussolini fugì dals Alliads or da la citad da Salò, quai che vala sco fin da la Republica sociala taliana. Ils 27 d’avrigl han ins conquistà Genua; in di pli tard han partisans talians tschiffà a Dongo il ‹Duce› Mussolini ed al han sajettà. Ils 2 da matg han las unitads tudestgas capitulà en l’Italia, il medem di ha l’armada britannica invadà Trieste.

La fin da la guerra en l’Europa, 1945

Proclamaziun nr. 1 da general Eisenhower che sa drizza al pievel tudestg, mars 1945

Schuldads sovietics suenter la fin dals cumbats a Berlin, matg 1945

In di avant che Hitler fetschia suicidi ils 30 d‘avrigl, ha el nominà en ses testament politic l’admiral Karl Dönitz sco president dal Reich e schefcumandant da l’armada, ed il minister da propaganda Joseph Goebbels sco chancelier da l’imperi. Suenter che Goebbels ha medemamain fatg suicidi il 1. da matg, ha Dönitz proclamà il medem di en in pled al radio ch’il cumbat militar cunter l’inimi bolschevic cuntinueschia. Dönitz ha vulì metter ils schuldads tudestgs en praschunia american-britannica per als salvar da la praschunia sovietica. Suenter che las ultimas unitads han capitulà ils 2 da matg a Berlin, ha el endrizzà ses quartier principal en la citad da Flensburg che vegniva anc controllada dals Tudestgs ed ha nominà ina regenza gestiunaria sut il cont Schwerin von Krosigk.

Ils 4 da matg ha il nov schefcumandant da la marina da guerra, l’admiral general Hans-Georg von Friedeburg, suttascrit sin il munt Timelo sper Lüneburg in document davart la capitulaziun senza cundiziuns da las unitads da l’armada tudestga ch’han gì cumbattì en il nordvest cunter il feldmarschal britannic Montgomery. Questa capitulaziun parziala è entrada en vigur ils 5 da matg a las 7.00.

Wilhelm Keitel suttascriva il document da capitulaziun a Berlin-Karlshorst, ils 8/9 da matg 1945

Suenter che Eisenhower ha refusà la pretensiun d’in armistizi cun ils Alliads dal vest en il quartier principal operativ da la SHAEF (‹Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force›) a Reims, ha il colonel general Alfred Jodl suttascrit la damaun dals 7 da matg la capitulaziun senza cundiziuns da tut las truppas tudestgas. Quella è entrada en vigur ils 8 da matg, a las 23.01 tenor il temp da l’Europa Centrala. En in ulteriur document è vegnida concludida la ratificaziun da questa capitulaziun cun il cumond suprem da l’armada sco er dals schefcumandants da l’armada, da l’aviatica militara e da la marina. Quai è capità cun suttascriver in ulteriur document da capitulaziun en il quartier principal sovietic a Berlin-Karlshorst. Pervi dal retardament dal temp eri gia mesanotg, cur ch’il feldmarschal general Keitel ha suttascrit per l’armada il document la notg dals 8 sin ils 9 da matg, l’admiral general von Friedeburg per la marina da guerra ed il colonel general Stumpff per l’aviatica militara (sco represchentant dal schefcumandant feldmarschal von Greim).

Ediziun speziala da la gasetta US-americana per ils schuldads ‹Stars and Stripes› a chaschun da la capitulaziun ils 8 da matg 1945

Ils 8 da matg, il di da la fin da la guerra, l’uschenumnà ‹V-E-Day› (‹Victory in Europe Day›), respectivamain il di da la liberaziun, sa chattan anc sut la controlla da l’armada tudestga las Inslas anglo-normanas en il Chanal da la Mongia e las citads da Lorient, Saint-Nazaire, La Rochelle sco er la peninsla lettona Mazierba. Er en il Danemarc è il domini tudestg restà incontestabel fin la capitulaziun. Il Reich tudestg sez era per gronda part occupà, sulettamain la regiun da las Alps e parts dal protectorat Böhmen e Mähren e Schleswig-Holstein eran anc sut controlla da truppas tudestgas.

En Norvegia e per part er en la Germania dal Nord èn las truppas tudestgas vegnidas tegnidas en fermanza da las forzas britannicas. Las truppas eran formalmain praschunieras da guerra, dentant senza vegnir discharmadas e senza midadas en lur structura militara. Ellas èn restadas prontas per l’acziun e per part er vegnidas instruidas vinavant. Las parts da las truppas eran suttamessas al commando britannic. Durant la conferenza a Potsdam ils 27 da fanadur 1945 ha Stalin pledentà il primminister britannic Churchill en questa chaussa, numnadamain concernent quests 400 000 schuldads betg discharmads en Norvegia.

Ils 8 e 9 da matg ha in dumber nunenconuschent da schuldads tudestgs empruvà da fugir dal sectur da la pussanza sovietica en las regiuns anc controlladas dals Alliads dal vest, surtut schuldads da la regiun da Böhmen-Mähren. A la pluralitad n’è quai betg reussì, surtut cunquai che l’armada americana ha observà strictamain las cundiziuns d’armistizi e tegnì en fermanza ils schuldads tudestgs arrivads en lur sectur per als surdar als Soviets. Per la gruppa da l’armada Kurland, vul dir la gruppa da l’armada dal nord ch’era enserrada, n’hai dà nagina speranza da fugir da la praschunia.

Il Soviet suprem ha abolì il stadi da guerra cun la Germania pir en ina proclamaziun unilaterala ils 25 da schaner 1955.

Richard von Weizsäcker, da quel temp president da la Republica Federala Tudestga, ha exprimì il 1985 en ses pled per ils 8 da matg che la fin da la guerra valia dapi il 1945 en la cultura naziunala da la Republica Federala Tudestga sco liberaziun dal naziunalsocialissem. L’istoricher e publicist tudestg Michael Wolffsohn defenda l’opiniun ch’ils 8 da matg na saja betg stà in di da liberaziun per ils Tudestgs da l’ost, cunquai ch’els hajan «barattà fin il 1989 sfurzadamain la nunlibertad brina cun quella cotschna». – «Co e pertge avessan ils Tudestgs da la Germania da l’Ost pudì sa sentir liberads – u perfin ils 12 milliuns da fugitivs e stgatschads, ils violads ed ils persequitads?»

La guerra en l’Asia ed en il Pacific

Il Giapun era gia stà involvì en pliras guerras ils decennis avant la Segunda Guerra mundiala. Sut Tennō Yoshihito aveva il Giapun cumbattì cun ils Alliads durant l’Emprima Guerra mundiala, nua ch’il Giapun aveva pudì surpigliar colonias da l’imperi tudestg, sco per exempel Qingdao. Ca. diesch onns avant eran proruts conflicts per la Mandschuria ch’han gì per consequenza la Guerra russ-giapunaisa (1904–1905).

En il Giapun n’èsi betg reussì da dumagnar la crisa economica mundiala a partir dal 1929, uschia che adina dapli vuschs han pretendì d’expander territorialmain per schliar ils problems.

A partir dals onns 1930 ha il militar gì adina dapli controlla entaifer la regenza, cumprais l’uffizi dal primminister: adversaris politics vegnivan persequitads, ils meds da massa censurads. Quest engaschi agressiv ha presumtivamain gì la finamira da ventscher l’egemonia dals stadis europeics dal vest sur ils pajais asiatics e las colonias e da la remplazzar cun ina giapunaisa.

L’interess principal da l’expansiun giapunaisa ha pertutgà l’intschess da la Republica da la China da lezza giada. Suenter l’incident da Mukden ils 18 da settember 1931, nua che uffiziers giapunais han commess in attentat explosiv, è suandada la crisa da la Mandschuria e l’armada da Guandong ha occupà lezza regiun, apparentamain senza cunvegnientscha cun la regenza giapunaisa. Il 1. da mars 1932 han ins proclamà là il stadi da marionettas Mandschukuo cun Pu Yi sco president uffizial e pli tard imperatur. Pervi da protestas internaziunalas davart quest andament en China è il Giapun sortì il 1933 da la Societad da las naziuns e s’associà il 1936 al patg anticomintern per cumbatter ils communists internaziunals.

La punt da Marco Polo, 1937

La Guerra dal Pacific, 1937–1942

Ils 7 da fanadur 1937 èn truppas giapunaisas sbartgadas a la costa da la China ed igl ha dà il cumbat a la punt da Marco Polo. Suenter in curt armistizi ha cumenzà ils 25 da fanadur la Segunda Guerra giapunais-chinaisa ch’ha durà fin il 1945. Questa guerra vegn perfin considerada d’insaquants istorichers sco il cumenzament per propi da la Segunda Guerra mundiala.

Da quest temp sa chattava la China ad in spartavias, cunquai ch’ils communists sut Mao Zedong ed ils naziunalists da la partida da Kuomintang sut Chiang Kai-shek cumbattevan per il domini en il pajais. Ils communists èn sa retratgs suenter il Lung Marsch a l’intern dal pajais ed han intervegnì mo sporadicamain en il cumbat cunter il Giapun. Suenter l’Offensiva dals tschient regiments ch’ha durà davent da la mesadad enfin la fin dal 1940 hai dà discordia entaifer la partida e Mao ha decidì da surlaschar il cumbat cunter ils Giapunais cumplainamain als naziunalists e da tegnair enavos las atgnas truppas per il cumbat da las classas che vegnia a prorumper pli tard.

Truppas giapunaisas durant l’occupaziun da Nanjing, schaner 1938

Enturn ils 8 da december 1937 han las truppas giapunaisas cuntanschì Nanjing, la chapitala da la partida Kuomintang, e l’han circumdà. Durant l’evacuaziun da burgais americans or da Nanjing han ils Giapunais sajettà or d’aviuns da guerra sin la nav da chanuns ‹USS Panay› che navigava sin il Jangtsekiang ed era chargiada bain plain. La nav è sfundrada, trais umans èn morts e 48 vegnids blessads. La regenza giapunaisa è bain sa perstgisada per quest incident, ma ensemen cun rapports davart la crudaivladad dals schuldads giapunais ch’èn uss vegnids publics, ha l’incident da Panay procurà ch’il maletg dal Giapun è sa mida en ils Stadis Unids da l’America. Ils 13 da december han truppas giapunaisas occupà Nanjing. Las trais emnas che suondan ha gì lieu la mazzacra da Nanjing; probablamain passa 300 000 civilists chinais èn vegnids mazzads e ca. 20 000 dunnas violadas. Chiang Kai-shek ha sinaquai laschà transferir la chapitala en la citad da Chongqing situada pli lunsch davent.

Schuldads giapunais cumbattan a Guandong, 1938

Il mars 1938 ha il Giapun decretà la lescha da mobilisaziun naziunala ch’è entrada en vigur l’avrigl. Sin questa lescha è sa basà il moviment da la mobilisaziun spiertala naziunala. En questa mobilisaziun èn stads concentrads tut ils aspects economics e socials per far guerra pli efficaziamain. Cur che Ugaki Kazushige, in anteriur general ed adversari d’ulteriuras escalaziuns, è daventà minister da l’exteriur il matg 1938, han ins pudì sperar sin ina schliaziun paschaivla en il conflict cun la China. Ma igl ha dà novas dispitas cun l’Uniun sovietica en il conflict per la Mandschuria ed è vegnì a la Battaglia da Halhin Gol, nua ch’i gieva per ils cunfins giapunais-sovietics.

L’avegnir dal Giapun dependeva surtut da las furniziuns da materias primas or da colonias da la Gronda Britannia e da la Frantscha. Perquai ha il Giapun nizzegià il cumenzament da la guerra en l’Europa per sfurzar la Gronda Britannia da serrar la via da Burma, ina via da grond’impurtanza per la China vers il Golf dal Bengal, per che las truppas chinaisas n’hajan nagin access al refurniment. Ultra da quai ha il Giapun nominà Nanking Wang Jingwei sco schef d’ina regenza da marionettas (moviment panasiatic) e survegnì dal reschim da Vichy la lubientscha d’occupar il Vietnam, lura anc cun il num Indochina franzosa. En consequenza han ils Stadis Unids e la Gronda Britannia proclamà in embargo e bloccà ils meds finanzials dal Giapun.

Ils 27 da settember 1940 ha il Giapun suttascrit il Patg tripartit cun la Germania e l’Italia. Quest patg ha schlargià il patg anticomintern existent per sustegns militars vicendaivels. Cun quai ha l’imperatur giapunais sbittà sia neutralitad ch’el aveva proclamà anc ils 5 da settember 1939 e suttastritgà sia politica exteriura agressiva surtut envers la China.

Sinaquai ha la regenza americana appellà ils 8 d’october a tut ils civilists en l’Orient Extrem da turnar enavos en ils Stadis Unids, perquai che la situaziun en questa regiun daventia intscherta. Ils 23 d’october ha ella proclamà in scumond d’export da fier e d’atschal en il Giapun. Ils 23 d’october han trais navs a vapur da passagiers bandunà ils Stadis Unids per evacuar tut ils Americans or da la China ed il Giapun.

L’avrigl 1941 ha il president Franklin D. Roosevelt suttascrit in cumond secret ch’ha permess ad uffiziers da reserva da bandunar il militar per ir sco voluntaris en China. Sinaquai ha il chapitani Claire Lee Chennault fundà a Kunming, la chapitala da la provinza Yunnan en China, l’‹American Volunteer Group› (er numnada ‹Flying Tigers›), ina squadriglia americana d’aviaturs ch’è vegnida messa en il servetsch activ da l’US Air Force a partir dal 1942.

Il 1941 èn ils Stadis Unids ed il Giapun sa stentads pli e pli d’impedir la guerra smanatschanta. A medem temp èn ils plans da guerra e da conquista dal Giapun per l’Asia dal Sidost daventads pli concrets. Il Giapun n’ha dentant betg ademplì las pretaisas dals Stadis Unids da bandunar la China. Pervi da l’embargo da la Gronda Britannia e dals Stadis Unids e perquai ch’il Giapun era separà da las furniziuns da materias primas dals alliads europeics, è ina guerra cun ils Stadis Unids e cun la Gronda Britannia stada ord vista dal Giapun l’unica alternativa a la perdita da l’imperi.

Ils 7 da december 1941 ha il Giapun tutgà sensiblamain ils Stadis Unids da l’America cun l’attatga sin Pearl Harbor, il port e la basa dals Stadis Unids a Hawai. Quest’attatga è stada ina decleraziun da guerra als Stadis Unids e suenter quella èn ils Giapunais avanzads vinavant vers il sid ed han occupà sut la propaganda ‹l’Asia als Asiats› colonias europeicas ed americanas sco Hongkong, las Filippinas e las Indias Orientalas ollandaisas.

En il decurs da quatter mais (december fin mars) han las truppas giapunaisas gì sut controlla vastas parts da l’Asia dal Sidost ed ina gronda part dal Pacific cun ca. 450 milliuns umans. Quai è stada la pli grond’extensiun en l’istorgia dal Giapun.

La pli impurtanta conquista dal Giapun ha gì lieu ils 23 da schaner 1942, cur che ha pudì vegnir surventschida a Rabaul al spitg dal nordost da la Nova Britannia en Papua Nova Guinea la pitschna garnischun australiana ed occupada la citad da port. Cun quai han ils Giapunais gì ina basa excellenta per avanzar vinavant en direcziun dal Pacific Oriental e da la Mar dal Sid. La basa è vegnida extendida ils proxims onns ad ina veritabla fortezza.

Amez l’onn 1942 è la situaziun dentant sa midada. Suenter la Battaglia da la Mar da Curals e suenter la Battaglia da Midway, nua ch’ils Giapunais han pers quatter portaviuns e numerus aviuns e garnischuns versadas, è la flotta giapunaisa stada indeblida considerablamain. Cun atterrar ils 7 d’avust sin Guadalcanal, ina da las Inslas da Salomon en il sidvest dal Pacific, han ils Americans cumenzà l’‹Operaziun Watchtower›, ina da las battaglias las pli diras e cun las pli grondas sperditas durant la guerra dal Pacific. La battaglia ha durà fin l’onn sequent e marchescha in mument decisiv a favur dals Americans. Els han pudì impedir ch’ils Giapunais avanzian vinavant. Uschia n’ha l’Australia betg stuì vegnir isolada da l’America e truppas americanas han pudì avanzar vinavant en territori occupà dal Giapun. Durant quests cumbats ha la flotta giapunaisa stuì registrar sperditas ch’ella n’ha betg pli pudì remplazzar, cuntrari a ses adversaris.

Ils Americans van a riva a Rendova Island sin las Inslas da Salomon ils 30 da zercladur 1943

Cunteroffensiva, 1943–1945

Ils menders cumbats han gì lieu da la fin dal 1942 fin la mesadad dal 1944 a Nova Guinea, en la Mar dal Sid sin las Inslas da Salomon, las Inslas Gilbert, las Inslas Marshall e las Inslas Mariannas. Ina tactica cun grond success è stada l’uschenumnà ‹Island Hopping›: ils Americans han evità las fermas basas giapunaisas, spezialmain l’impurtant lieu Rabaul cun ses port ed ils champs d’aviaziun, ed han occuppà insla per insla en direcziun dal territori suveran giapunais.

L’entschatta dal 1943 èsi reussì als Americans da decodar ils codes da func giapunais. In dals codes ils pli impurtants è stà l’‹ultra›code da l’uffizi da commando da l’atol Truk. Quest success è daventà la basa per la guerra maritima dals sutmarins americans cunter las navs da vitgira e da provediment giapunaisas. A la marina giapunaisa n’èsi durant l’entira guerra betg reussì da furmar in sistem da protecziun efficazi per sia navigaziun da transport. Per l’ina è quai stà la culpa da la doctrina militara giapunaisa ch’ha sutstimà il privel dals sutmarins, uschia ch’ils Giapunais n’han betg mess a disposiziun avunda navs d’escorta a l’entschatta da la guerra; per l’autra è quai stà la culpa da l’inferiuradad tecnica dal Giapun en il sectur dal radar sur l’aua e da la localisaziun sut l’aua. Da quai è resultà ina mancanza da carburants, quai ch’ha restrenschì la scolaziun da novs pilots; da l’autra vart ha questa situaziun er sfurzà da staziunar las flottas en la vischinanza da funtaunas da carburants lunsch ordaifer il territori da battaglia, quai ch’ha restrenschì las opziuns tacticas e strategicas da la flotta.

Explosiun da ‹Fat Man› sur Nagasaki, ils 9 d’avust 1945

A l’exploraziun da func americana èsi reussì mez avrigl da decodar in discurs al func, tenor il qual l’admiral Yamamoto Isoroku, schefcumandant da la marina imperiala giapunaisa, vuleva visitar la basa a Bougainville, in’insla da las Inslas da Salomon en il Pacific. Per tschiffar ses aviun èn partids ils 18 d’avrigl 16 aviuns dal tip P-38 davent da la pista dal ‹Henderson Airfield› sin Guadalcanal ed han prendì curs vers nord. Suenter ina sperdita han els pudì sajettar trais dals nov aviuns d’escorta e duas da las maschinas da transport. En ina da quellas sa chattava Yamamoto ch’è mort. La marina giapunaisa è sa remessa mo malamain da la perdita da questa ferma persunalitad manadra.

A partir dal 1944 ha cumenzà il success da las uschenumnadas ‹Task Forces›, las gruppas da cumbat americanas. La ‹Fast Carrier Task Force›, alternantamain er numnada ‹Task Force 38› u ‹T. F. 58› ha diregì ils avanzaments cunter inslas occupadas dal Giapun ed è avanzada adina vinavant en direcziun da las inslas giapunaisas, malgrà ch’ils Giapunais han cumenzà las operaziuns cun lur aviuns da kamikaze. Ils Giapunais n’han betg pudì far tant donn sco spetgà a las navs americanas. Er ils torpedos equipads n’han betg gì il success spetgà.

Suttascripziun dal document da capitulaziun, ils 2 da settember 1945

A partir da mez zercladur ha cumenzà ina battaglia sin l’insla Saipan, l’insla principala da las Inslas Mariannas. Cumbinada cun quella è stada la battaglia en la mar da las Filippinas, nua ch’ils Giapunais han pers bunamain tut ils aviuns en cumbat, inclus l’equipa e trais portaviuns destruids da sutmarins. A partir da la fin d’october fin l’entschatta da november 1944 ha gì lieu durant la sbartgada a Leyte sin las Filippinas ina battaglia maritima ed aviatica en il golf da Leyte. Cun la perdita da quatter portaviuns (senza aviuns), trais navs da cumbat, diesch bastiments cruschaders e nov destruiders han ils Giapunais bunamain pers lur entir rest da la forza armada maritima.

Suenter ils cumbats sin las inslas giapunaisas dad Iwojima ed Okinawa han ils Americans bittà ils 6 d’avust 1945 l’emprima bumba atomara sin Hiroshima. Curt suenter, ils 9 d’avust, è suandada la segunda sur la citad da Nagasaki. Sis dis pli tard ha il ‹Tennō› giapunais annunzià al radio la capitulaziun dal Giapun. Quella è vegnida suttascritta ils 2 da settember en il golf da Tokio sin la nav ‹USS Missouri›.

Aspects strategics

L’istoricher da strategia Colin Gray interpretescha la Segunda Guerra mundiala sco in eveniment fitg cumplex, en il qual èn stads cumpigliads trais continents ch’han fatg operaziuns sin terra franca, sin l’aua ed en l’aria. Tenor Gray eran ils dus lieus da guerra principals, la front da l’ost ed il spazi dal Pacific, en general independents in da l’auter. Dentant han eveniments impurtants, sco p.ex. la decleraziun da guerra tudestga als Stadis Unids da l’America suenter l’attatga sin Pearl Harbor, constituì colliaziuns impurtantas. Il tratg communabel da quests eveniments è surtut ch’i sa tracta tar omaduas campagnas militaras d’immensas operaziuns d’occupaziun.

Plinavant classifitgescha Gray la Segunda Guerra mundiala sco ‹guerra d’isada› (u er ‹guerra da stancladad›), er sch’il cumbat da las armas unidas è stà pli frequent che durant l’Emprima Guerra mundiala, vul dir che tut las sorts da gruppas han agì fermamain da cuminanza, sco per exempel en l’uschenumnà ‹Blitzkrieg›.

Guerra aviatica

Center da la citad da Varsovia suenter las attatgas aviaticas dals Tudestgs, settember 1939

Rotterdam suenter l’attatga aviatica dals Tudestgs, matg 1940

L’armada aviatica tudestga ha absolvì ses emprim test en la guerra civila spagnola. Ils 26 d’avrigl 1937 han aviuns da la ‹Legiun Condor› bumbardà la citad spagnola Guernica. Quest’attatga aviatica è stada l’emprima missiun a l’exteriur da la nova aviatica militara dal Reich tudestg e l’emprima attatga aviatica en l’istorgia militara ch’ha gì en mira ina zona civila. En la campagna militara polonaisa ha l’aviatica militara svelt obtegnì la suveranitad aviatica, cunquai ch’ils aviuns polonais eran per gronda part antiquads e pudevan mo far pauca resistenza. L’attatga aviatica sin Varsovia ils 15 da settember 1939 è stada in’emprima attatga or da l’aria surtut sin miras civilas durant la Segunda Guerra mundiala. Ils 14 da matg 1940 ha l’aviatica militara attatgà il center da Rotterdam. In’attatga da la ‹Royal Air Force› (RAF) sin Mönchengladbach il matg 1940 è restada senza gronda muntada.

Zona industriala a Coventry destruida suenter l’attatga aviatica dals Tudestgs, november 1940

Ils 14 da november 1940 ha l’aviatica militara tudestga bumbardà la citad englaisa Coventry. Ultra d’edifizis d’industria èn er vegnidas destruidas millis da chasas d’abitar e la catedrala dal temp medieval. In’ulteriura attatga ha tutgà la citad ils 8 d’avrigl 1941. La propaganda naziunalsocialistica ha inventà la noziun da ‹coventrieren› per bumbardaments d’entiras zonas. Las attatgas sin Rotterdam e Coventry èn vegnidas manadas da l’anteriur schef da la Legiun Condor e responsabel per l’attatga sin Guernica.

Sco reacziun sin Coventry ha la Royal Air Force intensivà ses bumbardaments da zona sin citads tudestgas. Quests bumbardaments han gì grond success, cunquai che la Battaglia d’Engalterra da l’avust 1940 fin il matg 1941 è ida a fin cun la sconfitta da l’aviatica militara tudestga. Ils 6 d’avrigl 1941 han ils Tudestgs attatgà e per gronda part destruì la citad da Belgrad ch’ha strusch pudì vegnir defendida cunter las attatgas aviaticas. Er en l’offensiva tudestga cunter l’Uniun sovietica ha l’aviatica militara giugà ina rolla impurtanta. Ella n’ha dentant betg pudì influenzar a favur dals Tudestgs la Battaglia da Moscau u quella da Stalingrad. A partir dal 1942 ha er l’aviatica militara americana attatgà l’Europa, e l’avrigl 1942 la citad da Tokio.

Hamburg suenter l’‹Operaziun Gomorrha›, 1943

Ils morts suenter las attatgas aviaticas sin Dresden, favrer 1945

Il favrer 1942 è Arthur Harris vegnì nominà cumandant suprem dal ‹RAF Bomber Command›, il commando superiur sur la flotta da bumbardaders da la Royal Air Force. Il matg è vegnida attatgada la citad da Cologna. Cun quai ha cumenzà il bumbardament da zonas sin citads tudestgas ch’ha cuntanschì il fanadur 1943 in emprim punct culminant cun l’‹Operaziun Gomorrha› cunter Hamburg. Qua èn per l’emprima giada vegnidas utilisadas tecnicas da finta. Igl ha dentant er dà sperditas considerablas tar ils bumbardaders americans, per exempel durant las attatgas sin Schweinfurt ed Essen. Cun lur attatgas aviaticas massivas han ils Alliads sperà da pudair provocar resistenza cunter il manader e da scursanir la guerra. Ma questa speranza n’è betg ida en vigur, anzi, la populaziun tudestga è s’unida pli ferm enturn lur direcziun naziunalsocialistica (‹Segunda surpigliada da la pussanza›).

Durant ils ultims mais da guerra èn vegnidas destruidas grondas surfatschas da numerusas citads tudestgas, tranter auter da Braunschweig, Dresden, Heilbronn, Koblenz, Pforzheim, Hanau e Würzburg. Cun l’invenziun da la bumba aviatica ‹V1› e la racheta ‹V2› ha la vart naziunalsocialistica sperà d’avair in’‹arma miraculusa›. Cunquai che omaduas armas n’han betg pudì prender en mira exactamain in punct fix, n’èn ellas betg stadas adattadas per destruir precisamain miras militaras. Lur funcziun è surtut stada quella da terrorisar la populaziun civila, uschia ch’ellas vegnan sajettadas il zercladur 1944 ed il mars 1945 senza mira exacta sin citads grondas sco Londra u Antwerpen. La citad da Tokio è vegnida destruida considerablamain il favrer/mars 1945 a chaschun d’attatgas americanas, vitiers hai dà immens blers morts. Il punct final han mess las bumbas atomaras ch’ils Americans han bittà sin Hiroshima e Nagasaki ils 6 e 9 d’avust 1945. Quest’attatga dueva sfurzar il Giapun da capitular e per l’autra metter in segn politic da la forza militara en la confruntaziun sequenta.

Guerra sin l’Atlantic e cun ils sutmarins

Karl Dönitz durant l’arrivada dal sutmarin U 94 en il port da Saint-Nazaire, zercladur 1941

Ils 14 d’october 1939 èsi reussì al sutmarin ‹U 47› cun il litinent capitani Günther Prien da penetrar en il golf da Scapa Flow, la basa principala da la marina britannica, e da sfundrar la nav da guerra ‹Royal Oak› cun in’equipa da 1400 umens. L’emprim è quai mo stà in’attatga da propaganda, planisada dal cumandant Karl Dönitz, ma lura hai dà londeror ina guerra da sutmarins. Fin la mesadad da l’onn 1940 han gì lieu surtut acziuns da singuls sutmarins. Suenter la conquista da la Frantscha al Golf da Biscaja a Brest, Lorient, Saint-Nazaire e La Rochelle han ils Tudestgs pudì eriger basas da sutmarins provisoricas. Grazia a quests ports han ils sutmarins pudì cuntanscher bler pli spert ils lieus d’acziun sur il Chanal da la Mongia. Ils convois dals Alliads erann segirads mo flaivlamain per mancanza da navs d’escorta. Plinavant han ils cumandants dals sutmarins applitgà la nova tactica da l’attatga nocturna sur l’aua, uschia ch’ils apparats sonars (ASDIC) dals Alliads, che localisavan mo miras sut l’aua, èn stads senza effect.

Uss è suandada ina seria da victorias per l’armada da sutmarins tudestga, quai che la propaganda naziunalsocialistica ha nizzegià stilisond blers cumandants ad eroxs. Il 1940 han ils Alliads pers ca. 4,5 milliuns tonnascha ed il 1941 ca. 4 milliuns.

‹Operaziun Rheinübung›, ils 24 da matg 1941

Construcziun dal bunker da sutmarins a Lorient, avrigl 1942

Per augmentar la pressiun sin ils transports da refurniment britannics e per sustegnair la guerra da sutmarins è partida il matg 1941 ina flottiglia da la citad da port Gdynia (tudestg Gotenhafen) en Pologna per sa render vers l’Atlantic. La flottiglia sa cumponiva da la nova nav da guerra ‹Bismarck›, dal grond cruschader ‹Prinz Eugen› e d’insaquants destruiders. L’acziun sut il num ‹Unternehmen Rheinübung› ha manà al naufragi dal cruschader da battaglia britannic ‹HMS Hood› ed è ì a fin cun la sfundrada da la ‹Bismarck› ils 27 da matg.

Sutmarins tudestgs en in bunker, 1942

Suenter ch’ils Stadis Unids èn entrads en guerra ed en vista a l’uniun da las forzas americanas en il Pacific ha l’admiral Dönitz tramess sutmarins a lunga distanza vers l’America per l’‹Unternehmen Paukenschlag›. La defensiun da la costa americana era anc organisada fitg mal l’entschatta dal 1942 e n’ha betg pudì far frunt a las attatgas sin lur navigaziun da commerzi. Cur ch’ins ha augmentà la defensiun la primavaira, han ils sutmarins tudestgs extendì lur zona d’acziun sin la Caribica e l’Atlantic dal Sid. Auters sutmarins han operà a medem temp en rotschas en l’Atlantic dal Nord ed han uschia pudì mantegnair la pressiun sin ils convois. L’atun 1942 han ils sutmarins anc ina giada pudì augmentar lur success, cunquai ch’ils Americans han duvrà lur forzas d’escorta per segirar l’Africa dal Nord. Il 1942 èn vegnidas sfundradas passa 8 milliuns tonnaschas.

La fin dal 1942 èsi reussì als Alliads da decodar ils codes da la maschina da criptadi tudestga Enigma. Il matg 1943 han els pduì nizzegiar cumplainamain lur domini en l’aria e lur forzas d’escorta, uschia ch’els han sfundrà en quel mais 43 sutmarins tudestgs. Dönitz ha sinaquai interrut ad interim la guerra da sutmarins e laschà clamar enavos quels. La battaglia en l’Atlantic ha uschia midà caracter.

Cun l’invasiun da la Frantscha il zercladur 1944 èn prest er vegnidas attatgadas las basas da sutmarins tudestgas a la costa franzosa da l’Atlantic. Ils sutmarins èn vegnids chatschads a chantun en la Mar dal Nord e da l’Ost sco er vers la Norvegia ed han uss mo pli operà davant la costa englaisa. Cur che la capitulaziun è vegnida enconuschenta, han ils Tudestgs inizià ils 4 da matg 1945 l’‹Operaziun Regenbogen›: malgrà ch’il cumond da Dönitz per quest di era da surdar tut las navs, han las equipas sfundrà la gronda part dals sutmarins en ils ports.

Aspects politics

Crims da guerra

Execuziun da partisans russ presumtivs tras schuldads da l’armada tudestga, settember 1941

En il decurs da la guerra hai dà – suenter ils cumonds correspundents – numerus crims da guerra da las truppas tudestgas envers Gidieus, Sinti, Roma ed envers Europeans da l’Ost che vegnivan considerads sco ‹Untermenschen›. Durant la bloccada da Leningrad dal settember 1941 fin il schaner 1944 èn morts passa in milliun umans. En champs da rimnada tudestgs èn morts passa trais milliuns praschuniers da guerra sovietics; l’armada als ha laschà murir da la fom intenziunadamain, els èn vegnids assassinads u èn morts da malsognas, da maltractaments u da lavur sfurzada.

Ina fossa communabla vegn averta a Katyn, mars 1943

A l’Armada cotschna è vegnì reproschà d’avair commess crims da guerra en ils pajais da l’Europa da l’Ost ch’ella aveva conquistà. Il dumber da las violenzas cunter dunnas commessas dals schuldads da l’Armada cotschna e da lur alliads vegn stimà per l’entira Europa sin ca. quatter milliuns, da quellas èn 1,9 fin 2 milliuns vegnidas commessas en Germania durant l’avanzament da l’Armada cotschna vers la fin da la guerra (la consequenza èn stads 240 000 mortoris).

Monument da commemoraziun da la mazzacra da Nanjing, 1937/38

Il Giapun ha agì cun ina brutalitad massiva surtut envers ils Chinais. Crims da guerra da schuldads giapunais hai dà en China durant la mazzacra da Nanjing sco er entras experiments medicinals crudaivels cun praschuniers. Tenor indicaziuns chinaisas èn tranter 5 e 10 milliuns civilists chinais vegnids mazzads. Il bumbardament da Shanghai il 1937 è stà il cumenzament da la campagna da conquista giapunaisa tras l’Asia dal Sidost. Quella ha chaschunà fin il 1945 totalmain ca. 20 milliuns victimas. L’‹unitad 731›, ina sort d’armada secreta da l’armada imperiala giapunaisa, ha experimentà a moda crudaivla cun ils praschuniers. Enconuschents èn per exempel experiments cun scherms infectus biologics vi da praschuniers chinais.

Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala han gì lieu tranter il 1945 ed il 1949 ils process da Nürnberg. Qua èn vegnids sentenziads intgins dals pli auts delinquents da guerra tudestgs, numerusas persunas da la direcziun naziunalsocialistica, medis, giurists e persunas impurtantas da l’economia e dal commando suprem da l’armada. Per l’emprima giada en l’istorgia han politichers, persunas dal militar ed auters responsabels stuì sa giustifitgar persunalmain per la planisaziun e direcziun d’ina guerra offensiva e per ils crims cunter l’umanitad. Quests process valan oz sco basa per il dretg penal internaziunal modern. Suenter la guerra èn els dentant vegnids crititgads da blers politichers tudestgs sco ‹giustia dals victurs›. La pluralitad dals delinquents da guerra da las gruppas da la Waffen-SS u da l’armada n’èn mai vegnids avant dretgira.

Delinquents da guerra giapunais èn vegnids sentenziads davant l’‹International Military Tribunal for the Far East› durant ils process da Tokio.

Crims da massa en la retroterra

Gidieus vegnan arrestads en Pologna, settember 1939

Ina part integrala da la politica naziunalsocialistica è stada la privaziun dals dretgs e la persecuziun da la minoritad gidieua. Surtut suenter l’attatga sin l’Uniun sovietica è questa tenuta sa radicalisada ad ina politica da destrucziun totala. En la retroterra da l’ost han unitads spezialas (las uschenumnadas ‹Einsatzgruppen› da la polizia e dal servetsch da segirtad), unitads da reserva da la polizia ed unitads da l’armada manà tras en l’entir territori che steva sut protecziun da l’armada execuziuns da massa da Gidieus e da Roma.

Praschuniers assassinads en il champ da concentraziun Buchenwald, fotografà suenter la liberaziun da quel, avrigl 1945

Il cumond dal cumissari, l’uschenumnà ‹Kommissarbefehl›, ha surtut incità unitads da l’armada da mazzar sistematicamain schuldads da l’Armada cotschna en praschunia da guerra – tuttina sche quels avevan lura propi u mo presumtivamain ina funcziun politica. Enfin la fin dal 1941 èn passa in milliun umans vegnids assassinads, 90 pertschient da quels eran Gidieus. L’administraziun militara tudestga ha tolerà quests crims, en blers lieus han unitads da l’armada sustegnì logisticamain las gruppas d’acziun. L’armada ha per exempel segirà la citad da Kiev ed uschia gidà unitads da la SS da sajettar entaifer duas emnas passa 50 000 Gidieus en la chavorgia da Babi Jar vischina. En la Pologna occupada dals Tudestgs èn vegnids erigids champs da destrucziun; da quels è il champ da concentraziun ad Auschwitz-Birkenau stà il pli grond. En quests champs èn vegnids deportads umans da tut las parts da l’Europa occupada dals naziunalsocialists per vegnir mazzads. Cun l’avanzament da l’Armada cotschna ha quella pudì deliberar ils praschuniers survivents dals champs. En intgins pajais – sco per exempel en il Danemarc, nua ch’ils Gidieus han pudì vegnir spindrads – èn la regenza e la populaziun sa dustadas cunter la deportaziun ed il mazzament.

Davent da la praisa da la pussanza naziunalsocialistica enfin la fin da la guerra èn vegnids mazzads ca. sis milliuns Gidieus. La politica da destrucziun ha chaschunà totalmain passa diesch milliuns victimas. La deliberaziun dal champ da concentraziun Auschwitz entras l’Armada cotschna ils 27 da schaner 1945 è daventà il di uffizial da la memoria a las victimas dal naziunalsocialissem.

Bumbardaments da zona

Victimas d’ina attatga aviatica sin Berlin, atun 1944

Ils emprims mais da la guerra aviatica è anc vegnì mess il focus mo sin miras militaras sco tancs e navs. La finamira è stada da cuntanscher il domini aviatic. Il clima è dentant sa radicalisà il cumenzament da settember 1940, cur che l’armada aviatica tudestga ha attatgà Londra (‹The Blitz›). A medem temp ha la Royal Air Force lantschà a partir dal matg 1940 punctualmain attatgas sin citads tudestgas.

Cunquai che las attatgas da bumbardament concentradas – ellas consistivan da mo paucas maschinas – han dumbrà in’auta quota da sperditas e manchentavan savens lur mira, han ils Alliads midà a partir da la mesadad da l’onn 1942 lur tactica. Els han tramess blers bumbardaders vers la Germania per destruir grondas surfatschas da las citads. La finamira era da destruir tant il militar e l’industria sco er da rumper la morala da la populaziun. Las attatgas durant il di da l’USAAF (United States Army Air Forces) sa concentravan surtut sin miras strategicas, las attatgas nocturnas da la Royal Air Force sin las citads. Grondas surfatschas da citads grondas sco Cologna e da numerusas citads da la regiun da la Ruhr, ma er da Hamburg, Braunschweig, Heilbronn, Magdeburg, Pforzheim, Schweinfurt e Würzburg èn vegnidas destruidas e dieschmillis da persunas èn mortas. A partir dal 1944 è la dominanza aviatica stada cleramain da vart dals Alliads, uschia che rotschas da bumbardaders da passa 1000 maschinas han pudì attatgar bunamain mintga di il Reich tudestg. Ils ultims mais da guerra han ins bittà mintga di ca. 3000 tonnas bumbas (USAAF/RAF ca. 1/1). Suenter las attatgas aviaticas sin Dresden dals 13 fin ils 15 da favrer 1945 ha Winston Churchill mess en dumonda ils bumbardaments da zona sin citads tudestgas da l’atgna armada aviatica. En undrientschas futuras na menziuna el consequentamain mai il ‹Bomber Command› britannic.

Ils 9 da mars 1945 èn bumbardaders americans sgulads ina da las attatgas aviaticas las pli devastantas sin Tokio. Entiras parts da la citad cun chasas da lenn tradiziunalas èn arsas, passa 100 000 umans èn morts.

Populaziun civila

Da tut ils stadis participads ha l’Uniun sovietica stuì deplorar las pli bleras victimas civilas. A l’exempel da la citad da Leningrad pon ins mussar fitg bain las dimensiuns da la mort da la fom per milliuns d’umans: Suenter che la citad è stada circumdada da truppas tudestgas, n’ha la populaziun betg pudì vegnir provedida suffizientamain. Totalmain èn morts en la bloccada da Leningrad ca. 470 000 umans (autras stimaziuns numnan 700 000, 1,1 milliuns u 1,5 milliuns victimas).

Salvament da victimas a Berlin suenter in bumbardament, 8 d’avrigl 1944

Per la populaziun civila tudestga n’ha il cumenzament da la guerra gì a l’entschatta naginas consequenzas directas. Durant ils emprims otg onns da guerra n’hai dà naginas fominas, malgrà che bunamain tut la rauba dal mintgadi è vegnida raziunada en il decurs da la guerra. Quai è surtut stà pussaivel, perquai che la martganzia e materias primas vegnivan manadas en Germania nà da las regiuns occupadas, per il pli en disfavur da la populaziun da là. Las consequenzas directas per la populaziun civila han pir cumenzà cun las attatgas aviaticas dals Alliads sin citads tudestgas e cun l’uschenumnada ‹totalisaziun› creschenta da la guerra. A partir da l’october 1944 è vegnì mobilisà l’uschenumnà ‹Volkssturm›, quai vul dir tut il umens abels da far servetsch militar en la vegliadetgna da 16 fin 60 onns èn vegnids clamads sut las armas per il servetsch a la front.

Il manaschi cultural han ins mantegnì durant l’entir temp da guerra, surtut films sco ‹Die Feuerzangenbowle› han servì a divertir e distrair dal mintgadi da guerra. Per la populaziun civila en l’ost dal pajais han las consequenzas da la guerra cuntanschì lur punct culminant cun l’invasiun ed occupaziun tras l’Armada cotschna. En il vest èn ils Brits ed Americans per gronda part vegnids beneventads cun levgiament en vista a la fin da la guerra.

Propaganda

Propaganda tudestga

Exposiziun antisemitica a Paris, settember 1941

Placat da propaganda ollandais per la ‹Waffen-SS›

Suenter che tut ils meds da massa èn stads unifurmads, ha il minister da propaganda dal Reich tudestg Goebbels gì enta maun tut ils instruments per influenzar las opiniuns. Goebbels ha nizzegià da l’entschatta ennà questa pussanza per inscenar il cult dal Führer e per schendrar en la populaziun tudestga odi, surtut sin ils Gidieus. Uschia èn naschids sut l’influenza da Goebbels films da propaganda antisemitics sco ‹Jud Süss› e ‹Der ewige Jude›. Il punct culminant da questa propaganda antisemitica ha gì lieu ils 9/10 da november 1938 cun la Notg da cristal organisada da Goebbels.

Durant la guerra ha Goebbels engirà la victoria finala e glorifitgà ils success da l’armada cun declerar sco per part gia cuntanschidas posiziuns futuras da l’armada tudestga. El ha er prognostitgà la conquista da citads ch’èn paucs dis pli tard er effectivamain vegnidas conquistadas. Plinavant ha Goebbels fatg beffas cun ils adversaris da la Germania, uschia per exempel cun preschentar Winston Churchill sco bavadrun.

Il 1941 han ils manaders naziunalsocialistics stuì chattar ina giustificaziun per lur marsch cunter l’Uniun sovietica. Els han motivà l’attatga cun la «defensiun da l’occident cunter il bolschevissem» e cunter l’«Untermensch gidieu-bolschevic». Confurm a quai ha la SS edì la broschura ‹Der Untermensch› ch’ha represchentà ils Russ cun artitgels demagogics e cun maletgs gniffus sco umans inferiurs.

Cur che l’avanzament da l’armada tudestga en l’Uniun sovietica ha stagnà definitivamain il 1942 e cur che la luna da la populaziun steva per cupitgar, ha Goebbels recurrì adina dapli a parolas per motivar da tegnair la dira. Suenter il desaster a Stalingrad ha el appellà en ses pled en il Sportpalast da cumenzar la «guerra totala». Blers Tudestgs han sinaquai decidì da mobilisar lur ultimas reservas ed han sustegnì vinavant la guerra. En l’ulteriur decurs ha la propaganda naziunalsocialistica appellà a la voluntad da resistenza «fin a la victoria finala» cunter la «terrur da bumbas angloamericana» e cunter l’«arsira da vendetga furiusa» da l’Armada cotschna. La propaganda è daventada pli ferma, pli datiers ch’ils Alliads èn vegnids als cunfins dal Reich.

Propaganda britannica

Placat da propaganda US-american

Er en Gronda Britannia han ins fatg propaganda cunter l’adversari da guerra. Il 1940 ha Churchill gudagnà il sustegn da la populaziun englaisa per ina guerra e per la resistenza cunter la Germania er grazia a plirs pleds famus, tranter auter il pled da ‹Sang, suaditsch e larmas› (engl. ‹Blood, Sweat and Tears›) e sia cuntinuaziun (‹We Shall Fight on the Beaches› – ‹Nus stuain batter a las rivas›). Consequentamain ha Churchill er ignorà l’offerta da pasch che Hitler ha fatg a la Gronda Britannia en ses pled dal Reichstag dals 19 da fanadur 1940.

Propaganda al radio

A la tschertga d’in med per pledentar uschè svelt sco pussaivel ina gronda massa è la tscherna crudada sin la radiodiffusiun, cunquai ch’il radio era in med da massa fidabel e senza gronda sperdita da temp. Surtut durant la guerra è creschida il dumber d’emissiuns da propaganda en tut ils pajais participads. Da vart tudestga han ins engaschà immigrants brits ed americans ch’eran aderents da la politica tudestga, quai per pledentar l’adversari da guerra perfetgamain en sia lingua materna. La moderatura la pli enconuschenta è stada Mildred Gillars, er numnada Axis Sally. Sias emissiuns èn vegnidas emessas dal Grossdeutscher Rundfunk en il studio a Berlin. Goebbels ha lantschà l’emettur da l’exteriur ‹Germany Calling›, dal qual ils moderaturs èn vegnids enconuschents sut il surnum ‹Lord Haw-Haw›.

L’emettur da schuldads britannic Calais è stà organisà uschè bain che la populaziun tudestga ha pensà ditg ch’i sa tractia d’in agen emettur da l’armada tudestga.

Er en la regiun dal Pacific han ils Giapuanis fatg a partir dal 1943 pli e pli propaganda cunter ils Americans cun emetter lur emissiun ‹The Zero Hour› sin il radio Tokio. Ils GIs han numnà las moderaturas che discurrivan american cun in accent giapunais ‹Tokyo Rose›.

Resistenza cunter il naziunalsocialissem

Kurt Huber, commember da la gruppa da resistenza ‹Weisse Rose›, executà il 1943

Julius Leber, commember da la gruppa da resistenza ‹Kreisauer Kreis›, 1944 avant la dretgira dal pievel, executà il 1945

La populaziun civila tudestga era l’emprim sceptica areguard il cumenzament da la guerra, ma è sa laschada tschorventar da las annunzias da victoria. Per tema da chastis han mo paucs ristgà da s’exprimer cunter la guerra. Centers da la resistenza civila èn stadas las gruppaziuns ‹Weisse Rose› (cf. ‹Rosa alva›), ‹Kreisauer Kreis› u ‹Rote Kapelle›.

Malgrà che l’armada ha da princip sustegnì las ideas da Hitler ed er purtà sia guerra, han intgins generals vis a vegnir a partir dal 1943 la sconfitta e proclamà perquai in armistizi per dar a l’armada ed a la populaziun tudestga il temp per sa reorganisar. Ils 20 da fanadur 1944 han intgins opponents commess in attentat sin Hitler en ses quartier general a la Wolfsschanze. Quest’emprova da mazzar Hitler n’è dentant betg reussida, gist sco l’emprova colliada cun quai da far in culp da stadi a Berlin. Ils attentaders èn vegnids executads. Intgins paucs schuldads han er refusà la guerra per motivs ideologics ed empruvà da la scursanir cun acziuns da sabotascha. La maioritad ha dentant cumbattì enfin la fin. Numerus commembers da la Wehrmacht e d’organisaziuns associadas (reserva da polizia etc.) èn sa participads a crims da guerra, quai ch’ha incità supplementarmain la resistenza da la populaziun en las regiuns occupadas.

En il Danemarc ha la populaziun – tenor ils pleds dal retg – resentì l’occupaziun tudestga sco in ‹dischariel›,. En l’Ollanda han ils Tudestgs stuì discharmar la polizia, perquai ch’els temevan ina revolta. Il moviment faschistic da Vidkun Quisling en Norvegia n’ha betg pudì mobilisar las massas, la maioritad da la populaziun ha refusà ils Tudestgs. La resistenza la pli massiva en l’Europa dal Vest ha gì lieu en Frantscha, nua che la ‹Résistance›, tranter auter ils ‹Maquis› (ina gruppa da resistenza, denominada tenor il chagliom ‹maquis›), ha cumbattì stinadamain cunter l’occupaziun tudestga.

Pli ferms èn dentant stads ils moviments da resistenza en l’Europa dal Sidost e da l’Ost: en l’Uniun sovietica, en la Grezia, en l’Albania ed en la Jugoslavia (sut marschal Tito) han cumbattì grondas armadas da partisans – per il pli da tenuta communistica, socialistica u naziunalistica. L’uschenumnada ‹armada da la patria› polonaisa da sia vart n’ha betg pudì quintar cun bler sustegn da dador. Da la guerra pitschna perpetna cunter ils occupants tudestgs èn per il pli ils partisans sortids sco victurs. Vers la fin da la guerra han territoris pli gronds pudì vegnir deliberads da l’occupaziun tudestga, per exempel en Jugoslavia, nua che Tito ha surpiglià la pussanza u en Grezia, nua che l’egemonia dad ELAS (Ellinikós / Ethnikós Laikós Apelevtherotikós Stratós, l’armada greca per la liberaziun dal pievel) è colliadad cun ils interess da la Gronda Britannia ed ha manà a la guerra civila greca.

Furmaziun internaziunala d’in bloc

Cun il patg anticomintern tranter la Germania ed il Giapun han ins mess gia il 1936 il fundament per l’axa Germania-Giapun-Italia da pli tard. Cun il patg tranter Hitler e Stalin è la relaziun cun il Giapun l’emprim sa pegiurada. Cunquai ch’il Giapun sperava sin l’access a las colonias britannicas ed ollandaias en l’Asia, han ins fatg il 1940 in nov contract per la cooperaziun militara, l’uschenumnà Patg tripartit. A quel èn anc s’unids numerus stadis da l’Europa da l’Ost.

La Gronda Britannia è s’opponida il 1940 ad in’allianza tudestga ed ha enstagl sperà sin il sustegn economic e militar dals Stadis Unids. En spezial il president american Franklin D. Roosevelt ha, per motivs strategics ed economics, vulì far dals Stadis Unids in adversari decisiv cunter ils plans d’expansiun da la Germania. Malgrà ch’ils Stadis Unids èn restads uffizialmain neutrals, han els sustegnì dapi il mars 1941 la Gronda Britannia cun furniziuns d’armament massivas. L’avust èn s’inscuntrads ils schefs da stadi da la Gronda Britannia e dals Stadis Unids per fixar ils princips da lur politica communabla durant e suenter la guerra. Suenter l’attatga giapunaisa sin Pearl Harbor il december èn ils Stadis Unids entrads uffizialmain en guerra.

Conferenzas da guerra dals Alliads

Da sanestra a dretga: Stalin, Roosevelt e Churchill a Teheran, 1943

• Conferenza da l’Atlantic (9–12 d’avust 1941) sin la nav da guerra britannica ‹Prince of Wales›
• Conferenza d’Arcadia (22 da december 1941 fin ils 14 da schaner 1942) a Washington D. C.
• Conferenza da Moscau 1942, (12–17 d’avust 1942) a Moscau
• Conferenza da Casablanca (12–24 da schaner 1943) a Casablanca, Marocco
• Conferenza da Trident (12–27 da matg 1943) a Washington D.C.
• Conferenza da Quadrant (17–24 d’avust 1943) a Québec, Canada
• Conferenza dals ministers da l’exteriur a Moscau (19 d’october fin 1. da november 1943) a Moscau
• Conferenza da Teheran (28 da november fin 1. da december 1943) a Teheran, Iran
• Segunda conferenza da Québec (12–16 da settember 1944) a Québec
• Conferenza da Moscau 1944 (9–20 d’october 1944) a Moscau
• Conferenza da Jalta (4–11 da favrer 1945) a Jalta, Crim, Ucraina
• Conferenza tripartita da Potsdam (17 da fanadur fin 2 d’avust 1945) a Potsdam

L’entschatta dal 1943 han Roosevelt e Churchill decidì a Casablanca da cumbatter la Germania fin che quella capitulescha senza cundiziuns. La fin da l’onn ha gì lieu a Teheran in’emprima conferenza ensemen cun l’Uniun sovietica ch’ils Stadis Unids sustegnevan medemamain cun furniziuns d’armament. A questa conferenza han ins debattà davart il temp suenter la guerra e suenter la victoria sur la Germania. Ils Alliads n’èn dentant betg stads pronts da conceder garanzias concretas u autras cunvegnientschas a l’Uniun sovietica per l’urden suenter la guerra en l’Europa. Uschia hai gia dà il 1944 emprims stgarps en la coaliziun anti-Hitler. L’Uniun sovietica ha perquai cumenzà ad etablir regenzas communisticas en zonas d’influenza. La midada da regenza en ils Stadis Unids il 1945 ha er manà ad ina midada politica: Harry S. Truman ha persequità in curs rigid anticommunistic ed antisovietic ed è sa basa per quel sin la dominanza economica e pli tard sin il monopol d’armas nuclearas.

Quests conflicts han manà a la Guerra fraida tranter ils Stadis Unids e l’Uniun sovietica ed a la divisiun da la Germania. Questa separaziun è ida a fin pir il 1990 cun l’uschenumnà Contract dus plus quatter.

Consequenzas da la guerra e victimas

Dumber da victimas

Invalid da guerra rugond ad Essen, 1948

Schuldà britannic mort a Saint-Nazaire, 1942

En il decurs da la Segunda Guerra mundiala èn morts ca. 55 milliuns umans (da quels var 39 milliuns en l’Europa e circa 16 milliuns en l’Asia). Tranter questas victimas n’èn betg mo stads blers schuldads, mabain – quai ch’è caracteristic per la ‹guerra moderna› – er blers civilists (p.ex. en la Battaglia da Stalingrad). L’Uniun sovietica è stada pertutgada il pli fitg. Ella ha gì da cumplanscher la mort da ca. 17 milliuns persunas civilas ed 8,6 milliuns schuldads. En questa cifra èn er cumpigliads ils blers Russ, Serbs, Gidieus, Sinti e Roma ch’èn vegnids persequitads per motivs politics u rassistics, ils omosexuals ed ils uschenumnads ‹asocials› dal Trianghel nair, sco er ils decumpositurs da l’armada (‹Wehrkraftzersetzer›) ed ils spirituals. Questas persunas èn mortas en ils champs da destrucziun e da concentraziun dals Tudestgs. Las victimas da vart tudestga han muntà a 5,7 milliuns schuldads e ca. 3,6 milliuns civilists (‹donns collaterals›) e passa in milliun ulteriuras victimas dal reschim naziunalsocialistic sco praschuniers (asocials, omosexuals, spirituals e.a.), persunas cun impediments (eutanasia, victimas da l’igiena da razzas naziunalsocialistica) ed ulteriurs civilists tudestgs. Dals 5,7 milliuns praschuniers da guerra da l’armada sovietica èn 3,3 milliuns morts da la fom u en champs da concentraziun. 56 % dals praschuniers da guerra sovietics èn pia morts en praschunia tudestga. Dals 3,1 milliuns schuldads tudestgs en praschunia sovietica èn morts ca. 1,3 milliuns (42 %). Il dumber dals praschuniers da guerra dals Alliads dal vest ch’èn morts en praschunia tudestga munta a ca. 3 %.

Numerus schuldads ch’eran depressivs u malsauns da spiert e perquai betg abels per il servetsch militar èn vegnids sentenziads sco deserturs – per «mantegnair la morala da la truppa». Quai na faschevan betg mo la Germania e las pussanzas da l’axa, mabain er ils auters stadis en guerra.

Blers civilists morts hai dà a chaschun dals bumbardaments da las citads grondas (Cologna, Düsseldorf, da la regiun da la Ruhr, da Hamburg, Varsovia, Dresden, Londra, Tokio), respectivamain pervi da la destrucziun da las citads durant lur conquista (Stalingrad, Breslovia, Königsberg), la bloccada da Leningrad e da Charkow, las navs da fugitivs sfundradas, l’enviern dir, ils champs da correcziun en l’Uniun sovietica e l’expulsiun violenta dals umans suenter la guerra (p.ex. ils Tudestgs da las Sudetas).

Per blers umans n’èsi betg stà pussaivel da fugir da l’intschess naziunalsocialistic, perquai che stadis sco la Svizra u ils Stadis Unids han per part fermà ils cunfins ed er tramess enavos fugitivs gidieus en ils pajais che sa chattavan sut domini tudestg.

Il dumber da las victimas directas ed indirectas da las bumbas atomaras a Hiroshima e Nagasaki surpassa tschientmilli.

Praschuniers da guerra e lavur sfurzada

Lavurers sfurzads durant la construcziun dal bunker per submarins a Brema, 1944

Totalmain 11 milliuns schuldads da l’armada tudestga e da la Waffen-SS èn daventads praschuniers da guerra; da quels 7,7 milliuns da maun da las pussanzas dal vest e 3,3 milliuns da vart da l’Uniun sovietica. Da quai sa chattavan var 3,6 milliuns praschuniers en champs britannics en Gronda Britannia, Germania, Canada, Malta, Madagascar, Etiopia ed auters pajais, e circa 3,1 milliuns en champs americans, per il pli en ils Stadis Unids. Per als privar dal status da praschuniers da guerra han ins designà ils commembers da l’armada tudestga e da la ‹Waffen-SS› ch’èn arrestads a la fin da la guerra sco ‹Disarmed Enemy Forces›. Tranter auter èn els vegnids mess a ferm en champs en la Renania tudestga (Rheinland) e per part er vegnids sfurzads da lavurar en Germania ed a l’exteriur, surtut en Frantscha.

Tranter set ed indesch milliuns umans ha il reschim naziunalsocialistic sfurzà da luvrar, quai bunamain en l’entira Germania ed en las regiuns occupadas. Per il pli lavuravan els en fabricas sper praschuniers dals champs da concentraziun sut cundiziuns sumegliantamain indegnas; per part sumeglian las cundiziuns da viver a quellas da las famiglias da purs e mastergnants ch’als devan lavur. Il responsabel suprem per quests lavurers è stà Fritz Sauckel. El è vegnì sentenzià a mort ed executà l’onn 1946 en il rom dals process da Nürnberg.

Suenter la fin da la guerra sa chattavan en l’Europa tranter 6,5 e 12 milliuns persunas designadas sco ‹displaced persons› (DP), vul dir persunas ch’eran per raschuns da guerra ordaifer lur pajais e che na pudevan senza agid betg turnar en lur patria u sa patriar da nov en in auter pajais. Per il pli èn quai stads praschuniers da guerra, lavurers sfurzads e praschuniers da champs da concentraziun. Per als repatriar u integrar als han stadis terzs alloschà en uschenumnads champs da DP.

Effects posteriurs

Pervi da la Segunda Guerra mundiala èn la Germania, l’Italia ed il Giapun vegnids exclus dal circul da las pussanzas grondas militaras. Ils stadis da l’Europa Occidentala (Frantscha, Pajais Bass, Gronda Britannia) èn stads uschè flaivels suenter la guerra ch’els han stuì renunziar a lur colonias. Ils Stadis Unids e l’Uniun sovietica han occupà il plaz da las novas pussanzas mundialas – pervi da l’armament nuclear alura schizunt sco uschenumnadas superpussanzas.

Europa

Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala en l’Europa èn las pussanzas victuras sa cussegliads il fanadur/avust 1945 a Potsdam davart l’avegnir da l’Europa e da la Germania. Ina tendenza era gia vegnida annunziada a chaschun da la conferenza a Jalta il favrer 1945.

La Germania è vegnida partida en quatter zonas d’occupaziun: las regiuns da l’ost (Pomarania, Silesia, Prussia da l’Ost) han ins suttamessas a l’administraziun da la Pologna e da l’Uniun sovietica per reglar la pasch. La Pologna ha obtegnì qua tras ad interim novs cunfins en il vest (la lingia d’Oder-Neisse) ed en l’ost. Las Sudetas ch’eran vegnidas annectadas a la Germania suenter las decisiuns da la cunvegna da Minca il 1938 èn puspè vegnidas surdadas a la Tschecoslovachia. L’Austria è vegnida restabilida sco stadi autonom. Quai era gia vegnì annunzià il 1943 a chaschun da la declaraziun da Moscau. Ultra da quai è anc vegnida fundada la ‹Zweite Republik› en l’Austria e medemamain partida en quatter zonas d’occupaziun, fin ch’ella è daventada neutrala il 1955 cun il contract statal da l’Austria.

Perquai che las trais pussanzas victuras han de facto decidì da reducir il territori da la Germania, èn tranter 12 e 14 milliuns Tudestgs (Tudestgs da las Sudetas, da la Silesia, da la Pomarania, da la Pologna e da la Prussia da l’Ost) vegnids stgatschads da lur patria. Uschia èn morts suenter la capitulaziun militara tudestga anc tranter 2 e 3 milliuns Tudestgs. Ulteriurs 3,5 milliuns Polonais han pers lur patria tras il spustament vers il vest dals cunfins orientals da la Pologna.

Sala da seduta dals process da Nürnberg, 30 da settember 1946

Ils crims da guerra da la Germania e dal Giapun èn vegnids tractads en plirs process (tranter auter ils process da Nürnberg). En la confessiun da culpaivladad da Stuttgart ha la Baselgia evangelica en Germania renconuschì l’october 1945 la culpa da cristians evangelics ch’èn stads participads als crims dal naziunalsocialissem.

Umens staglian in chaval mort a Berlin, matg 1945

Bleras citads èn stadas destruidas per gronda part. Las victualias e surtut materias primas e ladim mancavan. Quai ha sfurzà la populaziun da viver en paupradad. Perquai che blers umens eran morts durant la guerra u daventads praschuniers da guerra, han las dunnas, las uschenumnadas ‹dunnas da ruinas› (‹Trümmerfrauen›), allontanà il rument en las citads. Victualias han ins mo pudì cumprar cun marcas da victualias u elevar or d’atgna producziun. Perquai èn massas d’abitants sa rendids da la citad sin la champagna per barattar bains materials cunter victualias. Ultra da quai han enconuschentas interpresas tudestgas pers lur patents e lur marcas da fabricaziun. Questa situaziun è pir sa midada il 1948 cun la refurma monetara e curt suenter cun in svilup economic rasant dals onns 1950.

Asia e Pacific

Il Giapun ha stuì returnar las inslas occupadas en il Pacific a l’Australia ed a la Gronda Britannia. Plinavant ha il pajais pers la Corea, Formosa Taiwan, Sachalin dal Sid e las Inslas Curilas. L’occupaziun dals Alliads en il Giapun è ida a fin cun il contract da pasch da San Francisco l’onn 1951, en il qual la suveranitad dal Giapun è puspè vegnida restabilida. Insaquantas inslas giapunaisas, tranter quellas las Inslas Ryūkyū, èn per part restadas fin il 1972 sut controlla americana.

Fundaziun da las Naziuns unidas

Cun la fundaziun da l’Organisaziun da las Naziuns unidas (ONU) a la conferenza da San Francisco e cun l’entrada en vigur da la charta da las Naziuns unidas ils 24 d’october 1945 han ins empruvà da transfurmar la coaliziun anti-Hitler en in’instituziun permanenta per garantir la pasch mundiala. Quest pass ha surtut inizià il president dals Stadis Unids Franklin D. Roosevelt. Il punct central da la charta è stà da stgaffir in sistem che promova l’appaschentaziun da dispitas e l’intervenziun controllada en cas da surpassament sco er la collavuraziun internaziunala. Ina rolla speziala sco garants da la pasch mundiala è stada previsa a las naziuns victuras (USA, Uniun sovietica, Gronda Britannia, Frantscha e China) ch’han obtegnì in sez permanent ed in dretg da veto en il cussegl da segirezza da l’ONU. Ils 10 da december 1948 è vegnida deliberada la Decleraziun universala dals dretgs umans. A basa da questa èn naschidas pli tard ulteriuras convenziuns dals dretgs umans, tranter auter la Convenziun per la preservaziun e la puniziun dal genocidi.

Il passadi a la Guerra fraida

La Segunda Guerra mundiala è passada tant en l’Europa sco er en l’Asia bunamain senza interrupziun a la Guerra fraida. Gia durant la guerra hai dà differenzas tranter l’Uniun sovietica ed ils Alliads dal vest che n’han dentant obtegnì nagina prioritad en vista a la finamira communabla. Betg mo l’Uniun sovietica è stada la culpa da questas differenzas. En quest senn n’èn Hiroshima e Nagasaki betg mo stadas las ultimas bumbas da la Segunda Guerra mundiala, mabain er las emprimas bumbas da la Guerra fraida. Medemamain n’èn l’extensiun immensa da l’Uniun sovietica vers il vest e l’avanzament communistic da l’Asia betg mo stads in resultat da la Segunda Guerra mundiala, mabain er in motiv per la Guerra fraida.

En in pled a Fultan, Missouri, l’onn 1946 ha Winston Churchill duvrà per l’emprima giada il maletg da la ‹tenda da fier› per descriver l’Europa suenter la guerra che saja uss dividida en sferas d’influenza. Ca. a partir dal 1947 (la doctrina da Truman) hai adina dà dapli tensiuns tranter ils alliads da pli baud: ils Alliads dal vest d’in maun e l’Uniun sovietica da l’auter maun. Entant che las pussanzas occidentalas han installà en lur zonas la democrazia parlamentara, ha l’Uniun sovietica erigì en ils stadis da l’Europa Orientala uschenumnadas democrazias popularas sut la direcziun dals communists. Consequentamain èn las tensiuns daventadas pli acutas, quai ch’ha gò per consequenza in’aversiun vicendaivla dals anteriurs alliads, la separaziun da la Germania e da l’Europa ed il cumenzament da la ‹Guerra fraida›. Sco allianza militara dal vest è vegnida fundada il 1949 la NATO (Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord). Suenter il rearmament da la Germania Occidentala e la participaziun a la NATO da la Republica Federala Tudestga il 1955 è suandà sco cunterpart dals stadis dal bloc da l’ost il Patg da Varsovia. Durant las revoluziuns dal 1989 èn las dictaturas da l’Europa Orientala dadas ensemen ed il dretg d’autodeterminaziun dals pievels en las anteriuras republicas sovieticas è vegnì restabilì. Cun quai èn stads eliminads ulteriurs effects da la Segunda Guerra mundiala.

Ulteriurs conflicts suenter la guerra

Sco conflicts successurs che stattan directamain u indirectamain en connex cun la Segunda Guerra mundiala pon valair:

• la guerra civila chinasia (1945–1949) reiniziada. Quella è ida a fin cun la victoria dals communists e la fundaziun da la Republica Populara da la China sco er cun il conflict da Taiwan ch’ha cumenzà suenter.
• la guerra d’independenza da l’Indonesia (1945–1949)
• la crisa en l’Iran (1945–1946)
• la guerra civila greca (1946–1949)
• la guerra da l’Indochina franzosa (1946–1954)
• il conflict en il Proxim Orient ch’ha cumenzà il 1948 cun l’emprima escalaziun en la guerra arabo-israeliana (1948–1949) suenter la fundaziun dal stadi da l’Israel
• il conflict en connex cun la separaziun da l’India en ils stadis da l’India e dal Pakistan suenter l’independenza dal 1947 sco er collià cun quai il conflict da Kaschmir (emprima guerra indio-pakistana 1947–1949)
• la guerra coreana en la Corea separada (1950–1953) sco emprima guerra cun participaziun da las Naziuns unidas.

En parts da l’Europa Orientala, per exempel en il Balticum, en Pologna ed en l’Ucraina, hai gia dà avant la fin da la guerra acziuns clandestinas cunter l’occupaziun sovietica e la stalinisaziun. Questas èn vegnidas manadas d’organisaziuns naziunalisticas (‹Waldbrüder›, partisans baltics u l’OUN, l’organisaziun da naziunalists ucranais) e cuntinuadas per part fin ils onns 1950. Suenter la mort da Stalin il mars 1953 è la resistenza cunter ils sistems sovietic-communistics sa distgargià en pliras revoltas dal pievel ch’èn vegnidas supprimidas da l’Armada cotschna (revolta dals 17 da zercladur 1953 en la DDR, revolta dal pievel en l’Ungaria il 1956).

Elavuraziun e recepziun

La publicitad europeica e tudestga s’occupa vinavant cun la Segunda Guerra mundiala ed ils ultims onns hai puspè dà dapli attenziun en chaussa (p.ex. monuments per ils Gidieus assassinads en l’Europa).

La dimensiun immensa da la Segunda Guerra mundiala è vesaivla en pliras linguas. Per il temp da pasch relativamain lung e prosperont ch’è suandà la guerra en ils pajais industrialisads è naschida la noziun da ‹suenterguerra›, per tudestg ‹Nachkriegszeit› e per englais ‹postwar period›. Questa noziun vegn darar duvrada per autras guerras. Plinavant èn intginas noziuns da guerra penetradas da lur lingua d’origin en autras linguas, per exempel ‹Blitzkrieg›, ‹moral bombing› u ‹Ketsu-go› (la tenuta da defensiun absoluta dals Giapunais).

Per recapitular: Il pli impurtant en furma concisa

Collascha da la Segunda Guerra mundiala

Preistorgia

Suenter l’Emprima Guerra mundiala (1914–1918) ha l’economia tudestga fatg tras ina gronda crisa, tranter auter pervi dals pajaments da reparaziun als victurs da guerra. Il crash da la bursa a New York l’onn 1929 ha be anc pegiurà la situaziun e chaschunà en Germania in’immensa inflaziun. Sin quest terrain ha cumenzà l’avanzament da la Partida naziunalsocialistica (NSDAP). Suenter las elecziuns dals 1933 han ils Tudestgs surprendì la regenza ensemen cun lur alliads conservativs. Adolf Hitler è daventà chancelier da la Germania ed ha manà il pajais en ina dictatura. Sia finamira era da prender en ina posiziun centrala entaifer l’Europa.

L’onn 1935 ha Hitler occupà il territori demilitarisà situà al cunfin cun la Frantscha. In onn pli tard è l’Austria vegnida annectada u integrada en il Reich tudestg. Il medem onn ha la Germania er annectà il territori sudetic en Tschechoslovachia. Il mars 1939 ha Hitler la finala occupà l’entira Tschechia, e la Slovachia è daventada in stadi da satellit da la Germania. Curt suenter ha la Lituania cedì il territori da Memel als Tudestgs.

Per evitar l’engrondiment da la Germania han la Frantscha e la Gronda Britannia furmà in’allianza ensemen cun la Pologna. In gieu dubel ha giugà en quella fasa l’Uniun sovietica. Suenter la Revoluziun da favrer encunter il zar era la Russia sa retirada l’onn 1917 da l’Emprima Guerra mundiala. En la Revoluziun da l’october avevan ils communists surpiglià il stadi russ. Cur che Stalin è arrivà a la pussanza, ha el midà l’Uniun sovietica en ina dictatura. L’avust 1939 han Hitler e Stalin suttascrit surprendentamain in pact da betg attatgar in l’auter. En in’agiunta secreta han ins pli u main definì la partiziun da la Pologna, l’expansiun russa en il Balticum e l’attatga russa en Finlanda.

1922 è Benito Mussolini marschà vers Roma ed ha surpiglià l’Italia ch’è s’alliada pli tard cun la Germania. Durant la Guerra civila spagnola (1936–1939) ha general Franco battì cun agid dals naziunalsocialists tudestgs las forzas republicanas, socialistas e communistas ed ha medemamain installà ina dictatura militara.

L’expansiun dal Giapun ha cumenzà ils onns 1930 cun l’intenziun da dominar l’Asia. L’onn 1931 ha il Giapun annectà la Mandschuria ch’appartegneva a la China. L’onn 1936 è il Giapun entrà en ina coaliziun cun la Germania ed in onn pli tard ha cumenzà la Segunda Guerra giapunaisa-chinaisa.

La Germania attatga la Pologna

Il prim da settember 1939 a las 4.45 uras ha cumenzà l’attatga tudestga sin la Pologna, e quai senza decleraziun da guerra formala. Navs da guerra tudestgas han attagà la citad da Danzig e quasi per lung da l’entir cunfin èn crudadas bumbas. La Frantscha e la Gronda Britannia (ensemen cun il Canada, l’Australia e la Nova Zelanda) han sinaquai declerà ils 3 da settember la guerra a la Germania. Ils Alliads han dentant desistì d’attatgar la Germania nà dal vest e surlaschà cunquai la Pologna a ses destin. Ils 17 da settember è la Pologna crudada e vegnida occupada en il vest dals Tudestgs ed en l’ost dals soviets. Ina decleraziun da guerra da vart da la Frantscha e da l’Engalterra a l’Uniun sovietica n’ha betg gì lieu. Ils 28 da settember ha la chapitala Varsovia capitulà suenter ina battaglia da 10 dis. Ils 8 d’october han Tudestgs e russ partì la Pologna cun ina lingia da demarcaziun. Sut l’occupaziun è la populaziun da la Pologna vegnida terrorisada e Gidieus èn vegnids stgatschads, serrads en ghettos ed assassinads.

Guerra da posiziun a la front dal vest

Sco reacziun sin la sutmissiun da la Pologna ha l’armada franzosa cumenzà a far preparativas al cunfin cun la Germania. Cunquai ch’i n’ha dà naginas attatgas pli grondas, vegn questa fasa numnada guerra da posiziun.

Guerra d’enviern en Finlanda

Ils 30 da november 1939 han ils Russ attatgà la Finlanda. Las sperditas russas èn dentant stadas pli grondas che spetgà. Ils 12 da mars 1940 è vegnì suttascrit in contract da pasch, en il qual la Finlanda ha stuì surdar a la Russia parts da la Carelia e la peninsla Kalastajansaarento. En las diras battaglias cunter ils Fins ha l’armada russa fatg experientschas ch’èn sa mussadas sco preziusas e ch’han pli tard influenzà lur strategia da defensiun cunter ils Tudestgs.

Occupaziun dal Danemarc e da la Norvegia 1940

La Norvegia e la Svezia eran impurtants furniturs da materia prima per la Germania. Ils Brits vulevan interrumper questas furniziuns cun occupar il port da mar da Narvik en Norvegia. Ils Tudestgs han intervegnì da quest plan e vulì esser pli sperts ch’ils Brits. Ils 5 d’avrigl han els surtratg la mar davant la Norvegia cun minas, in di pli tard è ina gronda part da la flotta tudestga sa muvida vers Narvik. Ils 9 d’avrigl èn divisiun tudestgas sa tschentadas en la Norvegia. Gia in di pli tard controllavan ils Tudestgs er Stavanger e Trondheim, latiers il Danemarc che n’aveva betg fatg resistenza. La Gronda Britannia ha occupà ils 12 d’avrigl las Inslas Faröer ch’appartegnevan al Danemarc. Ils proxims dis hai dà plirs grevs cumbats maritims. Ils 17 d’avrigl èn truppas alliadas sa tschentadas en la Norvegia. Il success dals Tudestgs en la Frantscha ha dentant sfurzà ils Alliads da bandunar la Norvegia. Ils 10 da zercladur ha la finala er l’armada norvegiaisa capitulà. Ils Tudestgs han sinaquai installà ina regenza da marionetta.

La campagna en il vest 1940

L’armada franzosa era sa postada lung la Lingia da Maginot ch’era vegnida rinforzada cun fortezzas e foss. La chadaina da muntognas da las Ardennas furmava quasi la prolungaziun natirala da quella. L’emprim plan d’in sviament dals Tudestgs sur il nord è crudà en ils mauns dals Alliads ed è uschia daventà nunrealisabel. Il segund plan preveseva in’attatga tras las Ardennas. Ils 10 da matg 1940 ha la Germania cumenzà l’attatga vers ils stadis neutrals Belgia, Ollanda e Luxemburg. Ils 14 da matg ha l’Ollanda capitulà; ils 17 da matg è crudada la citad da Brüssel. L’avanzament dals Tudestgs ha cuntinuà vers la Frantscha. Ils 19 da matg è l’armada tudestga arrivada ad Abbeville ed ha serrà en las divisiuns franzosa e britannicas a Dünkirchen. Ils Tudestgs han però interrut nunspetgadamain lur attatgas e pussibilità als Alliads l’evacuaziun da bundant 300 000 schuldads. Senza quest’armada britannica cun grond’experientscha fiss la Gronda Britannia stada en ina situaziun pauc favuraivla. Il stop da l’attatga tudestga è probablamain d’attribuir ad ina malchapientscha tranter ils manaders militars e politics.

Ils Franzos èn sinaquai sa preparads persuls sin la defensiun da lur pajais. Ils 5 da zercladur ha cumenzà l’attatga tudestga, ils 9 da zercladur han els surpassà la Seine. Ils 11 da zercladur ha er l’Italia declerà la guerra a la Frantscha e l’Engalterra. Ils 14 da zercladur 1940 èn ils Tudestgs la finala arrivads a Paris. Ils 17 da zercladur ha la Frantscha capitulà ed a partir dals 25 da zercladur han las armas taschì. La campagna en il vest ha durà be 6 emnas e 3 dis. La Frantscha è vegnida partida en duas zonas: il nord ed il vest han ils Tudestgs occupà; la part dal sid e da l’ost èn restadas sut controlla franzosa, er pervi da las divisiuns da muntogna da la Frantscha ch’han resistì a las attatgas talianas. La Frantscha da Vichy è dentant daventada in stadi da marionetta dals Tudestgs.

Battaglia en l’Atlantic

La battaglia en l’Atlantic cumpiglia tut las acziuns da la marina tudestga cunter bastiments da battaglia e da transport dals Alliads en l’Ocean Atlantic durant la Segunda Guerra mundiala. Sco insla era l’Imperi britannic fermamain dependent d’imports dals stadis dal Commonwealth e dals Stadis Unids da l’America. Suenter l’occupaziun da la Frantscha ha la Royal Navy englaisa stuì proteger la riva al Chanal e reducir la surveglianza da bastiments da transport. Il medem mument han ils Tudestgs gudagnà novas pussaivladads strategicas entras ils ports atlantics conquistads en il vest da la Frantscha. En quest’emprima fasa da la battaglia en l’Atlantic ha la Gronda Britannia stuì subir grondas sperditas da bastiments da vitgira.

Suenter che plirs bastiments da guerra da la Germania èn vegnids sfundrads – e cunzunt suenter la sperdita da lur bastiment da prestige ‹Bismarck› ils 27 da matg 1941 – han ils Tudestgs quasi mo pli attatgà cun sutmarins. L’emprim èsi reussì als Tudestgs da tutgar effectivamain ils convois dals Englais. En il decurs da la guerra è la situaziun da la marina tudestga dentant vegnida pli e pli desolata, cunzunt pervi da novaziuns tecnicas per localisar sutmarins (p.ex. il radar). La sfundrada da bastiments alliads è sa sminuida cuntinuadamain da 5,7 miu. tonnas da register il 1942 sin radund 175 000 l’onn 1944.

Tranter il 1939 ed il 1945 èn 36 000 mariners daventads unfrendas da guerra sin la vart dals Alliads. Bundant 5000 navs, da quellas 175 da battaglia, èn vegnidas sfunsads. La vart tudestga ha pers varga 30 000 mariners, 783 sutmarins e quasi tut las navs da battaglia. Il pli datiers a lur finamira – l’isolaziun da las inslas britannicas – è la marina tudestga stada l’onn 1941 avant l’entrada en guerra dals Stadis Unids. Ma cun ina durada da la guerra maritima da 6 onns èn las abilitads da prestaziun economicas dal Reich tudestg stadas surdumandadas.

Acziuns enturn la Mar Mediterrana

Ils 28 d’october 1940 han divisiuns talianas attatgà da l’Albania ennà la Grezia, èn dentant vegnidas bittads enavos. Hitler n’era betg vegnì orientà davart quest’attatga. Tuttina ha el gidà ils Talians or da lur miserabla situaziun cun lantschar la campagna sin il Balcan.

Campagna sin il Balcan

Ils Tudestgs han l’emprim empruvà da gudagnar il Balcan sco stadis alliads. La Rumenia ha acceptà in tal contract, la Jugoslavia e la Grezia percunter betg. Ils 6 d’avrigl 1941 ha cumenzà l’attatga tudestga cunter la Jugoslavia; quella è ida a fin ils 17 d’avrigl cun la capitulaziun. Medemamain ils 6 d’avrigl han ils Tudestgs lantschà l’assagl sin la Grezia. La resistenza greca è dentant stada dira e lunga. En spezial en ils territoris muntagnards da la Grezia dal Nord èn las sperditas dals Tudestgs stadas fitg grondas. Ils Brits staziunads en Grezia han fatg resistenza a las Termopilas, èn dentant tuttina vegnids battids. Ils 27 d’avrigl 1941 èn ils Tudestgs arrivads ad Athen. L’invasiun da l’insla Creta ha durà in’emna pli ditg ed ha chaschunà als Tudestgs autas sperditas.

Guerra cunter l’Uniun sovietica 1941–1943

La campagna en il Balcan ha retardà l’attatga sin la Russia per quatter emnas. Ils 22 da zercladur 1941 ha il Reich tudestg cumenzà cun la campagna militara en l’ost. Il retard ed in’entschatta prematura da l’enviern han procurà per difficultads betg spetgadas da vart tudestga. Malgrà la situaziun da provediment malsegira ha Hitler declerà l’occupaziun da Moscau sco finamira da la campagna en l’ost.

Ils manaders sovietics n’eran a l’entschatta betg preparads sin l’attatga. Al cunfin n’èsi betg vegnì fatg gronda resistenza. Pir ils 29 da zercladur ha la Russia proclamà la gronda guerra per la patria. Fin la fin settember eran las citads da Minsk e Kiev dentant gia crudadas en ils mauns dals Tudestgs. Gia l’october hai cumenzà a naiver e l’offensiva tudestga n’ha betg pli pudì avanzar. Ils 5 da december ha ina cunteroffensiva dals Russ decidì la situaziun da la citad da Moscau che n’è betg vegnida occupada dals Tudestgs. La Finlanda percunter ha pudì reconquistar territoris pers il 1940 e latiers parts da la Carelia. Sin quai han ils Russ translocà lur industria da guerra davos las muntognas da l’Ural. Ils 16 da december ha Hitler dà a sias truppas il cumond da sa fermar; l’armada tudestga è dentant vegnida bittada adina pli lunsch enavos. Pir las battaglias da la proxima primavaira han purtà novs success als Tudestgs. Ils 28 da matg han els occupà la citad da Charkow, ils 5 da fanadur Sewastopol ed ils 4 d’avust Stawropol. Ils 21 d’avust 1941 ha la bandiera dal Reich tudestg sgulatschà sin la muntogna da l’Elbrus en il Caucasus. Ils 6 da settember han ils Tudestgs en pli occupà las citads Anapa e Noworossijsk a la Mar Naira.

Entrada en la guerra dals Stadis Unids da l’America

Ils Stadis Unids eran formalmain neutrals, sustegnevan dentant la Gronda Britannia cun material ed armas. Durant la guerra en l’Europa ha il Giapun occupà vasts territoris en il sidost da l’Asia, per exempel l’Indochina franzosa. Ils 7 da december 1941 han aviuns giapunais attatgà nunspetgadamain il port american Pearl Harbor situà en l’Ocean Pacific. Ils 11 da december ha er la Germania declerà la guerra als Stadis Unids. Or da la guerra europeica è sa sviluppada uschia la Segunda Guerra mundiala. Malgrà las attatgas giapunaisas èn ils Americans sa decidids da batter l’emprim la Germania.

Las battaglias en l’Africa dal Nord 1940–1943

Sco en l’Europa han ils Talians er subì en l’Africa dal Nord grondas sperditas en lur battaglias cunter ils Brits, cunzunt en la Libia. Ils Tudestgs han perquai tramess il 1941 in’armada sut il commando dad Erwin Rommel per sustegnair lur alliads. Cun ina tactica offensiva èsi reussì ad els da bittar enavos ils Englais e da reconquistar la Libia. Uss vulevan ils Tudestgs er occupar l’Egipta ed il Chanal da Suez; l’offensiva è dentant vegnida bittada enavos dals Englais. Sut il nov cumandant Bernard Montgomery ha cumenzà la cunteroffensiva ed ils Tudestgs èn stads sfurzads da sa retrair. Cun l’arrivada da truppas americanas a Casablanca ed Algier èn ils Tudestgs stads enserrads ed han capitulà ils 13 da matg 1943 en Tunesia.

Stalingrad e la vieuta en l’ost

Encunter l’opiniun d’ina part da la generalitad ha Hitler ordinà sper las attatgas en il Caucasus er l’attatga sin la citad da Stalingrad. Ils 23 d’avust 1942 ha cumenzà il bumbardament or da l’aria. En diras battaglias per vias e chasas è l’armada russa sa defendida stinadamain. Ils Tudestgs han occupà radund 90 % da la citad destruida, l’occupaziun totala n’è dentant betg reussida. Ils 19 da november ha la Russia lantschà la cunteroffensiva. Igl è reussì a l’armada russa d’enserrar la sisavla armada tudestga a Stalingrad e da distatgar ella da furniziuns da material, nutriment ed umens. A partir dals 10 da schaner 1943 han in milliun schuldads russ attatgà e battì ils Tudestgs. 100 000 Tudestgs èn daventads praschuniers, be 6000 dad els duevan returnar pli tard or dals champs da lavur en Sibiria.

La battaglia da Stalingrad ha manà a la vieuta en la guerra tranter ils Tudestgs ed ils Russ. Las battaglias per la citad Charkow e la pli gronda battaglia da chars armads da l’istorgia a Kursk han ils Russ decidì en lur favur. La fin dal 1943 sa chattava Kiev puspè en mauns sovietics. L’arrivada da truppas alliadas en la Sicilia ha sfurzà la Germania da sa retrair; l’armada sovietica è avanzada vinavant vers vest. La fin da fanadur sa chattavan truppas russas davant l’anteriur cunfin finlandais e sin l’autezza da la citad da Minsk. Il prim d’avust 1944 ha la citad da Varsovia revoltà encunter ils occupants. Ils soviets èn marschads en la Rumenia ch’ha sinaquai cumenzà a collavurar cun Moscau. Ils 5 da settember ha l’armada cotschna er occupà la Bulgaria. En consequenza da l’avanzament russ ha l’armada tudestga er stuì sa retrair da la Grezia, divisiuns britannicas han surpiglià Athen ils 13 d’october. Ils 20 d’october han l’armada russa e partisans jugoslavs sut Tito liberà Belgrad e la Jugoslavia. A Varsovia èn ils Russ arrivads ils 17 da schaner 1945, a Budapest ils 11 da favrer. Vienna è crudà ils 13 d’avrigl en mauns russ, ils 10 da matg èn chars armads russ entrads a Prag. La davosa battaglia da defensiun al cunfin tudestg ha gì lieu ils 18 d’avrigl en vischinanza da Seelow, ils 25 d’avrigl era la citad da Berlin circumdada da l’armada russa. Adolf Hitler è sa suicidà ils 30 d’avrigl ed ils davos defensurs da Berlin han capitulà ils 2 da matg 1945.

L’Italia 1943/1944

Ils 10 da fanadur 1943 èn furmaziuns alliadas sa tschentadas en Sicilia ed han cumenzà a stgatschar Tudestgs e faschists vers nord. Sin cumond da la curuna taliana è il duce Benito Mussolini vegnì arrestà. Ils 8 da settember ha l’Italia fatg pasch cun ils Alliads; sinaquai è ella vegnida occupada dals Tudestgs ch’èn entrads ils 10 da settember a Roma. Pervi da la dira defensiun dals Tudestgs han ils Alliads, sustegnids da l’armada taliana e da var 250 000 partisans, pudì avanzar mo plaun. Il marschal tudestg Albert Kesselring ha refusà da cumbatter en la citad eterna ed ha bandunà Roma ils 4 da zercladur 1944 cun sias truppas. Enfin la fin da la guerra n’han ils Alliads dentant betg dumagnà da deliberar l’entira Italia, tranter auter er territoris alpins sco la Vuclina.

La front dal vest 1944/1945

L’entschatta 1944 ha Erwin Rommel surpiglià il commando da la defensiun en il vest. Dal schaner fin l’avrigl han aviuns tudestgs puspè bumbardà Londra. Ils 6 da zercladur èn ils Alliads sa tschentads en la Normandia. Ils Tudestgs avevan installà fermas posiziuns da defensiun. Ils Alliads han perquai pudì avanzar be plaun, malgrà ch’els avevan attatgà cun fitg blers schuldads. Ils 15 d’avust èn ulteriuras forzas alliadas sa tschentadas en il sid da la Frantscha (en vischinanza da Cannes). Ils 25 d’avust èn divisiuns franzosas entradas a Paris. Il general Dietrich von Choltitz ha refusà il cumond da Hitler da destruir la citad.

Gia ils 3 da settember è Brüssel vegnì deliberà, il di suenter Antwerpen. Aachen, l’emprima citad tudestga, han ils Alliads conquistà ils 21 d’october suenter grevs cumbats. Ils 7 da mars 1945 han ils Alliads surpassà il Rain, ils 18 e 19 d’avrigl èn crudadas las citads da Magdeburg e Lipsia. Ils 25 d’avrigl èn las armadas alliadas ed ils Russ s’entupads. Ils 26 d’avrigl è la citad da Bremen crudada, ils 2 da matg Lübeck ed ils 3 da matg Hamburg crudadas en ils mauns dals Brits. Entant eran ils Americans arrivads ils 30 d’avrigl a Minca ed ils Franzos ils 22 d’avrigl a Stuttgart. Ils 3 da matg èn ils Americans s’entupads al Pass dal Brenner cun lur cumpatriots che vegnivan si da l’Italia. A Dongo al Lai da Como avevan partisans tschiffà e sajettà ils 28 d’avrigl Benito Mussolini. Ils 2 da matg han las truppas tudestgas en l’Italia capitulà.

Fin da la guerra en l’Europa

Avant che Adolf Hitler ha fatg suicidi, ha el elegì l’admiral Karl Dönitz sco ses successur che dueva cuntinuar cun ils cumbats. Ma gia la damaun dals 7 da matg ha il colonel en il rang da general Alfred Jodl suttascrit la capitulaziun senza cundiziuns da tut las truppas tudestgas. Quella è entrada en vigur ils 8 da matg 1945 a las 23.01 uras. L’Uniun sovietica ha dentant schlià pir ils 25 da matg il stadi da guerra cunter la Germania.

Fin da la guerra en l’Asia ed en il Pacific

L’ambiziun dal Giapun era da quel la dominanza imperiala en l’Asia. Ils schuldads giapunais cumbattevan a moda ordvart stinada. Pliras giadas è er la populaziun civila dals adversaris vegnida attatgada crudaivlamain (p.ex. tar la mazzacra da Nanjing). Suenter l’attatga sin il port american Pearl Harbor ils 7 da december 1941 e l’entrada en guerra dals Stadis Unids ha il Giapun occupà vastas parts da l’Ocean Pacific. Pir la mesadad dal 1942 è la situaziun sa midada a disfavur dal Giapun. Fin l’onn 1944 hai dà regularmain dirs cumbats per inslas e territoris maritims. A partir dal 1944 èn ils Americans adina vegnids pli datiers al Giapun. Ils 6 d’avust 1945 han els bittà giu l’emprima bumba atomara sur la citad da Hiroshima, ils 9 d’avust ina segunda sur la citad da Nagasaki. Ils 15 d’avust ha il manader giapunais annunzià la capitulaziun. Quella è vegnida suttascritta ils 2 da settember 1945 sin la mar avant Tokio.

Crims da guerra

Durant la Segunda Guerra mundiala hai dà nundumbraivels crims da guerra. Ils Tudestgs, tschorvs tras lur ideologia, han assassinà umans da gruppas etnicas, religiusas, politicas u socialas (Gidieus, Sinti e Roma, Europeans da l’ost, communists, socialdemocrats, adversaris dal reschim, intellectuals, omosexuals, impedids da spiert etc.) a moda crudaivla ed inumana en tut ils territoris ch’èn insacura stads sut lur controlla.

Ils Tudestgs avevan installà champs da concentraziun per assassinar sistematicamain quests umans (tranter auter ad Auschwitz-Birkenau, Buchenwald, Dachau, Lublin, Sobibor, Treblinka e Theresienstadt). Radund 6 milliuns Gidieus èn daventads unfrendas dals Tudestgs, sper blers auters umans. Cifras exactas n’èn betg eruiblas, perquai ch’ils Tudestgs n’han betg registrà tut ils morts e destruì vers la fin da la guerra actas. Latiers vegnan ils bumbardaments sin citads britannicas.

Ils schuldads russ han commess differents crims da guerra en lur territoris occupads, tranter auter violaziuns da ver 400 000 dunnas en l’Europa, da quai 200 000 en Germania. Ils Giapunais èn cunzunt stads crudaivels vers ils Chinais (mazzacra da Nanjing). En tut duain 20 milliuns umans esser daventads unfrendas da las agressiuns giapunaisas. Ils Americans ed ils Brits han bumbardà la Germania en grond stil, destruì entiras citads e mazzà blers civilists. Ils Americans han er bumbardà citads giapunaisas e latiers chargià sin sai la culpa d’avair bittà giu duas bumbas atomaras.

Consequenzas

En la Segunda Guerra mundiala han la Germania, l’Italia ed il Giapun pers lur posiziun militara. La Frantscha, la Gronda Britannia e l’Ollanda han diminuì tala uschè ferm ch’els han stuì dar si lur colonias. Militarmain dominavan a partir da 1945 ils Stadis Unids e l’Uniun sovietica. L’Europa (e la Germania) è vegnida partida en territoris d’influenza da questas pussanzas mundialas. Il vest (Germania dal Vest, Austria, Italia, Scandinavia, Grezia, Gronda Britannia, Frantscha e Spagna) è sa drizzà vers l’America, l’ost (Germania da l’Ost, Pologna, Tschecoslovachia, Ungaria e Jugoslavia) è vegnì sut il domini da l’Uniun sovietica. Questa partiziun ha durà fin l’onn 1989 (Germania) respectivamain 1991 (fin da l’Uniun sovietica). Dapi lura exista sin bunamain l’entir continent europeic in’uniun interstatala (Uniun europeica) che dat stabilitad a l’Europa ch’ha ina fitg lunga istorgia da charplinas e guerras.

Blers Gidieus èn emigrads avant, durant e suenter la guerra en l’America u vers l’anteriura colonia britannica en Palestina. Là han els fundà il 1948 il stadi Israel. Dapi lura è l’Israel involvì cuntinuadamain en conflicts violents cun ils stadis arabs ch’al circumdeschan.

Litteratura

Tudestg

• Winfried Baumgart e.a. (elav.): Quellenkunde zur deutschen Geschichte der Neuzeit von 1500 bis zur Gegenwart. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt:
  • 6/2 – Weimarer Republik, Nationalsozialismus, Zweiter Weltkrieg (1919–1945), 2003, ISBN 3-534-07659-1.
• Winston S. Churchill: Der Zweite Weltkrieg. Mit einem Epilog auf die Nachkriegsjahre. Fischer, Francfurt a.M. 2003, ISBN 3-596-16113-4.
• Jörg Echternkamp: Der Zweite Weltkrieg. Die 101 wichtigsten Fragen. C.H. Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-59314-7.
• Militärgeschichtliches Forschungsamt der Bundeswehr: Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg. (10 toms), DVA, 1978–2008.
• Lothar Gruchmann: Totaler Krieg. Vom Blitzkrieg zur bedingungslosen Kapitulation. Dtv, Minca 1991, ISBN 3-423-04521-3.
• Manfred Hildermeier: Die Sowjetunion 1917–1991. En: Grundriss der Geschichte, Oldenbourg, Minca 2001.
• David Jordan, Andrew Wiest: Atlas des Zweiten Weltkrieges, Tosa, Vienna 2005, ISBN 3-85492-972-2.
• John Keegan: Der Zweite Weltkrieg. Rowohlt, Reinbek 2004, ISBN 3-87134-511-3.
• Ian Kershaw: Wendepunkte. Schlüsselentscheidungen im Zweiten Weltkrieg 1940/41. DVA, Minca, 2. ed. 2008, ISBN 978-3-421-05806-5.
• James Lucas: Die Wehrmacht von 1939 bis 1945. Tosa, Vienna 2004, ISBN 3-85492-880-7.
• Rolf-Dieter Müller: Der Zweite Weltkrieg, Klett-Cotta, Stuttgart 2004. (Handbuch der deutschen Geschichte, tom 21), ISBN 3-608-60021-3.
• Die Berichte des Oberkommandos der Wehrmacht 1939–1945, Verl. für Wehrwissenschaft, Minca 2004, ISBN 3-89340-063-X:
  • Tom 1: September 1939 bis 31. Dezember 1940
  • Tom 2: 1. Januar 1941 bis 31. Dezember 1942
  • Tom 3: 1. Januar 1942 bis 31. Dezember 1943
  • Tom 4: 1. Januar 1944 bis 31. Dezember 1944
  • Tom 5: 1. Januar 1944 bis 9. Mai 1945
• Birgit Morgenrath (ed.): Unsere Opfer zählen nicht. Die Dritte Welt im Zweiten Weltkrieg. Assoziation A, Berlin 2005, ISBN 3-935936-26-5.
• Richard Overy: Die Wurzeln des Sieges: Warum die Alliierten den Zweiten Weltkrieg gewannen. rororo, Reinbek 2002, ISBN 3-499-61314-X.
• Gerhard Schreiber: Der Zweite Weltkrieg. Beck, Minca 2002, ISBN 3-406-44764-3.
• Michael Sontheimer (ed.): Bilder des Zweiten Weltkrieges. DVA, Minca 2005, ISBN 3-421-05872-5.
• Hedley Paul Willmott: Der Zweite Weltkrieg. Gerstenberg Verlag, 2005, ISBN 3-8067-2561-6.
• Adam Tooze: Ökonomie der Zerstörung. Die Geschichte der Wirtschaft im Nationalsozialismus. Siedler Verlag, 2007, ISBN 978-3-88680-857-1.
• Christian Zentner (ed.): Der Zweite Weltkrieg. Ein Lexikon. Tosa, Vienna 2005, ISBN 3-85492-818-1.
• John Zimmermann: Pflicht zum Untergang. Die deutsche Kriegsführung im Westen des Reiches 1944/45. Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn 2009, ISBN 978-3-506-76783-7 (Zeitalter der Weltkriege, tom 4).
• Sönke Neitzel, Harald Welzer: Soldaten. Protokolle vom Kämpfen, Töten und Sterben. S. Fischer Verlag, Francfurt a.M. 2011, ISBN 978-3-10-089434-2.

Englais

• Michael Armitage e.a.: World War II Day by Day. DK Publishing, Londra 2004, ISBN 0-7566-0296-3.
• Robin Cross: World War II. DK Adult, New York 2004, ISBN 0-7566-0521-0.
• Jon E. Lewis: The Mammoth Book of Eyewitness World War II. Carroll & Graf, London 2002, ISBN 0-7867-1071-3.
• Kelly S. Tunney (ed.): Memories of World War II. Photographs from the archives of the Associated Press. Abrams, New York 2004, ISBN 0-8109-5013-8.
• Gerhard L. Weinberg: A world at arms. A global history of World War II. University Pr., Cambridge 2005, ISBN 0-521-85316-8.

Films

Reportaschas

• Global War – Der Zweite Weltkrieg:
  • Teil 1: Der Faschismus breitet sich aus, 2005.
  • Teil 2: Das Wiederherstellen der Kräfte, 2005.
  • Teil 3: Die Befreiung, 2005.
• Der Zweite Weltkrieg – Die Enzyklopädie, 2003.
• Zweiter Weltkrieg (Stalingrad-Box), 2003.
• Der Zweite Weltkrieg in original Farbaufnahmen 1–3, 2002.

Films dramatics (elecziun)

• Der Untergang, 2004.
• Band of Brothers – Wir waren wie Brüder, 2002.
• Pearl Harbor, 2001.
• Der Soldat James Ryan, 1998.
• Stalingrad, 1993.
• Das Boot, 1981.
• Die Brücke von Arnheim, 1977.
• Der längste Tag, 1962.

Colliaziuns

Commons

Commons: Zweiter Weltkrieg – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

 Commons: Kategorie Zweiter Weltkrieg mit Unterkategorien – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Der Zweite Weltkrieg en il Lebendiges Museum Online (LeMO)
• Zweiter Weltkrieg en la Virtual Library Zeitgeschichte dal Historisches Centrum Hagen
• Battle of the Ruhr 1939–1945 – istorgia regiunala da la Segunda Guerra mundiala dal Historisches Centrum Hagen
• Der alliierte Bombenkrieg 1939–1945 sin il portal spezialisà historicum.net (redacziun: Ralf Blank, Historisches Centrum Hagen)
• Collections Online da l’Imperial War Museum britannic (englais)
• World War II Multimedia Database – archiv extendì da maletgs e da registraziuns sonoras cun maletgs e videos (englais)
• World War II – archiv US-american da maletgs e da registraziuns sonoras davart la Segunda Guerra mundiala sin authentichistory.com (englais)
• Source List and Detailed Death Tolls – glista cun ils dumbers da victimas e da speridtas sin users.erols.com, november 2005 (englais)
• 60 Jahre Kriegsende – rapports da perditgas dal temp en tudestg sin kriegsende.aktuell.ru
• Germany surrenders unconditionally (1945) – documents originals da la capitulaziun, digitalisat sinarchive.org, dals 26 da december 2007
• Verkündung der Kapitulation der deutschen Wehrmacht, 8. Mai 1945 – tun original (35 secundas) en l’archiv da radiodiffusiun tudestg
• Die deutsche Kapitulation 1945 – maletgs istorics e documents da l’Archiv federal da la Germania